Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાનો ઇતિહાસ
ગુજરાત વર્નાકયુલર સોસાઇટી,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********
દી. બ. ણિમાઈ જશભાઈ સ્મારક ગ્રંથમાળા નં. ૭
યુરોપના સુધારાનો નાસ
( ગીઝાના અંગ્રેજી પુસ્તક પ્રથી) તૈયાર પાર
અતિસુખશકર કમળાશકર ત્રિવેદી, એમ. એ.; એક્ એલ. બી, પ્રાક્ટ્રેસર, લાજિક ઍન્ડ માલ ક્લિાસાફી, અશા કાલેજ, માયા.
ગુજરાત વનાકયુલર સેાસાઇટી તરફથી છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર.
રા. રા. હીરાલાલ ત્રીભાવનદાસ પારેખ બી. એ,
આસિ. સેક્રેટેરી-અમદાવાદ
સંવત્ ૧૯૭૦
ઇ. સ. ૧૯૧૩
પ્રત ૧૦૦.
મૂલ્યે બાર આના.
ཀིཾཋཀཻ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંકડી શેરીઅમદાવાદ, શ્રી જ્ઞાનમન્દિર પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં શંકરરાય અમૃતરાયે છાપ્યું.
( Belie lene grereje alle palehla Oleh Pflee He Hd 1 657
)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીવાન બહાદુર અલિબાબા રખાક જાક
ગ્રંથમાળાને ઉપસ્થિતિસ્થળ છે
-
દીવાન બહાદુર મણિભાઈ જશભાઈ કચ્છના દીવાન હતા ત્યારે તેમણે જે ઉત્તમ કાર્યો કર્યા તેનું સ્મરણ રહેવા માટે તે દેશના લોકોએ એક ફંડ ઉભુ કર્યું હતું તેની ડ્રૉમિસરી નોટ રૂ. ૮૭૫૦) ની લઈ સન ૧૮૮૮ માં સોસાઈટીને સ્વાધીન કરવામાં આવી છે. તેની એવી શરત છે કે તેના વ્યાજમાંથી અર્ધી રકમ ગુજરાતી પુસ્તક રચાવવા માટે ઇનામ આપવામાં વાપરવી અને બાકીની અધ રકમમાંથી પુસ્તકો ખરીદ કરી અતુક લાઈ. બ્રેરીઓમાં આપવાં. આ સરત પ્રમાણે આજ સુધીમાં આ ફંડમાંથી નીચેનાં પુસ્તકો રચાવી સોસાઈટી તરફથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યાં છે. ૧ ગ્લાંડની ઉન્નતિને ઇતિહાસ
••• ૪-૦-૦ ૨ પ્રતિનિધિ રાજ્ય વિષે વિવેચન. ૩ પ્રાચીન ભારત ભાગ ૧ લો...
૦-૧૨-૦ ૪ રૂપિયા. .. • • ૫ લોકોપયોગી શારીરવિદ્યા. ...
૦-૪૦ ૬ અકબર.... •••
–૮–૦ ૭ યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ... -
૦-૧૨-૦
-
૦ ૦
૦–૬-૦
૦
ગુજરાત વર્નાકયુલર સોસાઈટીની એફીસ. તા. ૬ ઠી જાન્યુઆરી સન ૧૯૧૪,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
- - - પ્રખ્યાત ઇતિહાસકાર ગીઝોનાં વ્યાખ્યાને ફ્રેન્ચ ભાષામાંથી અંગ્રેજીમાં વિલ્યમ હૅલિટે ભાષાન્તરરૂપમાં મૂક્યાં છે. તે વ્યાખ્યાનમાંથી યુરોપના સુધારા વિષેનાં શરૂઆતનાં વ્યાખ્યાનનું સારરૂપ ભાષાન્તર ગુર્જરગિરામાં મુકવાનું કામ ગુ. વ. સેસાઈટિ તરફથી મને સોંપવામાં આવ્યું હતું. મૂળ પુસ્તકમાં જે ભાગોમાં ઇતિહાસના અટપટા બનાવે, ને યુરેપના લોકોનાં કેટલાંક અટપટાં નામો આવે છે તે ભાગે મેં મૂકી દીધા છે. તે સિવાય, સહેલી ભાષામાં ભાષાન્તર ને સાર રજુ કરવા મેં યથાશક્તિ પ્રયાસ કર્યો છે. યુરોપની પ્રજાની ઉન્નતિને ઇતિહાસ કેવા સ્વરૂપને છે એ વિષયમાં જેમને રસ હશે તે સર્વેને આ પુસ્તક ઉપયોગી થઈ પડશે એમ મારું દઢ માનવું છે. '
અતિસુખશંકર કમળાશંકર ત્રિવેદી,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય.
વ્યાખ્યાન પહેલું
વ્યાખ્યાન ખીજાં
[:
:
...
વ્યાખ્યાન ત્રીજું
વ્યાખ્યાન ચાથુ વ્યાખ્યાન પાંચમું
વ્યાખ્યાન છઠ્ઠું વ્યાખ્યાન સાતમુ વ્યાખ્યાન આણ્યુ
વ્યાખ્યાન નવમુ વ્યાખ્યાન દસમું વ્યાખ્યાન અગીઆરમુ
વ્યાખ્યાન બારમુ
વ્યાખ્યાન તેરમુ વ્યાખ્યાન ચૌદમુ .
ઃઃ ઃ
...
:
***
...
ૐ ક
...
...
અનુક્રમણિકા.
::
: :
.:.
...
...
...
ૐ :
...
ૐ ૐ
000
...
...
...
...
....
...
:
::
...
:
...
:
...
:
800
000
...
...
:
...
...
...
:
::
...
...
:
...
...
:
[ઃ ઃ
...
...
...
...
::
::
...
...
::
...
:
...
પૃષ્ઠ.
૧–૨૦
૨૧–૪૨
૪૩=૫૯
૬૦—99
૭૮ ૯:
૯-૧૨૭
૧૧૮-૧૩૭
૧૩૨-૧૪૯
૧૫૦-૧૬૩
૧૬૪–૧૭૭
૧૯૮-૧૯૧ ૧૯૨-૨૨:
૨૦૩–૨ ૧૯
૨૨૦-૨૩
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાદ્યાત.
ગીઝનું એાળખાણુ. યુરોપની ઉન્નતિના ઈતિહાસ પરે પ્રખ્યાત ફ્રેન્ચ ઈતિહાસકાર ગીએ ૧૮૨૮-ર૪-૩૦ એ વર્ષોમાં એડ સેર્બોનમાં આપેલાં વ્યાખ્યાનનું સારરૂપ ભાષાંતર આ પુસ્તકમાં ગુજરાતી વાચકવર્ગ આગળ મૂકવામાં આવ્યું છે. ગીની વાક્સરિતા એવી સ્વચ્છ ને નિર્મળ હતી, ને તેને પ્રવાહ એવી સુંદરતાથી વહેતો હતો કે એના છેતૃવર્ગ પર તે અજબ અસર કરી શકતો હતો. એ ઈતિહાસકારનું અહિક જીવન કેવા પ્રકારનું હતું તે જાણવાથી એના વિચારો પર વિશેષ પ્રકાશ પડે તેમ છે તેથી તે વિષે આપણે થોડું ઘણું જાણવા પ્રયત્ન કરીશું.
