________________
વ્યાખ્યાન ચૌમુ
૨૩૩
ઉદ્દેશ રોમન મહારાજ્યની પડતીના વખતથી આપણા વખત સુધી યુરોપની ઉન્નતિનું ચિત્ર કેવું હતું ને તે કેમ વિકસિત થઈ તે દર્શાવવાના હતા. આ કામ મેં ઘણું જલદીથી આટેપ્યું છે, ને જેટલું બધું અગત્યનું હતું તેથી તમને જાણીતા કરવા, ને જે જે મેં કહ્યું હોય તેના સાખીતી આપવા હું સમર્થ નીવડ્યો નથી. ઘણું મારે મૂકી દેવાની ફરજ પડી છે, તે ઘણી વાર મારા શબ્દ પર ભરાસેા રાખવાની મારે તમને યાચના કરવી પડી છે. તેમ છતાં હું ધારું છું કે મેં મારા ઉદેશ સાધ્યું! છે. એ ઉદ્દેશ આધુનિક સમાજની ઉન્નતિના અણીના બનાવો બતાવી આપવાના હતા. એક શબ્દ વધારે હજી મને કહેવા દો.
:
શરૂઆતમાં મે' સુધારા–કે ઉન્નતિ એ શબ્દનું લક્ષણ આપવા તે આ નામવાળા બનાવનું વર્ણન આપવા પ્રયત્ન કર્યાં હતા. સુધારા મને એ તત્ત્વોના બનેલા લાગ્યા હતાઃ મનુષ્યસમાજની ઉન્નતિ, તે મનુષ્યની અથવા મનુષ્યના વિચારાની ઉન્નતિ એક તરફ઼ રાજકીય ને સામાજિક ઉન્નતિ, બીજી તરફ આન્તર ને નૈતિક ઉન્નતિ. હજી સુધી સામાજિક ઇતિહાસનેજ હું વળગી રહ્યો છું. સુધારે માત્ર સામાજિક દૃષ્ટિથીજ મે આલેખ્યા છે, ને મનુષ્યની નીતિ – એના વિચારા – એવી પોતાની ઉન્નતિ વષે હું ક±જ એલ્યા નથી. વિચારાના ભેદને મનુષ્યની નીતિની ઉન્નતિના ઇતિહાસ વિષે ખેલવા મેં પ્રયત્નજ કર્યો નથી. ફરીથી આપણે મળીશું ત્યારે ફ્રાન્સનેજ વળગી રહી તમારી સાથે ફ્રાન્સની ઉન્નતિના તડાસનાજ અભ્યાસ કરવા, તેની વીગતા તપાસવા, તે તેનું જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિન્દુથી પરીક્ષણ કરવાનું હું કામ કરીશ. ફ્રાન્સના માત્ર સમાજનાજ નહિ પણ ત્યાંના લેાકેાના વિચાર ને તેમની નીતિના ઇતિહાસથી હું તમને જાણીતા કરીશ, આપણી સંસ્થાઓ, આપણા મતભેદો, તે આપણાં બધી જાતનાં બુદ્ધિનાં કામેાનું હું તમારી સાથે નિરીક્ષણ કરીશ, તે આપણા કીર્તિમંત દેશની ઉન્નતિની સંપૂર્ણ સમજીતી આપીશ. ભૂતમાં તેમજ ભવિષ્યમાં આપણા દેશ આપણી સારામાં સારી પ્રેમની લાગણી ખેચી શકવા ચેોગ્ય રહે.
