________________
૧૭૬
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. ઉપરાંત, નાના જમીનદારો ને મધ્યમ વર્ગના નગરજનોને પણ એક્યમાં જ રહેવું પડતું, ને આમની સભામાં સાથે બેસવું પડતું હતું, અને તેથી જ ઇંગ્લંડની પાર્લામેંટ યુરોપની તેવી સભાઓ કરતાં રાજ્યના વહીવટમાં વધારે બળ ધરાવતી હતી. ચૌદમાં સૈકામાં બ્રિટિશ પાર્લામેંટની શી સ્થિતિ હતી તે આપણે તપાસીએ. ઉમરાવોની સભા તેજ રાજાનું મોટામાં મોટું સલાહકારક મંડળ હતું ને રાજ્યસત્તામાં એજ સભા ઘણો ભાગ લેતી. આમની સભા નાના જમીનદારો ને મધ્યમ વર્ગના લોકોની બનેલી હોવાથી ભાગ્યે જ ખરા રાજ્યકારભારમાં કંઈ ભાગ લેતી, પણ એણે પ્રજાને હકે મેળવી આપ્યા, ને ખાનગી ને સ્થાનિક હિતની બાબતેનું ઘણા ઉત્સાહથી રક્ષણ કર્યું. એકંદરે, હજી પાર્લામેંટ દેશમાં રાજ્ય કરતી નહતી, પણ તેમ છતાં એ એક નિયમિત સંસ્થા તરીકે થઈ ગઈ હતી, ને રાજ્યકારભારમાં એનું સ્થાન અગત્યનું ગણાતું હતું. સમાજના જુદાં જુદાં અંગેનું એકીકરણ કરવા પ્રયત્ન યુરેપમાં જ્યારે અન્ય સ્થળોમાં નિષ્ફળ નીવડ્યો હતે. ત્યારે એ આ પ્રમાણે ઇંગ્લંડમાં ફત્તેહવંત થયો હતો.
જનિને વિષે માત્ર થોડા જ શબ્દો હું કહીશ, અને તે પણ એના ઈતિહાસનું મુખ્ય સ્વરૂપ બતાવવાના હેતુથી. ત્યાં આગળ સમાજને એકત્રિત કરવાનું અને રાજ્યનું બંધારણ બરાબર સ્થાપવાનો પ્રયને ઉત્સાહથી થતા હતા, સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગે યુરોપના બાકીના દેશો કરતાં ત્યાં વધારે છિન્નભિન્ન ને સ્વતંત્ર રહ્યાં.
ચૌદમા સૈકાના અન્ત સુધી ને પદરમની શરૂઆતના સમય સુધી યુરોપમાં અમુક અમુક રાજકીય બંધારણે સ્થાપવાના પ્રયત્ન મેં હવે તમારા આગળ રજુ કર્યા છે, તમે એ બધા નિષ્ફળ ગએલા જોયા છે. આ નિષ્ફળતાનાં કારણે મેં ઠેકાણે ઠેકાણે દર્શાવ્યાં છે. ખરું જોતાં એ બધાં કારણે એક જ કારણનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપ છે. સમાજ એકત્ર થવાને જોઈએ તેટલે ઉન્નત થશે નહતો. બધી વસ્તુઓ હજી ઘણુ સ્થાનિક,