ગીનાં માબાપ. ઈસુના અઢારમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધમાં ફ્રાન્સ દેશની સ્થિતિ કેવી હતી તે ભાગ્યે જ કોઈ ઇતિહાસ જાણનારને અજાણ્યું હશે. એક મહાન રાજ્યપરિવર્તનનાં બી ફ્રાન્સની ભૂમિમાં હવાઈ ચૂક્યાં હતાં, હવાઈ ચૂક્યાં હતાં એટલું જ નહિ, પણ તે વૃક્ષના સ્વરૂપમાં પ્રકાશમાં પણ આવવા માંડયાં હતાં. એ અરાજકતાના સમયમાં મતભેદને લીધે ઘણા નામાંકિત પુરુષોના પણ જાનમાલની સહીસલામી નહતી. ૧૭૮૪ના વર્ષની ૮મી એપ્રિલને દિવસે નાઈમ્સની સૂળી પર એક પ્રખ્યાત પુરુષને પ્રાણાર્પણ કરવાને પ્રસંગ આવ્યું હતું. રાજ્યમંડળની વિરુદ્ધના ને હાનિકારક વિચાર ધરાવનાર તરીકે તેને વિષે શંકા હતી, ને તે સબબે ધન્સના એક સારામાં સારા કુટુંબમાં શોકની વાદળી છવાઈ ગઈ હતી. એક ભયંકર વજ્રપાતનો ઘા સહન કરવાની ઈશ્વર મને શક્તિ આપ એમ એક અબળા ઈશ્વરની પ્રાર્થના કરતી હતી, કારણ કે તેને પિતાને વૈધવ્યપદ પ્રાપ્ત કરવાનું હતું, ને તેનાં બે બાળકોને અનાથપદ પ્રાપ્ત કરવાનું હતું. આ બેમાંનું મેટું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત. બાળક તે બીજું કોઈજ નહિ પણ “યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ "નૈ આપણો વ્યાખ્યાનકાર–ગી. આ પ્રખ્યાત પુરુષના બાળપણ વિષે જાણ તાં પહેલાં એક બીજી પણ શોકજનક વાત નોંધવા લાયક છે. ફ્રાન્સમાં મહાન રાજ્યપરિવર્તન થયું ત્યારપહેલાંના વખતમાં ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા અત્યન્ત હાનિકારક પરિણામો આણુતી હતી. ખ્રિસ્તિ ધર્મનાજ પ્રોટેસ્ટંટ પંથના લોકો સામે કેથલિક લેકે બને તેટલી કૂરતા વાપરવા તત્પર રહેતા હતા, ને વાપરતા પણ હતા. એ કુરતાના આવિર્ભાવના તે વખતના વર્તુલમાં ગીઝનાં માબાપ સપડાઈ ગયાં હતાં. તેઓ પ્રોટેસ્ટંટ હતાં, અને તેથી તેમની વચ્ચેનું લગ્ન ખુલ્લી રીતે થયું નહોતું, ને કાયદાપૂર્વક પણ ગણાયું નહોતું. આ પ્રમાણે નાના ગીઝની માતાને શિરે બે આક્ત આ વી પડી હતી; એક, પતિનું મૃત્યુ, ને બીજું પિતાનું લગ્ન કાયદાની વિરુદ્ધ ગણાયું.
ગીનું શિશવ. કટુ અનુભવાળું નાઈમ્સ નગર છોડી મૈ ગોગે જીનેવા ગઈ ને ત્યાં ગયા પછી બાળક ગીનું વિદ્યાર્થીજીવન શરૂ થયું. મેં. ગીઝ શિષ્ટ ને સ્વતંત્ર વિચારની સ્ત્રી હતી. પિતાના બાળકની કેળવણીને માટે તે ખાસ દરકાર રાખતી હતી. કેળવણીસંબંધી એના વિચાર જરા પણ સંકુચિત નહોતા. પ્રખ્યાત ફેન્ચ ફિલસુફ રૂસોએ પોતાના ઇમાઈલ નામના પુસ્તકમાં એક અગત્યને વિચાર એ દર્શાવ્યો હતો કે હસ્તકળા અથવા શિલ્પકળાની કેળવણી, કેળવણીનું એક જરૂરનું અંગ છે, તે વિચારને મેં. ગેઝે બરાબર અનુસરતી હતી. તે પ્રમાણે બાળક બીઝને બચપણમાં સુથારી કામ શિખવવામાં આવ્યું હતું. તે કામમાં તે એવો પ્રવીણ થયે કે એણે તે સમયે પિતાને હાથે એક ટેબલ તૈયાર કર્યું હતું, ને તે ટેબલ ગીની બાળપણની શક્તિના સ્મરણ તરીકે હજી જાળવી રાખવામાં આવ્યું છે. બાળપણથી જ ગીઝને વાચનને એવો શોખ હતું કે આપણે એમ કહી
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત.. શકીએ કે વિદ્યાનું એને વ્યસન હતું. એનાં સૌથી પહેલાં ને એકલાં રમકડાં એનાં પુસ્તકો જ હતાં. ચાર જ વર્ષને અભ્યાસને અને મ્યુસિડિડિસ ને ડિમાસ્પેનિસ, સિસેરો ને સિટસ, ડૅન્ટિ ને એલ્ફિઓરિ, શિલર ને ગેથે, ગિબન ને શેકસ્પીઅર જેવા મહાન લેખકનાં પુસ્તકે તેમની મૂળ ભાષામાં એ વાંચી શકતે થયો હતો. ઇતિહાસ ને તત્ત્વજ્ઞાન તરફ એનું ખાસ વળા હતું. ઉમ્મરના પ્રમાણમાં એની શક્તિ ને એના જ્ઞાનને વિકાસ ઘણું વધારે થએલો હતો, અરઢ વર્ષની કાચી ઉમ્મરે તે એણે સામયિક પત્રમાં લખાણ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું.
