________________
૧૨
યુરોપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
જલદીથી નાબૂદ થઈ તેમ છતાં એ બંધારણુ જાતેજ ટકી શકે કે ફલાઇ શકે એવાં એમાં તત્ત્વા નહાતાં.
અગીઆર ને પંદરમા સૈકાની વચ્ચેનાં ઇટાલિનાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યોને તિહાસ આપણે તપાસીએ છીએ ત્યારે તેમાં રહેલી વિરાધી છતાં સ્પષ્ટ જણાતી એ ખાખતાથી આપણે ચક્તિ થઈએ છીએ. હીંમત, ઉત્સાહ, બુદ્ધિના આપણે ઘણેાજ વિકાસ જોઈ એ છીએ, ને તેને પરિણામે સુખસંપત્તિ પણ ઘણી જોઈ એ છીએ. બાકીના યુરોપમાં જે પ્રકારનું ચેતન ને જે પ્રકારની સ્વતંત્રતા ન જોવામાં આવે તેવાં ઇટાલિમાં આપણે જોઈએ છીએ, પશુ ત્યાંની પ્રજાની સ્થિતિ વસ્તુતઃ કેવી હતી, તે જીવન કેવા પ્રકારનું ગુ. જારતી હતી, ને સુખ કેટલું ભાગવતી હતી તેના આપણે સવાલ કરીએ. આ બાબતા વિષે દેખાવ બદલાઈ જાય છે. બીજી ક્રાઈ પણ પ્રજાના પ્રતિ હાસ આવા દુ:ખદાયક, આવે શાકજનક ભાસતા નથી. કદાચ એ પ્રજાના જીવનમાં જોવામાં આવે છે તેના કરતાં વધારે શાકજનક કમનસીબના બનાવેા, કે કલહા કે ગુન્હાએ બીજી કાઈ પ્રજામાં જોવામાં આવતા હોય એમ લાગતું નથી. એક બીજી પણ બાબત સ્પષ્ટ છે; પ્રજાસત્તાક રાજકીય અંધારાના મોટા ભાગમાં, સ્વતંત્રતા ધટતીજ ચાલી ગઈ. સ્વતંત્રતા વધવાને અક્રમે સત્તા નાના નાના જયાએ કે તડેના હાથમાં ગઈ. ઈટાલિના આ પ્રજાસત્તાક રાજ્યામાં ખે બાબતાની ખામી જોવામાં આવતી હતીઃ જિંદગીની સુરક્ષિતતા, તે સંસ્થાઓની તે.
પ્રજાસત્તાક બંધારણમાં એક ખીજું આમાંથી દુ:ખ ઉત્પન્ન થતું હતું. ઈટાલિને મોટામાં મોટા ભય બહારનાં રાજ્યા તરથી હતા. છતાં આ ભય પણ એ દેશનાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યાની માંહ્ય અંદર અંદરનું અકય સધાવવા સફળ નીવડયેા નહાતા, એ રાજ્યા બહારથી થતા સામાન્ય હુમલાની સામે થવાની બાબતમાં પશુ અકય સાધી શકતાં નહેાતાં. આ કારમુડે લીધે આધુનિક દેશહિતૈષી, ને ધણા બુદ્ધિશાળી પ્રટાલિઅનેામાંના ઘણાનું એવું માનવું છે કે માધ્યમિક યુગામાં ઇટાલિમાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ
