________________
વ્યાખ્યાન પહેલું અવશ્ય એમ કરવું જોઈએ.
બનાવ એ શબ્દ હું વાપરું છું, ને તે જાણી જોઈને હું વાપરું છું; સુધારો, બીજા કોઈ પણ બનાવો જેવો એક બનાવ છે, બીજા કોઈ પણ બનાવની પેઠે તેને પણ અભ્યાસ થાય તેમ છે, તેને પણ વર્ણવી શકાય તેમ છે, ને તેને વિષે પણ વિવેચન કરી શકાય તેમ છે.
કેટલેક વખત થયાં ઈતિહાસની અંદર બનાવોનું વર્ણન આવે એ એ વિષયનો અર્થ સંકુચિત રાખવો આવશ્યક છે એવી બૂમે ચાલી રહી છે, એ યોગ્ય જ છે. પણ આપણે હમેશા યાદ રાખવું જોઈએ કે લોકો પ્રથમ માનવાને તૈયાર હોય છે તેના કરતાં વર્ણન કરવાના બનાવો ઘણાજ વધારે હોય છે, અને તે બનાવો પણ ઘણું વધારે જાતજાતના હોય છે. બનાવામાં સ્કૂલ, દષ્ટિગોચર થાય એવા બનાવો હેય છે, જેવા કે મહાન સંગ્રામો, યુદ્ધો, ને રાજ્યોનાં સરકારી કાર્યો; બહારથી નહિ દેખી શકાતા હોવા છતાં તેટલાજ ખરા બનાવો નીતિની દષ્ટિથી જોવાતા બનાવો હોય છે; જુદા જુદા નામથી ઓળખાતા છૂટક બનાવો પણ હોય છે, અને વળી કઈ અમુક નામ વગરના સામાન્ય બનાવો હેય છે, તે એવા હોય છે કે કઈ સાલમાં તે થયા તે કહી શકાતું નથી, ને અમુક હદમાં તેમને આણું શકાતા નથી, છતાં બીજા બનાવેની પેઠે જ એ પણ બનાવો, અતિહાસિક બનાવે, ઈતિહાસને ખંડિત કર્યા સિવાય જેનો ઈતિહાસના વિષયમાંથી બહિષ્કાર નહિ કરી શકાય એવા બનાવો હેય છે.
અતિહાસિક તત્ત્વજ્ઞાન એ નામથી ઓળખાતે ઇતિહાસને જ એક ભાગ, બનાવોને એકબીજા સાથે સંબંધ, તેમને જોડનારી શૃંખલાઓ, તેમનાં કારણે, તેમનાં પરિણામો–યુદ્ધોના ને દષ્ટિગોચર થાય એવા બીજા બનાવોના જેવા જ આ બધા પણ બનાવે છે, આ બધા પણ ઇતિહાસ છે. નિઃશંક આ પ્રકારના બનાવો છૂટા પાડવા ને સમજાવવા વધારે અઘરા છે, તેમની હકીકત પૂરી પાડવામાં આપણે ભૂલ કરવાને વધારે સંભવ રહે છે, અને તેમનામાં જીવ મુકી, ચેતન આણી, સાક્ષાત, આબેહુબ તેમનું ચિત્ર ખડું કરવું તે કંઈ સહેલું કામ નથી. પણ આ મુશ્કેલીને લીધે કંઈ તે