ગીઝોનું લગ્ન, આ સંબંધે લખતાં એને લગ્નપ્રસંગ કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યો તેની ખાસ નેંધ લેવા લાયક છે; કારણ કે એ પ્રસંગમાં કંઈક અલૌકિકતા છે. એક પ્રખ્યાત કુટુંબમાં અવતરેલી પણ રાજ્યપરિવર્તનને લીધે નિર્ધન અવસ્થામાં આવી પડેલી, અને તે માટેજ ઉદરનિર્વાહાથે લેખક તરીકે કામ કરતી એક સ્ત્રી, નામે મે. પોલિન મ્યુલન એક સામયિક પત્ર ચલાવતી હતી. કામના બોજાને લીધે–પોતે જેને ચહાતી હતી એવા પિતાના કુટુંબીજનોના સુખને અર્થે નહિ, પણ જીવનના નિર્વાહને અર્થે કરવા પડતા લેખક તરીકેના કામના શ્રમને લીધે આ સ્ત્રી એક વાર ભયંકર મંદવાડમાં આવી પડી. એની સ્થિતિ દિવસે દિવસે ગંભીર થતી ગઈ. શું કરવું તેને માર્ગ અને જડત નહોતે. તેવામાં એકાએક એના અજાણતાં, કઈક વીરપુરુષ એની શરણે આવ્યો. તેણે પિતાનું નામ જણાવ્યા વિના, એ સ્ત્રી પર એક પત્ર સાથે એક ઉત્તમ લેખ મોકલ્યો. તેના વિચારોને શૈલી સંસ્કારમય હતાં ને તે સ્ત્રીના વિચારો ને શૈલીના અનુકરણમાંજ હતાં. આ લેખ તે સ્ત્રીએ સ્વીકાર્યો ને પ્રસિદ્ધ કર્યો. તે મંદવાડમાંથી સાજી થઈ ત્યાં સુધી આવી રીતે તે પુરુષ લેખો મોકલ્યા કર્યા. આ ઉપકારનાં કૃત્યની સ્વાભાવિક રીતે જ તે સ્ત્રી પર ભારે ને અજબ અસર થઈ. એ લેખના લેખકને શોધી કાઢવા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
, ઉઘાત. માટે પિતાના પત્રમાંજ પિતે કંઈ કંઈ તર્કો દર્શાવ્યા, પણ તેને જરાએ ખ્યાલ નહોતો કે આ લેખક કોઈ એક ફીક્કો, વિચારશીલ, પિતાને અગાઉ નહિ જાણીતે, એવા યુવાન માણસ હશે. તે લેખકને જાહેર થવા માટે તે સ્ત્રીએ આગ્રહપૂર્વક પોતાના પત્રમાં વિનંતિ કરી. તેને પરિણામે અજ્ઞાત રીતે સેવા કરનાર તે યુવક પ્રકાશમાં આવ્યો, ને તે બીજે કઈજ નહિ પણ યુવાન ગીજ માલૂમ પડ્યો. ઉપકારની લાગણીને બદલે એ થયો કે મેં, મ્યુલને મેં, ગીનું નામ ધારણ કર્યું. મિત્રતા લગ્નની ગ્રન્થિથી દઢીભૂત થઈ આ અલૌકિક દૃષ્ટાંત ગીઝની સાહિત્ય પ્રતિ અભિરુચિ ને એનું સ્નેહાળ હૃદય દર્શાવી આપે છે.
ગીઝની સાહિત્યપ્રવૃત્તિ. ગઝની સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં પ્રવૃત્તિ ઉચ્ચ પ્રકારની હતી. તેથી આકર્ષાઈ કાન્સની યુનિવર્સિટિના તે સમયના અધ્યક્ષ, મેં, દ. જેને ૧૮૧૨ માં ગીઝોને સેનના આધુનિક ઈતિહાસના પ્રોફેસરનું પદ આપ્યું. ઈતિહાસમાં એના વિચારો સુધરેલી રીતે ચાલતી નૃપતંત્રની રાજ્યપદ્ધતિની તરફેણમાં હતા. પિતાની તીવ્ર બુદ્ધિ ને સુંદર વકતૃત્વશક્તિને લીધે રાજ્યના કાર્યવહનમાં જુદા જુદા ભારે હોદાઓ પર જુદે જુદે સમયે ગીઝોની ત્યાર પછી નીમણુક થઈ હતી. તે સંબંધીની વિગતોનું જ્ઞાન અત્ર અનાવશ્યક છે.
ગીઝોએ ઘણું પુસ્તકો લખ્યાં છે. તે બધાંમાં “યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ “અગ્ર સ્થાન ભોગવે છે. એ ઇતિહાસનાં વ્યાખ્યાનમાં, ને સામાન્ય રીતે પણ, ગઝની ભાષાને પ્રવાહ એ સરલતાથી વહ્યો ચાલ્યો
જાય છે કે ભાગ્યે જ તે કોઈપર અસર કર્યા વગર રહે “As a writer, * his style is one that may be recognised among a thousand. ” લેખક તરીકે એની શૈલી એવી છે કે એક હજાર શૈલીઓમાં એ ઓળખી શકાય, ઇતિહાસકાર તરીકે એણે અમૂલ્ય સેવા
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
ઉપોદઘાત. બજાવી છે. માત્ર વર્તમાનના ધોરણથી ભૂતકાળના બનાવની પરીક્ષા કરવાની પદ્ધતિને સ્વીકાર ન કરતાં સ્વતંત્રતાથી પરીક્ષા કરવાની એણે આપણને નવી પદ્ધતિ શીખવી છે.
ગીઝોનું વ્યક્તિત્વ. ટુંકામાં ગીઝો વિષે આપણે શું જાણવાનું છે? સત્તા, અર્થાત રાજ્યસત્તાને એ ચહાનાર છે. તેમ છતાં એ સ્વતંત્રમાં સ્વતંત્ર માણસ છે. ઉસાહથી ઘસડાઈ ન જતાં એ તર્કશક્તિ હમેશ ઉપયોગ કરે છે. જનસમાજની એ વધારે દરકાર રાખે છે. અરાજક્તાને એ કદો દુશ્મન છે. તેથી ખરાબમાં ખરાબ પ્રસંગે બિલકુલ અચકાયા વગર, જરૂર પડે તે અનિયંત્રિત રાજસત્તાને શરણે જવું પણ એ વધારે બહેતર ધારે છે. આ પ્રમાણે ગીઝોના વ્યક્તિત્વનું આપણને સંક્ષિપ્ત આલેખન પ્રાપ્ત થાય છે.
ઉન્નતિ.
ઉન્નતિ, સુધારે, શિષ્ટતા, પ્રગતિ–એ બધા શબ્દોના અર્થ લગભગ સરખાજ છે. એ શબ્દોના માત્ર ઉચ્ચારમાં કંઈક અજબ મધુરતા છે. એ મધુરતાનું એક લક્ષણ એ છે કે એ અસ્પષ્ટ છે, છતાં મોહક છે, અવ્યક્ત છે, છતાં આકર્ષક છે, અથવા વધારે ચોકસાઈથી કોઈ એમ પણ કહે કે અસ્પષ્ટ છે તેથી જ મેહક છે, અવ્યક્ત છે તેથી જ આકર્ષક છે. ઈતિહાસનો કોઈ પણ સમય એવો નથી કે જે વખતે પ્રજાની ઉન્નતિ સર્વથા થઈ ચૂકી હેય એમ જોવામાં આવે. સમાજ જેમ જેમ સુધરતો જાય છે તેમ તે ઉન્નતિના આદર્શો પણ વધારે ને વધારે વિકાસ પામતા જાય છે. મનુષ્ય જેમ જેમ આદર્શો સાધવાની વધારે ને વધારે નજીક તો જાય છે તેમ તેમ ઉન્નતિને આદર્શ વધારે વિસ્તીર્ણ ને વધારે પરિપૂર્ણ થત જાય છે. માણસ ઉન્નતિને શિખરે કદાપિ પહોંચતું નથી. તેનું કારણ એક
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત. જ છે—ઉન્નતિને શિખરજ નથી, અથવા છે તે તે મનુષ્યને અજ્ઞાત છે. તે પણ અમુક સમાજ અમુક બીજા સમાજના કરતાં ઓછે કે વત્તો ઉન્નત થયે હતો એવો શબ્દપ્રયોગ આપણે કરીએ છીએ, ને તે વાસ્તવિક રીતે. ઉન્નતિનું અતિમ બિન્દુ ન હોય કે ન જડે, તે પણ ઉન્નતિ કઈ દિશામાં છે એ સહેલથી જાણી શકાય.
