________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમું.
૨૨૫ એની ખ્યાતિ, એના વિજે, એની મોટાઈ ને એના સમયના સાહિત્યના ગૌરવ સિવાય બીજા કશાને ભાગ્યેજ આપણને વિચાર આવે છે. ફ્રાન્સના રાજ્યને આખા યુરોપમાં અગત્યનો ભાગ હતા તેનો માત્ર બાહ્યજ કારણે આપણે શોધીએ છીએ, પણ મારા ધારવા પ્રમાણે ખરું કારણ વધારે ઉંડું ને ગંભીર હતું. લુઇને એના રાજ્યના માત્ર બહારના સ્વરૂપથીજ એ સમયમાં તેણે એટલે બધે ભાગ લીધે એમ આપણે માનવું ન જોઈએ.
કાર્ડિનલ રિશેલ્યુના રાજ્ય પછી ને ચૌદમા લુઈની બાલ્યાવસ્થામાં કેવી સ્થિતિ થઈ ગઈ હતી તેનું ચિત્ર તમારા મગજ આગળ ખડું કરે.
સ્પેનનાં લશ્કરે હમેશ સરહદ પર, ને કેટલીક વાર તે આપણા દેશમાં પણ જોવામાં આવતાં હતાં. હુમલાને હમેશાં ભય રહેતો હતો. દેશની અંદર પણ ફાટપુટ હદ ઉપરાંત ને કલહ ને યુદ્ધ હતાં. રાજ્યની સત્તા બાહ્ય તેમજ આન્તર વ્યવસ્થા આણવાને અસમર્થ હતી. ચૌદમા લઈએ ફ્રાન્સને આ સ્થિતિમાંથી ઉગાર્યું હતું. એણે જે શરૂઆતમાં યુદ્ધક્ષેત્ર પર વિ પ્રાપ્ત કર્યા હતા તેને પરિણામે પ્રજાનું માન ને ગૌરવ વધ્યાં હતાં. એના રાજ્યની મુખ્ય બાબતે વિષે હું તરતજ વિવેચને કરવા માગું છું–લડાઈએ, બહારના સમ્બન્ધ, આન્તર વ્યવસ્થા, કાયદા, તે પરથી જે સરખામણી વિષે હું કહું છું તે નજીવી નથી એમ તમે કળી શકશો.
પ્રથમ આપણે ચૌદમા લુઈનાં યુદ્ધો વિષે બેલીએ. યુરેપની લડાઈ એનું મૂળ, પ્રજાકીય ચેતન હતું. તેરમા સૈકામાં ધર્મયુદ્ધ થઈ ગયાં ત્યાંસુધી આ પ્રકારનાં યુદ્ધો લડાતાં હતાં. પણ લઈને વખતે યુદ્ધ લડાતાં હતાં તે હાલનાં આપણાં યુદ્ધથી ભાગ્યેજ જુદાંજ પડતાં હતાં. એ યુદ્ધ કેના હિત ખાતર લડાતાં નહોતાં પણ રાજ્ય પિતાની સત્તા વધારવા લડતાં હતાં. પંદર ને કેટલાક ભાગના સોળમા સૈકાનાં ઘણાંખરાં બધાંજ યુદ્ધ આ પ્રકારનાં હતાં. પણે ચૌદમા લુઈનાં યુ આ પ્રકારનાં હતાં. એ બધાં કંઈક રાજકીય વિચારોને ખાતર લડાયાં હતાં. તેમાં ન્યાય હોય કે ન હોય, તેથી ફ્રાન્સને ઘણું વેઠવું પડયું હોય, તેમની નીતિ ને હદ પાર વિના તે
