________________
૨૨૮
યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ. નજરે પડશે. એણે જે જે મોટી આજ્ઞાપત્રિકાઓ કાઢી હતી, એણે કાઢેલો ગુન્હાઓ સંબંધી નિયમસંગ્રહ, દીવાની કામ ચલાવવાની પદ્ધતિને નિયમ સંગ્રહ, વ્યાપાર, નૌકા, દરિયા, ને જંગલબંધી બાબતોના કાયદાઓ એ ખરા કાયદાઓ છે, ને જેવી રીતે આપણું નિયમસંગ્રહો ને કાયદાઓ તૈયાર કરવામાં આવે છે તેવીજ રીતે એ પણ તૈયાર કરવામાં આવ્યા હતા. એ કાયદાએ કેવા હતા તે બાબત આપણે વિચારીશું તે ફુઈના રાજ્યની વિરુદ્ધ આપણને ઘણું કહેવું પડશે, કારણ કે તેમાં જોઈએ તેટલી અનીતિ માલૂમ પડે છે, ન્યાય ને સ્વતંત્રતાને ખાતર તે કરવામાં આવ્યા નહેતા પણ માત્ર નિયમ ને દઢ કાયદાઓ સ્થાપવા ખાતરજ હતા. પણ તે પણ સુધારાનું એક મોટું આગળ પગલું હતું, અને આપણને જરાએ શિક રહે તેમ નથી કે ચૌદમા લુઈના કાયદાઓએ ફ્રાન્સના સમાજને સુધારામાં ઉન્નત કરવા ઘણી સહાયતા આપી હતી.
ગમે તે દષ્ટિથી આ રાજ્યને આપણે જોઈએ છીએ, તો એ એની સત્તા ને એણે કરેલી અસરનું કારણ આપણને તરત જડે છે. ચૌદમાં
ઈનું રાજ્ય દેશની આન્તર વ્યવસ્થા તરફ લક્ષ આપનાર રાજ્ય તરીકે પહેલુંજ હતું. ચેક્સ પદ્ધતિ પ્રમાણે ને સુધારાના પાયા પર એની શાસનપદ્ધતિ સ્થાપિત હતી. ભવિષ્યમાં સુધારો થશે એમ ગણી તરત સુધારે કરવામાં લઈ જરાએ ડરત કે સંકેચાતું નહોતે. ખરું જોતાં નવું નવું અજમાવનારાં રાજ્યો ઘણજ ઓછાં થયાં છે. દરેક દિશામાં નવા નવા સુધારાઓ દાખલ કરવામાં લુઈ રોકાયો હતો, ને એના રાજ્યમાં સાહિત્ય, કળા, દ્રવ્ય, ને ટુંકામાં સુધારાની વૃદ્ધિને અનુકૂળતા હતી. એ રાજ્ય આખા યુરોપમાં આગળ પડતો ભાગ છે તેનું કારણ આજ હતું. અને એ આગળ પડતો ભાગ એવો હતો કે આખા સત્તરમા સૈકામાં એ રાજ્ય એક નમુનારૂ૫ રાજ્ય ગણાતું હતું. તે પણ માત્ર રાજાઓનાજ દૃષ્ટિબિન્દુથી નહિ પણ પ્રજાઓની દષ્ટિથી પણ ખરું.
હવે આપણે તપાસીશું-ને તેમ કર્યા વિના આપણને ચાલે તેમ