“ઉન્નતિ,” એ શબ્દ આધુનિક સમયમાં કેટલીક વસ્તુઓ આપણી નજર આગળ એકદમ ખડી કરી દે છે. આગગાડી, તાર, મોટરકાર, સ્ટીમર મિલ, સંચાઓ, ગ્રામોફેને, સિનેમેટોગ્રાફ, ઇત્યાદિ વસ્તુઓ “ઉન્નતિ,” એ શબ્દ બોલતાં તરત આપણું મનમાં તરી આવે છે. સામાન્ય રીતે એમ કહેવામાં આવે છે કે આધુનિક સમય પ્રાચીન સમયના કરતાં વધારે ઉન્નત છે, અને એમ કહેવામાં આવે છે ત્યારે સામાન્ય રીતે એમ ધારવામાં આવે છે કે સુખસંપત્તિનાં સાધને આપણા સમયમાં બહુ વધારે જોવામાં આવે છે. તે સ્વાભાવિક છે. સંતવ્ય છે. આ જડતાના જમાનામાં સ્કૂલ વસ્તુઓ તરફ સમાજનું લક્ષ જલદીથી જાય એ દેખીતું છે. પરંતુ ખરું જોતાં ઉન્નતિનું આ બાહ્ય ને એકદેશીય સ્વરૂપ છે. ભૌતિકનાં કરતાં નૈતિક ને માનસિક ઉન્નતિ વધારે અગત્યની છે. ઇમર્સન પિતાનો વિચાર દર્શાવે છે તે પ્રમાણે અગત્યના સુધારા બુદ્ધિ ને નીતિની કેળવણીના છે.
ગીઝો ઉન્નતિ વિષે શું વિચાર દર્શાવે છે ? એ પ્રશ્નપદ્ધતિનો ઉપયોગ કરી ઉન્નતિનાં અગત્યનાં અંગે નિત કરે છે. એ કહે છે કે ધારો કે કઈ પ્રજા એવી હોય કે તેનું બાહ્ય જીવન સરળ ન રોગરહિત હોય. ધારો કે તે પ્રજાને રાજ્યમાં કર જેવું કશું આપવું પડતું ન હોય ને દુઃખમાંથી વિમુક્ત હાય. ધારો કે તેના વ્યવહારમાં ન્યાય રાજ્ય તરફથી બરાબર આપવામાં આવતા હોય. પણ તેની જ સાથે ધારો કે તેનું માનસિક ને નૈતિક જીવન સુસ્ત ને નિરામી હેય. આ પ્રજા ઉન્નતિ કે સુધરેલી છે એમ શું આપણે કહી શકીશું ? નહિ જ.
વળી ધારે કે બીજી કોઈ પ્રજાનું વ્યાવહારિક જીવન ઓછી સરલ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૩
ઉપોદઘાત. તાથી ચાલતું હોય છે, છતાં જીવન નિર્વાહ નીભ્યો ચાલ્યો જતો હોય. પણ આ સાથે તેના માનસિક જીવનનો એક અનાદર કરવામાં ન આ
વ્યા હોય. તેનામાં નીતિ ને ધર્મની ઉચ્ચ ભાવનાઓનાં બીજ રોપાયેલાં હોય, છતાં તેની સ્વતંત્રતાના વાતાવરણમાં વૃદ્ધિ ન થવા દેવામાં આવી હોય. નીતિ ને ધર્મનાં સત્ય આ પ્રજાના દરેક માણસને જાણવામાં હોય, પણ તેનું જ્ઞાન સ્વતંત્રતાથી સંપાદન કરેલું નહિ પણ સંકુચિત ને અમુક પ્રકારનું હોય. જે જે પ્રજાના જીવનમાં ધાર્મિક તની સત્તા પૂરી ઝામી છે તેમાં સ્વતંત્ર ચિંતનના વિકાસને આ પ્રમાણે અભાવ હોય છે. શું આ સ્થિતિ ઉન્નત કહી શકીશું ? નહિ જ.
હવે ધારો કે કઈ પ્રજા એવી હોય કે તેમાં સ્વતંત્રતા હોય છતાં અવ્યવસ્થા જોવામાં આવતી હોય. આ સ્થિતિનું પરિણામ એ હોય કે નબળો માણસ દુઃખિત થાય ને નાશ પામે. યુરોપ આવી સ્થિતિમાંથી પસાર થઈ ગયું છે તે વાતથી કોઈજ અજ્ઞાત નથી. શું આને ઉન્નતિ કહી શકાશે ? નહિ જ. - ચોથી સ્થિતિ એવી ધારે કે પ્રજામાં સ્વતંત્રતા હોય, ન્યાય હોય, વ્યવસ્થા હેય, પણ ધારો કે પ્રજા વર્ગના ઘણા માણસો સામાન્ય રીતે ભાગ લઈ શકે એવી જનહિતની બાબતો તેમાં બહુ થોડી હોય. પરસ્પર એક બીજાની શક્તિનો લાભ તેથી સમાજમાં ન મળતા હોય. શું આ સ્થિતિ ઉન્નત છે ? નહિ,
'
. ' આ બધીમાંથી એકે સ્થિતિ ઉન્નત નથી તેનું કારણ એ છે કે તેમાં વિકાસને માટે અવકાશ નથી. ઉન્નતિનું અગત્યનું તત્ત્વ પ્રગતિ, વિકાસ છે. પણ આ પ્રગતિ, આ વિકાસ તે શું છે તે જાણવું જ વિકટ છે.
આ વિકાસનાં બે તો છે; એક, સામાજિક જીવનમાં સુધારે, ને બીજું, વ્યક્તિજીવનમાં સુધારો. ગીઝે કહે છે: “ Wherever the external condition of man extends itself, vivifies,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદઘાત. anieliorates itself; whorever the internal nature of man displays itself with lustre, with grandeur; at these two signs, and often despite the profound imperfection of the social state, mankind with loud ap. plause proclaims civilization. ” ભાણસની બાહ્ય સ્થિતિ જ્યાં વિસ્તાર પામે છે, ઉત્સાહમય બને છે, ને સુધરે છે, અને એનું આખ્તર
જીવન જ્યાં પ્રકાશ ને ગાંભીર્ય ગ્રહણ કરે છે, ત્યાં ઉન્નતિનાં ચિહને પણ દેખીતાંજ છે. આ પ્રમાણે ગીઝ સામાજિક પ્રગતિ ને વ્યક્તિની પ્રગતિ એ બન્ને બાબતો ઉન્નતિને માટે અગત્યની દર્શાવે છે; સમાજ ને વ્યક્તિ એ બન્નેમાં સુધારો આવશ્યક છે.
ઉન્નતિને ઈતિહાસ લખનાર સામાજિક જીવન પ્રગતિશીલ કેવી રીતે બને છે ને ધીમે ધીમે કેવી રીતે બદલાય છે તે દર્શાવે, અથવા તે વ્યક્તિજીવન કેવી રીતે ઉન્નત થાય છે તે દર્શાવે. ગીઝે “ યુરેપના સુધારાના ઈતિહાસ” માં સમાજજીવનના બહારના બનાવે, તેમાં થતા ફેરફારો, ને તેથી સૂચિત થતી ઉન્નતિને વિષે પિતાને જે કહેવાનું છે તે કહે છે. મનુષ્યના આન્તર જીવનને વિકાસ ધીમે ધીમે કેવી રીતે થાય છે, વ્યક્તિજીવન કેમ ઉન્નત થાય છે તે બાબત પણ અગત્યની છે, તે પણ ગીઝે તે બાબતને અલગ રહેવા દે છે.
