________________
- વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
પહે હતા, તે હવે તદન અટકી ગયું હતું. લોકોની નૈતિક સ્થિતિ બદલાવવા મંડાઈ હતી. તેમના જીવનની પેઠે તેમના વિચારે ને તેમની ભાવનાઓ પણ સ્થાયી થયાં હતાં. જે ઠેકાણે તેઓ વસતા ત્યાં તેઓ હમેશના સંબંધ કરતા. દરેક સ્થળે નાના સમાજે, ને મનુષ્યની સ્વેચ્છાનુસાર નાના પાયા પર નાનાં રાજ્યો સ્થપાતાં હતાં. આ સમાજોની વચ્ચે એક જાતનો સંબંધ ને સ્નેહ સ્થપાય તેનું બીજ જંગલી સ્થિતિમાંજ હતું; તે બીજ, વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય ખોયા સિવાય એકત્ર થવાની વૃત્તિ, તેજ હતું. એક તરફથી દરેક મેટો માણસ એના નાના સરખા રાજ્યમાં કુટુંબના ને આશ્રિત જનોની સાથે જુદે જ એકલો રહેતે, ને બીજી તરફથી આ મોટા લડવૈયા ને જમીનદાર લોકોની અંદર અંદરજ ઉંચાનીચી પદવી પ્રમાણે ક્રમશઃ સેવા કરવાની કે હક પ્રમાણે સેવા ભાગવાની પદ્ધતિ સ્થાપિત થઈ. આને અર્થ શું હતો? જંગલી સ્થિતિમાંથી ધીમે ધીમે ફયૂલ પદ્ધતિનો વિકાસ થતો હતો. આપણું સુધારાનાં જુદાં જુદાં તમાં જર્મન પ્રજા તરફથી મળેલાં તો સૌથી પહેલાં પ્રકાશમાં આવે, આગળ પડતાં રહે, ને ટકી રહે એ સ્વાભાવિક હતું. એ તત્ત્વને જ આધારે યુરોપનું સૌથી પહેલું સામાજિક સ્વરૂપ ને તેની વ્યવસ્થા બંધાયાં. મારા આવતા વ્યાખ્યાનમાં ફયૂડલ પદ્ધતિ તેનું લક્ષણ, ને યુરેપના ઈતિહાસમાં તેણે લીધેલ ભાગ-એ વિષે હું કહેવા માગું છું. વિજય મેળવી, સર્વત્ર પ્રવર્તવા પામેલી એ ચૂડલ પદ્ધતિની, સાથે જ ઠેકાણે ઠેકાણે આપણા સુધારાનાં બીજ તો પણ આપણે જોઈશું; નૃપતંત્રપદ્ધતિ, ખિસ્તિ સમાજ, ને શહેરની સભાઓ આ બીજા ત કયૂડલ પદ્ધતિની સાથે મળી જાય છે તે છતાં તેમને નાશ થતો નથી,
