________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
વ્યાખ્યાન પાંચમું.
માટે
વ્યાખ્યાનના વિષય—-ધર્મ તે એકથનું એક કારણ છે—રાજ્યશાસન ખાની આવશ્યકતા નથી– યારે રાજ્યસત્તા ન્યાય ગણાય: (૧) સત્તા સૌથી લાયકમાં લાયક માણસાના હાથમાં હોવી જોઈએઃ (૨) શાસિત વર્ગ અથવા પ્રજાની સ્વતંત્રતા જળવાવવી જોઈએ-ખ્રિસ્તિ સમાજ એક જાતને! સમાજ હતા, રક્ષકત્તાનું કામ એ નહાતા કરતા, તેથી આ બેમાંની પહેલી ખાખત એણે સાધી હતી—એ સમાજમાં ચુંટણી વગેરેની જુદી જુદી પતિએ——બીજી બાબત એ સમાજ સાધી શકયા નહિ, તેનાં કારણે સત્તાના અયામ્ય વિસ્તાર, ને બળને હાનિકારક ઉપયોગ હતાં—એ સમાજમાં ચેતન--રાજાએ સાથે એના સમ્બન્ધ-ધાર્મક સત્તાનું સ્વાત’ત્ર્ય--લોકિક સત્તા પચાવી પાડવાનો ધાર્મીક સમાર્ગોને દવે.
७८
યૂ
લ પદ્ધતિના લક્ષણુ તે અસર વિષે આપણે તપાસ કરી ગયા. હવે આપણે પાંચમાથી ખારમા સૈકા સુધીના ખ્રિસ્તિ સમાજ વિષે વિચારમાં રોકાઈશું. હું સમાજ શબ્દ પર ભાર મુકું છું: કારણ કે ખ્રિસ્તિ ધર્મના પન્થ વિષે હું ખેલવા માગતા નથી, પણ ખ્રિસ્તિ સમાજ વિષેજ હું તમારૂં ધ્યાન ખેચવા માગું છું.
પાંચમા સૈકામાં આ સમાજનું બંધારણ ઘણુંખરૂં બધું પૂરૂં થઈ ચૂક્યું હતું; નહિ કે ત્યાર પછી. એમાં ધણા તે અગત્યના ફેરફાર થયા નથી, પણ આપણે એમ કહી શકીએ કે તે વખતે ખ્રિસ્તિઓનું સમાજ તરીકેનું જુઠ્ઠું અસ્તિત્વ સ્થાપિત થઈ ચૂકયું હતું.
સહજ વિચારથી જણાશે કે પાંચમા સૈકામાં ખ્રિસ્તિ સમાજ ને સુધારાનાં ખીજા તત્ત્વાની સ્થિતિમાં ઘણા તફાવત હતા. આપણા સુધારાનાં મુખ્ય તત્ત્વા મેં ચાર ગણુાવ્યાં છે; શહેરી સભાની પદ્ધતિ, ચૂડેલ
