________________
- વ્યાખ્યાન ચાદ.
૨૨૭ તે રાજ્યનું જ હિત ને બળ વધારવું એ હ. ઈગ્લેંડમાં નૃપસત્તા વધે નહિ તેની વિરુદ્ધ લડત કરી એ લઈને ઈંગ્લંડના સમ્બન્ધમાં હેતુ હતે. પ્રજાસત્ત કે રાજ્ય પદ્ધતિવાળા પક્ષને એ જાગ્રત કરતો હતો, ને બીજે ચાર્જ પિતાના રાજ્યમાં બહુ બળવાન થઈ જાય તે એ અટકાવતા હતા.
જ્યાં જ્યાં ચાર્લ્સની સત્તા જીતતી જણાતી ને પ્રજાબળ નબળું પડતું ને ચગાતું જણાતું, ત્યાં ત્યાં ફ્રાન્સનો એલચી પ્રબળની મદદે જતો ને અનિયત્રિંત નૃપસત્તાની વિરુદ્ધ લડત. ચૌદમા લુઇની બીજાં રાજ્યો સમ્બન્ધી રાજનીતિમાં તમને આ વાત વધારે ધ્યાન ખેંચતી માલૂમ પડશે.
હવે ચૌદમા લુઇની રાજ્યવ્યવસ્થા તપાસીએ. એનાં રાજ્યના બળ ને ઝમકનાં ત્યાં જુદાંજ કારણે આપણી નજરે પડશે. રાજ્યવ્યવસ્થા શબ્દનો અર્થ આપણે શું સમજે તે નક્કી કરવું અઘરું છે. ટુંકામાં રાજ્યની મુખ્ય સત્તા જે જે સત્તા વાપરી પોતાની સત્તા પ્રમાણે રાજ્યનું બધું કામ ચલાવી શકે તે બધું રાજવ્યવસ્થામાં સમાય છે. જે વખતે સમાજનાં તો છિન્નભિન્ન થઈ ગયાં હોય ને તેને એકત્ર કરવાની આવશ્યકતા હેય તે વખતે તે બધાં રાજ્ય એકત્ર કરવાં એ તેને ધર્મ છે, ને રાજ્યવ્યવ
સ્થાને ઉદ્દેશ પણ તેને માટે યોગ્ય પગલાં ભરવાં તે છે. ચૌદમા લુઈની રાજ્યવ્યવસ્થાને વસ્તુતઃ ઉદેશ આ પ્રકારને હતો. અત્યારસુધી જેમ યુરેપના બાકીના ભાગમાં ફ્રાન્સમાં પણ સમાજના બધા ભાગોમાં રાજ્યની મુખ્ય સત્તાનું બળ બરાબર દાખલ કરાવવું એનાથી વધારે અઘરું કે વિકટ કામ બીજું કશું નહોતું. લુઈએ આ કાર્ય માટે મહેનત કરી હતી, ને એને કેટલેક દરજજે ફત્તેહ મળી. બારીક હકીકતમાં હું ઊતરી શકતું નથી. પણ તમે લુઇની પ્રજાસેવા કરો, રસ્તાઓ, વ્યાપારઉદ્યોગ, લશ્કરી વ્યવસ્થા, ને રાજ્યવ્યવસ્થાની જુદી જુદી બધી બાબતોને મનમાં જરા
ખ્યાલ કરો, ને તેમાં એક પણ વાત એવી ભાગ્યે નીકળશે કે જેની ઉત્પત્તિ, વૃદ્ધિ, કે સુધારે લુઇના વખતમાં નહિ થયે હેય.
કાયદા તપાસશો તે એ આ રાજ્ય વિષે તમને એવા જ દેખાવ પાછો