આ પ્રમાણે ગીના વિચાર ને એની પદ્ધતિ વિષે આપણે નિરીક્ષણ કર્યું. પાશ્ચાત્ય ફિલસુફીનું આધુનિક કેઈપણ પુસ્તક એવું નહિ હોય કે જેમાં ડાર્વિન, ને સ્પેન્સરના જીવનશાસ્ત્ર વિષેના ઉ&ાતિવાદને ઉપયોગ જરૂર પડે ત્યાં નહિ કરવામાં આવતો હોય. જીવનની દરેક બાબતને ઉક્રાન્તિવાદનો નિયમ લાગુ પડે છે, તે પ્રગતિ કે ઉન્નતિ પણ કંઈ સ્થાયી વસ્તુ નથી. તેમાં હમેશ વૃદ્ધિ ને ફેરફાર થયાંજ ચાલ્યાં જાય છે. સામાજિક ને નૈતિક ઉન્નતિ પણ ક્રમશઃ આગળ વધે છે. એને પણ ઉ&ાતિને નિયમ લાગુ પડે છે. આ અગત્યના નિયમ તરફ ગઝેના પુસ્તકમાં નામમાત્રએ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત. નથી; ને તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ આધુનિક સમયમાં ગીનું પુસ્તક ઐતિહાસિક દષ્ટિબિન્દુથી અગત્યનું ગણાય.
- યુરેપની પ્રાચીન ને અર્વાચીન ઉન્નતિ.
ગ્ર સ રેમના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં એક બાબત દેખીતી છે. એ બન્ને દેશો એક વખત કીર્તિથી ચળકી રહ્યા હતા. એ બન્ને દેશની ઉન્નતિએ આખા યુરોપના ઈતિહાસ પર સચોટ છાપ પાડી છે. એ બન્ને દેશની ઉન્નતિને વિષે એક બાબતમાં સામ્ય જોવામાં આવે છે. એ બન્ને દેશની ઉન્નતિને આધાર તેમના સૈનિક બળ પર હતા, ને તેનો આધાર તેમના પ્રજાજીવનમાં ઓતપ્રોત થએલા નગરજન તરીકેના દરેક માણસના આદર્શો પર હતો. દરેક નગરજન રાજ્યનું અંગ ગણાતો, પણ નગરજન વિષેના તે પ્રજાઓના વિચારે એકદેશીય ને સંકુચિત હતા. છતાં આ વિચારો પર તેમની ઉન્નતિને પાયો હતો. બેન્જામિન કિડ પાશ્ચાત્ય પ્રજાની ઉત્કાન્તિ વિષેના પિતાના ઉત્તમ પુસ્તકમાં કહે છે કે “The deeper we get in the bistory of the Greek and Roman peo. ples the more clearly do we see how the whole fabric of the ancient civilizations, military and civil, legal and religious, is ultimately related to this in. stitution.” ગ્રીક ને રેમન લેકના ઇતિહાસ વિષે આપણે જેમ જેમ વધારે ઉંડે વિચાર કરીએ છીએ તેમ તેમ સૈનિક, નાગરિક, કાયદાની, ને ધર્મની પ્રાચીન ઉન્નતિને બધા પાયે અને આ સંસ્થા સાથે કેવો (ગાઢ) સંબંધ ધરાવે છે તે આપણને માલૂમ પડે છે.” અર્થાત, તે પ્રજાઓની સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિ તેમના નાગરિક જીવન ને તે વિષેના તેમના સ્વાભિમાન ઉપર આધાર રાખે છે. ગ્રીક લેકો Barbarian અથવા જંગલી એ શબ્દનો પ્રયોગ બહુ વિચિત્ર રીતે કરતા હતા. જે કઈ પ્રજા ગ્રીક નહિ તે
જંગલી ના નામથી સંબોધાતી હતી. પરદેશી માત્ર બે જંગલી ” નામથી ઓળખાતા, પછી ભલે તે ઈજીટ કે પશિઆના સુધરેલા લેક હોય, કે
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપદઘાત.
સીધિયા ને ગાલની અશિષ્ટ પ્રજાઓ હોય. છેક શરૂઆતમાં જંગલી ” પ્રજા એટલે પરભાષા વાપરનારી પ્રજા એવો થતો હતો. પણ જેમ જેમ બીક લોકે બુદ્ધિમાં આગળ વધતા ગયા તેમ તેમ એ શબ્દના ભાવાર્થમાં તિરસ્કારને વિચાર પણ ઘૂસતો ગયે. એક રાજ્યને શહેરી તેજ દેશના અન્ય રાજ્યમાં જમીનને માલીક થવાને કાયદાપૂર્વક રીતે નાલાયક ગણાતા હતે. એજ સંકુચિત ને એકદેશીય વિચારને પરિણામે જીતાયેલી પ્રજાએ માત્ર ગુલામગીરીમાંજ રહી શકે એ એક બીજો અગત્યનો વિચાર હતા. એટલું જ નહિ, પણ ગુલામગીરીની સ્થિતિમાં પણ છતાયેલી પ્રજાને જીવવા દેવી એ એક મોટામાં મોટું દયાદાન ગણાતું. જસ્ટિનિઅન જે ઉદાર બુદ્ધિને લેખક પણ ગુલામગીરીને વિષે આવો મત દર્શાવે છે. એના કાયદાએમાં એટલી દલીલ તે જાણે માની લીધેલી જણાય છે કે છતાયલા આદમીને જીવવાને હક જ નથી. તે પછી ગમે તેવી નીચ સ્થિતિમાં પણ તેને જીવવા દેવામાં આવે છે તે તેના પર શિક્ષા કરેલી ન ગણાય, પણ દયાજ ગણાય. ઘણું ગ્રીક શહેરોમાં સ્વતંત્ર મનુષ્યોની સંખ્યા કરતાં ગુલામેની સંખ્યા ઘણી વધારે થઈ ગઈ હોવી જોઈએ. રાજ્યના કારભારમાં આ ગુલામવર્ગના કોઈ પણ માણસને હક નહેતે ગણત. ક્રીમેન કહે છે a 57101; " In no case could the freedman, the foreigner, or even the dependent ally obtain citizenship by residence or even by birth in the land. " 7584 57. વામાં આવેલ કોઈ પણ ગુલામ, કોઈ પણ પરદેશી કે હાથ નીચેના ને મૈત્રી ધરાવનાર રાજ્યનો ભાણસ સુદ્ધાં રહેઠાણ કે જન્મથી શહેરી તરીકેના હક કદાપિ મેળવી શકતો નહોતો. ચીસની પ્રખ્યાત પેલે પોજિસિઅને લડાઈની શરૂઆતમાં ઐટિકાની ગુલામ પ્રજાની સંખ્યાની ગણતરી જ્યારે ૧,૦૦,૦૦૦ હતી, ત્યારે સ્વતંત્ર પ્રજની સંખ્યાની ગણતરી ૧,૩૫,૦૦૦ હતી. રેમમાં પણ એવી જ સ્થિતિ હતી. તેમનું રાજ્ય પણ મ્યુનિસિપલ અથવા શહેરી જીવન ને શહેરીઓના હકોને આધારે ચાલતું હતું ત્યાં પણ શહેરી તરીકેનું
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદઘાત.
