________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમું.
૨૩૧
ઇતિહાસમાં પણ અન્ય સ્થળે જોવામાં આવે તેવું નથી; એ પ્રવૃત્તિ તદ્દન મુન્દ્રની પ્રવૃત્તિ કે વિચારની પ્રવૃત્તિ હતી. તે સમય સુધીના માનુષી રિવર્તામાં વિચાર સાથે આચાર કે કર્મ પણ સેળભેળ થતાં હતાં પણ અઢારમા સૈકામાં ફ્રાન્સની પ્રવૃત્તિ તદન જુદાજ પ્રકારની હતી. એ સમયના આગેવાને વ્યાવહારિક જીવનની બાબતાથી તદન અળગાજ રહેતા—તેઓ માત્ર પ્રેક્ષક તરીકે અવલોકન કરતા, અનુમાન કરતા, ને ઠીક લાગે તે ખેલતા હતા, આચારમાં તે પ્રમાણે કરી બતાવતા નહોતા. પણ વિચારા આચરમાં મૂકવાને, દિવસ આવવાજ જોઇએ, અને જેમ એ એ અત્યારસુધી ભિન્ન હતાં તેમ તેમના સંયેાગ પણ વધારે વિકટ થવાજ જોઇએ, ને તેથી જે પ્રજાજીવનને ધક્કો લાગે તે પણ વધારે ભયંકર લાગવાજ જોઇ એ. આ સમયના મનુષ્યના વિચારની નિર્ભયતાની સ્થિતિથી પણ આપણે હવે આશ્ચર્ય પામીએ તેમ નથી. એ સમય સુધી વિચારાની મેટામાં મેટી પ્રવૃત્તિને કઈ કઇ અંકુશા નડતા હતા. અઢારમા સૈકામા કોઈ પણ બાબતને મનુષ્યના મને આદરણીય ગણી હોય કે તેની તે પર સત્તા ચાલવા દીધી હાય એવું મને જડી શકતું નથી; બધી સામાજિક સ્થિતિને તે તિરસ્કારદૃષ્ટિથી શ્વેતું હતું. તેથી એનું અનુમાન એ થતું હતું કે બધીજ બાબતમાં સુધારા કરવા એ તેની ફરજ હતી, એ જાણે એક જાતની ઉત્પાદક શક્તિ ધરાવવાનો હક ધરાવતું હતું. સંસ્થાએ, અભિપ્રાયેા, સમાજ, તે માસ સુદ્ધાં~એ બધામાં સુધારાની જરૂર જણાતી હતી, તે મનુષ્યની બુદ્ધિને તે કામ જાણે સુપરત કરવામાં આવ્યું હતું એવી તે સમયની સ્થિતિનું ખાસ સ્વરૂપ હતું. અગાઉ કદાપિ આના જેવી કંઈ ધૃષ્ટતા કલ્પવામાં આવી હતી !
અઢારમા સૈકાની દર્મિયાનમાં ચૌક્રમ! લુઈના ર્જ્યના જે અંશેા હજી રહેવા પામ્યા હતા તેને આ પ્રકારની સતાની વિરુદ્ધ યુદ્ધ કરવાનું હતું. આ યુદ્ધનાં અ ંખ્ય પરિણામે। શાં આવ્યાં તે ગણાવવાના હું દાવા નથી કરતા. આ વ્યાખ્યાનમાળા સમાપ્ત કરવાનો સમય હવે આવી પહેાંચ્યા છે; ને મારે વિસ્તાર ન કરવા જોઇ એ. આ બનાવથી જે એક ઘણીજ ગંભીર ને ધદાયક બાબત આપણી નજરે પડી છે તે તરફ તમારૂં ધ્યાન ખેંચવાનીજ
