________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરમું.
૧૮૪
પ્રજા તરફથી ધાર્મિક સુધારાના પહેલા પ્રયાસ પણ લગભગ આજ સમયે શરૂ થયા હતા, જેન હસની પ્રવૃત્તિ ૧૪૦૪થી શરૂ થાય છે, તેજ વર્ષથી એણે પ્રેગમાં વ્યાખ્યાનદારા શિક્ષણ આપવા માંડ્યું. આમ બે દિશાના સુધારા સાથે સાથે વધતા હતા; એક તે ખ્રિસ્તિસમાજનાજ ઉપલા વર્ગના ધર્મગુરુઓમાં-સુશીલ, પણ ગુંચવણ ભરેલો ને બાયેલો સુધારો, અને બીજે ખ્રિસ્તિસમાજની બહાર ને વિરુદ્ધન, જબરો ને જેસ્સાદાર સુધારો. આ બન્નેની વચ્ચે લડાઈ શરૂ થઈ. ખ્રિસ્તિઓની સભાએ ન હસ્સ ને જેમને કોન્સ્ટન્સ બોલાવ્યા, તે તેમને નાસ્તિક ને ઉચ્છેદક તરીકે શિક્ષાપાત્ર જાહેર કર્યા. આજે આપણને આ બનાવ બરાબર સમજી શકાય તેવા છે. આ જુદા જુદા છતાં અને એક જ ઉદ્દેશ સાધવા મથતા સુધારા વિષે આપણે અત્યારે બરાબર સમજી શકીએ તેમ છીએ. આ સુધારાના પ્રયત્ને એક બીજાની વિરુદ્ધ કરવામાં આવતા હતા, તેઓ બન્નેને ઉદ્દેશ છેવટે એકજ હતા.
પંદરમા સૈકાને અને ધાર્મિક બાબતોમાં ત્યારે આ પ્રમાણે યુરેપની સ્થિતિ હતી–ઉપલા વર્ગના ધર્મગુરુઓ સુધારાને માટે નિષ્ફળ મથતા હતા, ને પ્રજાકીય સુધારે શરૂ થયે હતો, તેને ધર્મગુરુઓ દબાવવા મથતા, છતાં તે હમેશ ફરી ફરીને જાગ્રત થતો. પણ માત્ર ધાર્મિક બાબતમાંજ તે વખતના લેકનાં મન પ્રવૃત્ત થયાં નહોતાં. તમે જાણે છે તે પ્રમાણે ચૌદમા સૈકાના મધ્યમાંજ ગ્રીસ ને રેમના પ્રાચીન પુસ્તકને અભ્યાસ પુરેપમાં શરૂ થયો હતો. ડેન્ટ, પેકે, ને બોકેશી, અને તેમના સમકાલીન પુરુષો ગ્રીક ને લૈટિન હસ્તલિખિત પુસ્તકો માટે કેટલા ઉત્સાહથી શોધ કરતા, તે પછી તે છપાવતા, ને પ્રસિદ્ધિમાં આણતા, અને નજીવી પણ પુસ્તકશોધથી કેવો ઘંઘાટ ને હર્ષ જોવામાં આવતો તે તમે જાણો જ છે.
આ ચળવળ ચાલી રહી હતી તે સમયે યુરોપમાં એક નવું મંડળ દભું થયું હતું. એ માણસની માનસિક ઉન્નતિ સાધવામાં સાધારણ રીતે
