Sanmati Tarka Prakaran

Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Vidyapith Ahmedabad

Page 245

૨૨૮
સન્મતિ પ્રકરણ : બાલ્ય, યૌવન, વાર્ધકય આદિ જુદી જુદી અવસ્થાએ જે પુરુષમાં ભેદ, દર્શાવવા લેવામાં આવે છે, તે તે દેહગત હોવાથી દેહને ભેદ દર્શાવી, શકે; અને ભૂત દોષનું સ્મરણ અથવા ભાવિ ગુણની. સ્પૃહા વગેરે જે ભાવો પુરુષમાં અભેદ દર્શાવવા લેવામાં આવે છે, તે તે માત્ર જીવના ધર્મો હોઈ તેને જ અભેદ દર્શાવી શકે. એટલે પુરુષદષ્ટાંતમાં જે ભેદ કહ્યું, તે તે તેના દેહમાં છે, અને અભેદ કહ્યો, તે એ દેહગત જીવમાં છે. પણ કેઈ પુરુષનામક એક તત્વમાં ભેદભેદ નથી. તે પછી એ દાખલો લઈ આત્મદ્રવ્યમાં ભેદભેદ શી રીતે સાબિત કરી શકાય ? ” એવી શંકાનો જવાબ આપવા ગ્રંથકાર કહે છે કે, જીવ અને દેહ દૂધ-પાણીની પડે એકબીજામાં એવા ઓતપ્રેત છે અને એકબીજાના પ્રભાવથી એવા બદ્ધ છે કે, તે બન્નેને “આ દેહ અને પેલો જીવ’ એવો દેશકૃત ભાગ પાડી છૂટા પાડી શકાય તેમ જ નથી. એટલું જ નહિ પણ જે બાલ્ય યૌવન આદિ અવસ્થાઓ અને વર્ણ ગંધ આદિ ગુણોને દેહધર્મ તરીકે લેવામાં આવે છે, તે માત્ર દેહને જ ધર્મ છે અને તે ધર્મો ઉપર જીવની કશી જ અસર નથી, એમ ન કહી શકાય. તે જ રીતે જે જ્ઞાન, સ્મરણ, સુખ, દુઃખ આદિ ભાવને જીવના પર્યાય તરીકે લેવામાં આવે છે, તે પર્યાય માત્ર જીવના છે અને તેમાં દેહની કશી જ અસર નથી એમ પણ ન કહી શકાય. ખરી રીતે સંસારી જીવમાં જે શરીરગત કે આત્મગત પર્યાયે અનુભવાય છે, તે બધા કર્મ પુદ્ગલ અને જીવ ઉભયના સંગનું પરિણામ હોવાથી માત્ર એકએકના ન માનતાં ઉભયના જ માનવા જોઈએ. તેથી કહેવાતા દેહગત પર્યાયે પુગલ ઉપરાંત જીવના પણ છે; અને કહેવાતા છવગત પર્યાયે જીવના હવા ઉપરાંત દેહને પણ છે. આમ હવાથી, બાલ્ય યૌવન આદિ ભાવો દેહની પેઠે તગત જીવમાં પણ ભેદ દશાવે છે; અને ભૂતસ્મરણ અદિ ભાવો જીવ ઉપરાંત તેના આશ્રય શરીરમાં પણ અભેદ દર્શાવે છે. તેથી જીવ અને દેહ ઉભયરૂપ પુરુષમાં ભેદભેદ છે એમ માનવામાં કશી અડચણ નથી.