________________
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ જે ખરાબ સિદ્ધાન્ત દર્શાવવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો છે કે જે મારા ધારવા પ્રમાણે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં હતા તેની કંઈ અસર થઈ નથી એવું અનુમાન હું જરાએ કરતો નથી. જે સમય વિશે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે એ બધાંનાં ઝેરી ને અનિષ્ટ ફળે આવી ચૂક્યાં જ હતાં. પણ થઈ શકે તેટલાં બધાં ખરાબ પરિણામે થવા પામ્યાં નથી ને તેજ સમાજમાં રહેલી બધી સારી વસ્તુઓ કંઈ તેથી દૂષિત પણ થઈ નથી. ખ્રિસ્તિ સમાજની આતર વ્યવસ્થા ને તેનું જીવન આ સમયે આ પ્રકારનું હતું. હવે રાજાઓ કે જેઓ લૌકિક સત્તાના અધિષ્ઠાતા છે તેમના સંબંધમાં એ સમાજનો હું વિચાર કરીશ. હું અગાઉ કહી ગયા હતા, તે, આ બીજું દૃષ્ટિબિન્દુ છે.
રેમન મહારાજ્યની પડતી થયા પછી ખ્રિસ્તિ સમાજમાં એક વિચાર ઘણે બળવાન થશે. આ વિચાર નવી આવનારી વૈદેશિક પ્રજાઓને પિતાના પન્થમાં દાખલ કરી તેમને પિતાના ધર્મવાળી બનાવવાને હતો. ખ્રિસ્તિ સમાજ ને વૈદેશિક પ્રજાઓ વચ્ચેને સૌથી પહેલાંના સંબંધને ભાગ્યે જ કંઈ જુદે ઉદેશ હતો. વૈદેશિક પ્રજાઓ પર અસર કરતી વખતે તેમના વિચારો ને તેમની કલ્પનાને રુચે તેવી રીતે કામ કરવું આવશ્યક હતું. તે હેતુથી આ સમયે પ્રાર્થના કરવાની વિધિઓની સંખ્યા, દબદબા, ને વિવિધતામાં આપણે ઘણે વધારો થયે જોઈએ છીએ. તવારીખની બેંધોથી સાબીત થાય છે કે વૈદેશિક પ્રજાઓના મન પર અસર કરવાનાં મુખ્ય સાધનો આ હતાં. એ લેકેનું ધાર્મિક પરિવર્તન આઈબરયુક્ત દેખાવોથી કરવામાં આવતું હતું. જ્યારે આ પરિવર્તન થવા પામ્યું ને
જ્યારે તેમની ને ખ્રિસ્તિ સમાજની વચ્ચે સ્થાયી સમ્બન્ધની કેટલીક સાંકળ બંધાઈ ત્યારે પણ એ પ્રજાઓની તરફનો ભય કઈ ખ્રિસ્તિ સમાજને ઓછા થયે નહોત–વૈદેશિની બેદરકારી વૃત્તિઓ એવી હતી કે જે નવા પંથ ને વિચારોથી તેમને ચેતન મળ્યું હતું કે તેઓ પ્રોત્સાહિત થયા હતા તેમણે તેમના પર નહિ જેવી સત્તા ભોગવી. બળની સત્તા ફરીથી પાછી વધી પડી, ને જેમ બીજા બધા સમાજે તેમ ખ્રિસ્તિ સમાજ પણ તેને
