________________
૧૪
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ,
લોભને લીધે જન્મ પામ્યા એમ બતાવે છે. આમ એ લેકે આ ધાર્મિક પરિવર્તન માણસોની હલકટ વૃત્તિઓ, તેમના ખાનગી લાભો, ને આવેશને લીધેજ ઉત્પન્ન થવા પામ્યું એમ સમજાવે છે.
બીજી તરફથી રેફર્મેશનની તરફેણવાળાઓ ને એના મિત્રોએ એ બનાવ ખ્રિસ્તિસમાજમાં પ્રચલિત અનાચારોમાં સુધારો કરવાની આવશ્યક્તામાંથી પરિણામ પામેલે દર્શાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. ધાર્મિક બાબતોમાં લેકેની ફરિયાદ દૂર કરવા શરૂ કરાયેલો, ને બ્રિતિસમાજની શુદ્ધ પૂર્વકાળના જેવી સ્થિતિને પુનઃસ્થાપિત કરવા શરૂ કરાયેલા પ્રયત્નજ તેમને તે એ લાગે છે. આ બેમાંથી એકે મને તે ખરું લાગતું નથી. આ બીજા પ્રકારની સમજુતી પહેલીના કરતાં વધારે સત્યતાથી ભરેલી છે; એમ નહિ તેઓ એ મોટા બનાવના વિસ્તાર ને અગત્યને વધારે બંધબેસતી તે છેજ; તેને હું એને ખરી માનતા નથી. મારા વિચાર પ્રમાણે રેફર્મેશન એક અચાનક બનેલો બનાવ પણ નહોતું કે ધાર્મિક સુધારાના અમુક ઉદેશ સાધનાર બનાવ પણ નહોતો, ખાનગી જીવનની બાબતોથી અકસ્માત બનેલ નહોતું કે મનુષ્યત્વ ને સત્યની એક મનઃકલ્પિત સૃષ્ટિના કોઈ આદર્શના પરિણામરૂપ પણ નહોતું. આ બધાંના કરતાં એનું કારણ ઘણું વધારે બળવત્તર હતું, અને તે કારણ આ બધાં ખાસ કારણેના કરતાં વધારે બહાર પડી આવતું ને અગત્યનું છે. એ બનાવ મનુષ્યના મનને અત્યાર સુધીનાં બન્ધનેમાંથી વિમોચન કરાવવાને એક મહાન પ્રયાસ હતું, અને ખરા શબ્દો વાપરીએ તે ધાર્મિક સત્તાની અનિયંત્રિતતા સામે એ મનુષ્યના મને ઉઠાવેલ એક બળવો હતે. રેફર્મેશનનું ખરૂં, સામાન્ય, ને અગત્યનું સ્વરૂપ મારા માનવા પ્રમાણે આવું હતું.
આ સમયે એક તરફથી મનુષ્યના મનની સ્થિતિ તપાસીએ છીએ, ને બીજી તરફથી તેના પર હકુમત ચલાવનાર ધર્મસમાજની સ્થિતિ જોઈએ છીએ ત્યારે બે બાબત આપણું ધ્યાન ખેંચે છે; માણસનું મન અગાઉ કઈ પણ વખતે હતું તેના કરતાં અત્યારે વધારે પ્રવૃત્તિમાં હતું, ને વિકાસને સત્તા