૧૭ પદ બહુજ ઘેડાને મળતું હતું. પરદેશીઓને તે પ્રાપ્ત થાય નહિ તે વિષે ખાસ દરકાર રાખવામાં આવતી હતી; અને જ્યારે એ પદ અન્ય લેકને આપવામાં આવતું થયું હતું ત્યારે રોમન મહારાજ્યની ઉન્નતિ પણ ઘટવા માંડી હતી. આખા રોમન મહારાજ્યની સ્વતંત્ર પ્રજા ઘણું કરીને કોઈ પણ વખત ગુલામ પ્રજાના કરતાં સંખ્યામાં વધારે નહોતી. ઈ. સ. ૬૮૪ના રમના વસ્તીપત્રક પરથી સંખ્યા કાઢતાં મામ્સન દર્શાવે છે કે જ્યારે સ્વતંત્ર પ્રજાની સંખ્યા ઇટાલી દેશમાં સાઠ કે સિત્તેર લાખની હતી ત્યારે ગુલામ પ્રજાની સંખ્યા એક કરોડ ત્રીસ કે ચાળીસ લાખની હતી; અને ગિબનની ગણતરી પ્રમાણે કલૈંડિઅસના વખતમાં પણ એ બે પ્રજાવર્ગોની સંખ્યા આખી રોમન આલમમાં સરખી થતી હતી.
પ્રાચીન ગ્રીસ ને રોમની ઉન્નતિને પાય આ પ્રમાણે એક જાતના સંકુચિત નાગરિક જીવન પર રચાયો હતો. આ નાગરિક જીવન મૅસેન એના પ્રેમના ઇતિહાસમાં બતાવે છે તે પ્રમાણે નૈતિક-ધાર્મિક હતું. એ પ્રજાના લેકોના નૈતિક-ધાર્મિક સંબંધ શા પ્રકારના હતા? પ્રથમ એ પ્રજાઓનું ધાર્મિક ચેતન વર્તમાનકાળનાંજ હિતેના સંબંધમાં જાગ્રત હતુ, તેઓ જે સમયમાં રહેતા તેમાંજ અર્થાત વર્તમાનમાંજ કઈ પ્રકારને સાંસારિક લાભ મેળવવા તરફ એ ચેતન પ્રવૃત્તિશીલ હતું. બીજું, એ ચેતન અમુક સંકુચિત પ્રકારના ભ્રાતૃભાવને આધારે રહેલું હતું. બહારના માણસો તેમાં ભાગ લઈ શકે તેમ નહોતું. આ મુખ્ય વિચારમાંથીજ ગ્રીસ ને રેમની ઉન્નતિને પાયો તે દેશોના સંકુચિત નાગરિક જીવન પર રચાવવા પામ્યો હતે.
ઉત્ક્રાન્તિવાદના સિદ્ધાન્ત તરફ જેને પ્રેમ છે તેવા માણસને ઉપલાં તમાં એક ખાસ લક્ષણ દષ્ટિગોચર થાય છે. બેન્જામિન કિડના મત પ્રમાણે ઉપરનાં તમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ સૈનિક બળ પ્રજામાં વિકસિત કરવાની શક્તિ છે. કઈ પણ બીજી સામાજિક સ્થિતિમાં સૈનિક બળની વૃદ્ધિ એવી ઉત્તમ થઈ શકશે નહિ, અને તે સ્વાભાવિક છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદઘાત. આવી રીતે જોતાં મનુષ્યજીવનની ઉન્નતિના ઇતિહાસમાં પ્રીસ ને રેમની ઉન્નતિને ઈતિહાસ સહેલથી સમજી શકાય છે. તે દેશની ઉન્નતિ ઘણી થઈ હતી, પણ તેમાં આશ્ચર્યકારક કશું નથી તે હવે સમજાશે. કારણ એજ હતું કે સમાજની વર્તમાન સ્થિતિના હિતને અર્થે દરેક વ્યક્તિએ પિતાનું જીવન ગાળવું એ તે દેશોને મુખ્ય સિદ્ધાન્ત હતા. રાજકીય ચેતન ને રાજકીય જીવનથી આગળ શું છે તે તરફ તે પ્રજાઓનું લક્ષ ગયુંજ નહોતું. પ્રથમ રાજ્યનું હિત ને પછી વ્યક્તિઓનું જીવન, ને તેમના હકો એજ એ દેશની ઉન્નતિનું જાદુ હતું.
ગ્રીસ ને રેમની પ્રાચીન ઉન્નતિ સાથે આધુનિક યુરોપની ઉન્નતિ સરખાવીશું તો કેટલીક બાબતે એકદમ દષ્ટિગોચર થશે, આધુનિક સમયમાં સુખસંપત્તિનાં સાધનો વધ્યાં છે. મુદ્રણકળાની શોધ થયા પછી, ને તે ઉત્તમ સ્થિતિએ પહોંચી ત્યાર પછી જ્ઞાનના પ્રચારમાં દેખીતે જ વિસ્તાર થયો છે. પ્રથમ હોકાયંત્રની શોધ ને તેને ઉપયોગ, ને આધુનિક સમયમાં નાવિક કળામાં થએલા અનેક ઉત્તમ સુધારાને લીધે દુનિયાના જુદા જુદા ભાગના માણસોને સમાગમ જલદીથી, સહેલાઈથી, ને વધારે મેટી સંખ્યામાં થયો છે. વરાળીયંત્રના અનેક ઉપયોગને લીધે વ્યાપાર ને ઉદ્યોગ વધવા ને ખીલવા પામ્યાં છે. પ્રાચીન ગ્રીસ ને રેમની ઉન્નતિ વિશેનાં પુસ્તકોના વાંચને યુરોપમાં ધાર્મિક જાગૃતિ આણી હતી, ને તેની અસર પણ મધ્યકાલીન યુરોપ ને તે પછીના વખતમાં દેખીતી થઈ હતી. આ બધી બાબતે યુરોપની આધુનિક ઉન્નતિના સંબંધમાં અગત્યની છે, છતાં) આધુનિક પાશ્ચાત્ય ઉન્નતિ જે દિશામાં જાય છે તેનાં મુખ્ય બળે હજી જુદાં છે. તે બળો પ્રાચીન ગ્રીસ ને રેમની ઉન્નતિના આધારભૂત બળથી તદન જુદાંજ છે. ગ્રીસ ને રમમાં જ્યારે દરેક પ્રવૃત્તિ રાજ્યનું વર્તમાન હિત સાધવાના કામનું અંગ માત્ર ગણાતી હતી ત્યારે આધુનિક યુરોપમાં તેમ tell." The real secret of our Western world-the CAUS3,......of all its extraordinary and ever-growiny
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપધાત.
૧૮
efficiency in history consists, on the contrary, in the fact that the controlling centre of the evolutionary process therein has been at last projected altogether beyond the content of political consciousness.” Byela આધુનિક યુરોપીઅન ઉન્નતિનો આધાર જે બળ પર છે તેને રાજકીય ચેતન સાથે જ કંઈ ખાસ સંબંધ નથી. રાજ્યના હિતના કરતાં પણ આગળ હિત કર્યું છે અને મનુષ્યનું ખરું બળ-એની ખરી ઉન્નતિ ભાવમાં શેના પર છે તે જોવા તરફ ને તે સાધવા તરફ આધુનિક યુરેપના ખાસ પ્રયત્ન છે. એજ એની આધુનિક ઉન્નતિનું હાર્દ છે એમ બેન્જામિન કિડ માનવું છે. યુરોપની આધુનિક કળાઓ, નીતિ, સાહિત્ય, તત્ત્વજ્ઞાન, ધર્મ એ બધાંમાં આ બાબત સ્પષ્ટ જણાય છે. એ બધી બાબતોની પ્રવૃત્તિમાં સમાજના આદર્શો હવે સ્વતંત્ર થયા છે. તે આદર્શો રાજકીય ચેતનના માત્ર ગુણીભૂત ગણાતા હતા તે સ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે, ને તેથી ટુંકામાં એમ કહેવાય કે તે બધી બાબતોના સંબંધમાં પ્રવૃત્તિઓ વર્તમાનને નહિ પણ ભવિષ્યને જ ધ્યાનમાં રાખી ચલાવવામાં આવે છે. “ It is the world, therefore, in which all t e imperiums in which the present had hitherto strangled the interests of the greater, future are in process of slow disintegration, and in which we have, in consequence, entered upon an era of such a free rivalry of forces as has never been before in the history of the race. ” ( Kidd's, Principles of Western Civilization, p. 334. )
આ પ્રમાણે યુરોપની પ્રાચીન ને આધુનિક ઉન્નતિની પદ્ધતિઓ વિષે કેટલાક અગત્યના વિચાર આપણે જોયા. ડાર્વિનના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે જે શ્રેટ વસ્તુઓ હોય છે તેનું જ અતિજીવન થાય છે. આધુનિક સમયમાં જુદાં જુદાં નૈતિક ને ધાર્મિક તો વિષે આપણે કંઈક વિરોધ પણ જોઈએ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદઘાત.
