________________
૨૩૨
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ
હું ઈચ્છા રાખું છું. આ બાબત, અનિયત્રિત સત્તાની ધાસ્તી, અનિષ્ટતા ને અનિવાર્ય ખરાબ પરિણામ છે, પછી તેનું સ્વરૂપ કે તેનું નામ ગમે તે હોય. તમે જોયું છે કે ચૌદમા લુઈનું રાજ્ય માત્ર આ કારણને લીધે જ નાશ પામ્યું. ઠીક; તેની પછી જે સત્તા પ્રબળ થઈ વિચારસ્વાતંત્ર્ય, તેની પણ એજ દશા થઈ એના વારામાં એણે પણ અનિયત્રિત સત્તા હાથ ધરી, ને એણે પણ પિતાની સત્તામાં ઘણી જ શ્રદ્ધા રાખી. એની વૃદ્ધિ સુંદર, સારી, ઉપયોગી હતી, અને તે વિષે ભારે ચક્કસ કે નક્કી અભિપ્રાય આપવાની જરૂર હોય તે હું એમ કહીશ કે અઢારમા સૈકા ઇતિહાસમાં એક મોટામાં મોટો સંકે થઈ ગયો છે. મનુષ્યહિતની એણે મોટામાં મોટી સેવાઓ બજાવી છે, તે મનુષ્યની ઉન્નતિને એણે ઘણીજ સામાન્ય ને લાભકારક મદદ કરી છે. પ્રજાકીય વ્યવસ્થાના દષ્ટિબિન્દુથી મારે કહેવાનું હોય તેને હું એની તરફેણમાંજ કહીશ. પણ એટલુંએ ખરું છે કે મનુષ્યનું મન અનિયત્રિત સત્તા ધારણ કરતું હોવાથી તેનાથી બગડયું ને ખોટે રસ્તે દોરવાયું; પ્રચલિત વિચારો ને જૂની બાબતો તરફ તે અગ્ય તિરસ્કારનું વર્તન રાખતું હતું. આ તિરસ્કારથી તે ભૂલ ને નિરંકુશતા તરફ દેરવાયું.
સતા, ભલે તે વિચારની હોય કે રાજ્યસબંધીની હોય, ભલે તે રાજ્યની હોય કે પ્રજાની હોય, ભલે તે એક હેતુ સાધવા મથે કે બીજો એ, સત્તામાત્રમાં કંઈક સ્વાભાવિક દોષ વસેલો જ હોય છે, ને તે ખોટી વપરાય એવા પણ તેમાં અંશ હોય છે તે જાણવું તે આપણા સમયની ખાસ ફરજ છે, ને આપણે સમય જાણે છે તે તેનું ખાસ ગૌરવ પણ છે. બધા હકે, બધાં હિતે, બધા અભિપ્રાય સામાન્યતઃ સ્વતંત્ર હોય તે જ દરેકના જુદા બળની સ્વતંત્રતાને કાબુમાં રાખી શકે, ને સ્વતંત્ર વિચારનું અસ્તિત્વ લાભપ્રદ દિશામાં વળાવી શકે. અઢારમા સૈકામાં અનિયત્રિત રાજ્યસત્તા ને અનિયત્રિત ધાર્મિક કે વિચાર સત્તા વચ્ચે જે યુદ્ધ થયું તેને આજ મેટો બાધ છે.
હવે મેં તમને બતાવી હતી તે અન્તની મુદત આગળ હું આવી પહોંચ્યો છું. તમને યાદ હશે કે આ વ્યાખ્યાનમાળા શરૂ કરવામાં ભારે
