________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું.
૮૫
શરણે થયો. પિતાના બચાવ ખાતર કંઈક અનિશ્ચિતપણે અગાઉ રેમન મહારાજ્યમાં અમલમાં મુકવામાં આવેલ એક સિદ્ધાન્ત એ ખ્રિસ્તિ સમાજે જાહેર કર્યો. આ સિદ્ધાન્ત ધાર્મિક ને લૌકિક સત્તાઓ જુદી પાડવા વિષેને ને તે દરેકની સ્વતંત્રતા સ્થાપિત કરવાનું હતું. આ સિદ્ધાન્તની જ મદદથી ખ્રિસ્તિ સમાજ વૈદેશિકના સંબંધમાં સ્વતંત્રતાથી રહી શક્યો. પન્યો, શ્રદ્ધાઓ, ને ધાર્મિક આશાવચને પર બળની સત્તા કંઈ નભી શકે નહિ ને ધાર્મિક ને લૌકિક બાબતો તદન જુદીજ છે એમ એ સમાજે પ્રતિ પાદન કર્યું. આ સિદ્ધાન્તનાં સારાં પરિણામે તમે એકદમ જોઈ શકે તેમ છે. ખ્રિસ્તિ સમાજને આની લૌકિક ઉપયોગિતા સાબિત થઈ, તે ઉપરાંત, ધાર્મિક ને લૌકિક એ બે સત્તાઓ આથી જુદી પડી ને તેથી એ સત્તા. ઓનો અન્યોન્ય પર અંકુશ રહેવા પામ્યો એ લાભ થયો. આ પ્રકારની સ્વતંત્રતા સ્થાપિત કરી આપવાથી ખ્રિસ્તિ સમાજે સામાન્ય રીતના વિચારસ્વાતંત્ર્યને માટે પણ રસ્તો ખુલ્લે કરી આપે. ખ્રિસ્તિ સમાજે એવો મત દર્શાવ્યો કે ધાર્મિક પળે પર કઈ પણ પ્રકારના બળનું સામ્રાજ્ય થઈ શકશે નહિ; ને તેથી દરેક માણસ પણ પિતાની વ્યક્તિને વિષે આ આ મત લાગુ પાડવાને દરવા. લૌકિક સત્તાના સંબંધમાં સામાન્ય ધાર્મિક સત્તાનું જેમ સ્વાતંત્ર્ય છે તેમજ સત્યના અન્વેષણ ને વિચારોની બાબતમાં પણ મનુષ્યનું સ્વાતંત્ર્ય છે. - દિલગીરીની વાત એ છે કે જેમ સ્વતંત્રતાની ઈચ્છા વધે છે તેમ અધિકાર ભોગવવાની પણ ઈચ્છા વધે છે. ખ્રિસ્તિ સમાજને વિષે પણ આવું જ બન્યું. સ્વાભાવિક રીતે જ તૃષ્ણ ને માનુષી અભિમાનની વૃત્તિ વધતાં ખ્રિસ્તિ સમાજે ધાર્મિક સત્તાની સ્વતંત્રતાજ માત્ર સ્થાપિત ન કરતાં એ સત્તાને લૌકિક સત્તા પર અધિકાર સ્થાપ્યો. પણ એમ નહિ ધારવું જોઈએ કે આ ખોટી ઈચ્છાનું કારણ મનુષ્યસ્વભાવની માત્ર દુર્બલતાજ છે, બીજા કેટલાંક ગંભીર કારણે છે ને તે જાણવું અગત્યનું છે.
બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં જ્યારે સ્વતંત્રતાનું સામ્રાજ્ય હોય છે, જ્યારે વિચાર