છીએ. છતાં તેમાં જે શ્રેષ્ઠ ત હશે તેજ ટકશે એવી વિજ્ઞાનને આધારે આપણે શ્રદ્ધા રાખી શકીએ વળી એવી પણ શ્રદ્ધા યોગ્ય ગણાય કે સમાજ ઉત્તરોત્તર સારી ને સારી સ્થિતિમાં જ જાય છે. ઉત્ક્રાન્તિવાદના સિદ્ધા
પર આધાર લઈ ભવિષ્યની ઉન્નતિ વિષે હેત્રિ સ્મિથ વિલિઅન્સ - એવું શ્રદ્ધામય જોતિષ કાઢે છે કે હાલનાં વલણો જોતાં પ્રગતિ ત્રણ દિશામાં થશે–(૧) મનુષ્યની શારીરિક ઉન્નતિમાં, (૨) એકબીજી પ્રજાઓની માંહ્યોમાંહ્યની ઈર્ષ્યાઓમાં ઘટારો, તેમાં, ને(૩)દુનિયાની ઓદ્યોગિક ને આર્થિક એકતા તરફ હમેશ વધતી જતી પ્રવૃત્તિમાં.(Article, Civilization, Encyclopaedia Britannica ). આ કેટલે અંશે સત્ય છે તેને ખ્યાલ ભવિષ્યની પ્રજાએ જ કરી શકશે.
અતિસુખ શંકર કમળાશંકર
ત્રિવેદી,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
વ્યાખ્યાન પહેલું.
.
વ્યાખ્યાનમાળાને વિષય-યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ-યુરેપના સુધારામાં કાજો લીધેલો ભાગ-વર્ણન માટે સુધારાને વિષય એ છે–ઇતિહાસમાં સૌથી સામાન્યમાં સામાન્ય બનાવ સુધારાને છે-સુધારા શબ્દને સાઘારણને પ્રચલિત અર્થબે મુખ્ય બાબતોમાં સુધારાને સમાવેશ થાય છે: ૧, સમાજની ઉન્નતિ, ૨, વ્યક્તિની ઉન્નતિ–આ બે બાબતે એક બીજાની સાથે અવશ્ય સંબંધ ધરાવે છે, અને મેડી કે વહેલી એક બીજીની કારણભૂત થાય છે-જે અમુક સામાજિક પરિસ્થિતિમાં મનુષ્ય હોય છે તેથી જ શું એનું ભવિષ્ય પરિમિત રહે છે ? સુધારાને ઇતિહાસ બે દષ્ટિબિન્દુથી દર્શાવી ને વિચારી શકાય–વ્યાખ્યાનમાળાની ગોઠવણ વિષે બે બોલ–માણસેનાં મનની આઇનિક સ્થિતિ, ને સુધારાની ઉમેદ
સદ્ગહસ્થો,
કાકા ની પ્રતિકારક થયા છે,
મારે આવકાર મને ઘણો પિગળાવી નાખે છે, અને આટલા દીર્ઘ કાળ સુધી નહિ મળ્યા હોવા છતાં તમે આ આવકાર આપે છે, તેને, આપણે પૂર્વને ચાલુ સમભાવ રાખવાની પ્રતિજ્ઞા તરીકે હું સ્વીકારું છું. અરે! તમે સર્વે
જે અહીં એકત્રિત થયા છે, તે, સાત વર્ષ પહેલાંના મારા તે વખતના પરિશ્રમને લાભ લેવા એકઠા થનારાઓજ જાણે છે તેવી રીતે હું બોલું છું. હું જાતે અહીં ફરીથી આવ્યો છું તેથી મારે પૂર્વ
જાણે છે
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. સઘળે શ્રોતાવર્ગ પણ જાણે અહીં હોય એમ મને લાગે છે. પરંતુ તે મુદતમાં તે સર્વે વસ્તુઓમાં મેટ ફેરફાર થઈ ગયું છે. સાત વર્ષ પૂર્વે આપણે ચિન્તાતુર શંકાઓ ને ભીતિમાં નિમગ્ન, અને ગમગીન વિચારો ને ધારણાઓથી નિરુત્સાહી સ્થિતિમાં સમ્મલિત થયા હતા. મુશ્કેલી ને મુશીબતથી આપણે સંકડાયેલા હતા, એક અનિષ્ટ વસ્તુ તરફ જાણે આકર્ષાતા હતા, અને શાનતા, ગબ્બીરતા, ને સાવધાનતા રાખી તે અનિષ્ટથી દૂર રહેવા પ્રયત્ન કરતા હતા, પણ તેમાં વ્યર્થ નીવડ્યા. હવે આપણે નિર્ભયતા ને આશાથી ઉત્સાહિત, સ્વસ્થ ચિત્ત સહિત, ને વિચારો સ્વતંત્રપણે કરી શકીએ તેવી સ્થિતિમાં એકઠા થઈએ છીએ. આ સુખદાયી ફેરફારને માટે આપણે માનપૂર્વક રીતે આપણે આભાર એકજ રીતે પ્રદર્શિત કરી શકીએ? સાત વર્ષ પૂર્વે આપણા અભ્યાસ પર સખ્ત દેખરેખ રાખવામાં આવશે કે તેને ઓચીંતા મુcવી રાખવામાં આવશે એવી વખતેવખત થતી ધાસ્તીને લીધે આપણું કામ કરવામાં જેવું શાન્ત મન, જેવો અડગ ઉદ્દેશ આપણે રાખતા હતા, તેવું જ શાન્ત મન, તેજ અડગ ઉદ્દેશ આપણા હાલના સમેલનોમાં, આપણા નવા અભ્યાસોમાં આપણે રાખવાં જોઈએ. સુભાગ્ય સરકણું, ચંચલ, ને અનિશ્ચિત છે; જેમ નિરાશાને સમયે તેમ આશાને સમયે પણ આપણે સાવધાન રહેવું જોઈએ; મંદવાડ આવતા હોય તે વખતે જેટલી સાચવણ, જેટલી સાવધાનતા રાખવી જોઈએ તેટલીજ, લગભગ તેટલી જ મંદવાડ જતો હોય તે વખતે પણ રાખવી જોઈએ. આ સાચવણ, આ સાવધાનતા, આ સમભાવતા મને ખાત્રી છે કે તમે દર્શાવશો. મુશ્કેલી ને મુશીબતના વખતમાં મતે, ભાવનાઓ, ને વિચારોની જે ગાઢ એકતાએ ને જે સમભાવે આપણને સંયુક્ત રાખ્યા, અને જેનાથી બીજું કંઈ નહિ તે મોટી ભૂલ કરતા તો આપણે અટક્યા, તે બધું આપણને તેવીજ રીતે વધારે શુભ દિવસમાં એકમત રાખશે ને ફળદાયી નીવડશે. તમારી સહાયતાને માટે હું વિશ્વાસ રાખું છું, ને વિશેષ કંઈની મારે આ વિશ્યકતા નથી.
આપણુ આ પહેલા મેળાપ ને વર્ષના અન્તની વચ્ચે વખત બહુ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પહેલું ઓછો છે. મને લાગ્યું કે સુધારાની ઉન્નતિને ઉદ્દેશીને લેવાયેલું યુરોપના આધુનિક ઈતિહાસનું સામાન્ય અવલોકન-યુરોપના સુધારા, તેમને ઉદ્ભવ, તેમને વિકાસ, તેમનો ઉદ્દેશ, ને તેમને પ્રકાર એ સર્વ બાબતોના ઇતિહાસનું સિંહાવલોકન આપણા વખતનું ઠીક નિગમન કરાવશે. તેથી કરીને આ વિષય વિષે હું વિવેચન કરવા માગું છું. '
યુરોપના સુધારા ” એમ હું બોલ્યો તેનું કારણ એ છે કે યુરેપમાં સુધારા થયા છે એ સ્પષ્ટ છે. યુરોપનાં જુદાં જુદાં રાજ્યના સુધારામાં અમુક એક જાતનાં તો દષ્ટિગોચર થાય છે, અને કાળ, સ્થળ, ને પરિસ્થિતિનું અગણિત વૈવિધ્ય હોવા છતાં આ સુધારા લગભગ ઘણે ભાગે મળતા આવતા બનાવોમાંથી જન્મ પામે છે, સર્વત્ર એક જ નિયમ પ્રમાણે વિકસિત થાય છે, ને સર્વત્ર લગભગ મળતા આવતા પરિણામે આણવાનો સંભવ દર્શાવે છે. ત્યારે “ યુરોપના સુધારા ” એવો એક વિષય તો છેજ, અને આ સુધારાઓના સમુદાયના વિષય તરફ હું તમને ધ્યાન રાખવા વિનતિ કરું છું.
વળી એટલું પણ દેખીતું છે કે આ સુધારા ધીમે ધીમે કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યા તે બતાવી શકાય તેમ નથી, ને તેને ઈતિહાસ યુરોપના કોઈ એક રાજ્યનો ઇતિહાસ પરથી સાધિત થતા સાબીત કરી શકાય તેમ નથી. એ ઈતિહાસનાં તો કોઈ વાર ફ્રાન્સમાં તો કોઈ વાર ઇંગ્લેન્ડમાં, કોઈ વાર જર્મનિમાં તો કોઈ વાર સ્પેનમાં આપણે શોધવાં જોઈએ.
યુરોપના સુધારાને અભ્યાસ કરવો આપણને કાન્સના લોકોને સુગમ પડે તેમ છે. ખુશામદ, પછી તે અમુક માણસની હો કે ભલે આપણું : દેશની હો, તે પણ તે સર્વદા ત્યાજ્ય છે. પણ અસત્ય વધા વગર હું ધારું છું આપણે કહી શકીએ કે ફ્રાન્સ યુરેપના સુધારાનું મધ્ય બિન્દુ, મુખ્ય સ્થળ છે. હું એમ નથી કહેવા માગતે, એમ કહેવું તે ઘણું ભૂલભરેલું , ગણાય કે કાન્સની પ્રજા સર્વદા ને સર્વ બાબતમાં પ્રથમ પદ ભગવતી આવી છે. જુદી જુદી વખતે કળાઓમાં ઈટલિ ચઢીઆનું ગણાયું છે,, રાજકીય સંસ્થાઓમાં ઇંગ્લેન્ડ, ને બીજી બાબતે એવી પણ હશે કે જેમાં
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ યુરોપની બીજી પ્રજાએ કાન્સની પ્રજાના કરતાં ઉચ્ચતર આલેખાઈ હોય. પણ જ્યારે જ્યારે સુધારાની ગતિમાં બીજી પ્રજાઓને આગળ વધી ગએલી કાન્સની પ્રજાએ જોઈ છે, ત્યારે ત્યારે એણે નૂતન ચેતનનું આવાહન કર્યું છે, નવીન ઉત્સાહથી એ જાગ્રત થઈ છે, ને તરતજ બીજી પ્રજાઓને પકડી કાઢતી કે તેથી આગળ જતી એ પ્રજાએ પિતાને જોઈ છે એમ આપણે કબૂલ કરવું પડશે. દાન્સનું આ ખાસ સદ્ભાગ્ય છે એટલું જ નહિ, પણ આપણે જાણીએ છીએ કે જેકે અન્ય સ્થળોમાં જન્મ પામેલા સુધારાના વિચારે ને સંસ્થાઓ યુરોપના સુધારાના સામાન્ય લાભને માટે વિસ્તીર્ણ પ્રદેશમાં ફેલાવવા માંડે તેમાં કેટલેક દરજે કંઈક જુદી સામગ્રી સાથેજ તે સર્વ કાન્સમાં દાખલ થવા પામે છે; ને ફ્રાન્સમાં આવ્યા પછી જ, જાણે એક બીજી જન્મભૂમિમાંથી નીકળી તે સુધારાના વિચારને સંસ્થાઓ સુરેપમાં પ્રચાર પામવા માંડે છે. ભાગ્યેજ સુધારાનો એકે મેં વિચાર, એકે મેટ નિયમ એવો હશે કે જે તેના પ્રચાર પામતા પહેલાં આવી રીતે ફ્રાન્સમાં નહિ આવી ગયો હોય. કારણ આ છેઃ કેન્ય લેકોમાં કંઈક એવું મળતાવડાપણું, કઈક એવો સમભાવ, કંઈક એવું વૈચિત્ર્ય છે કે જે બીજી કોઈ પણ પ્રજાના વલણ કરતાં એ પ્રજાના વલણને વધારે સુગમ, વધારે અસરકારક નીવડે છે. ક્યાંતે આપણી ભાષાને લીધે, ક્યાં આપણા મનના અમુક વલણને લીધે, કે જ્યાં આપણી રીતભાતના પ્રકારને લીધે, એટલું તે નક્કી જ છે કે બીજા લોકોના વિચારો કરતાં આપણું વિચારો વધારે લોકપ્રિય છે, જનસમાજને વધારે સ્પષ્ટ ને સુગમ થઈ પડે છે, ને સમાજમાં વધારે જલદીથી દાખલ થઈ શકે છે. સંક્ષેપમાં સ્પષ્ટતા, મિલનસાસ્પણું, ને સમભાવ ફ્રાન્સના લોકોના ખાસ ગુણ છે, ને આ ગુણોને લીધે જ યુરોપના સુધારામાં તેઓ અગ્રસ્થાને દીપવાને યોગ્ય ઠર્યા છે.
તેથી આ મોટા બનાવને અભ્યાસ શરૂ કરવામાં, કાન્સ વિષે આપણે મુખ્ય ધ્યાન આપીશું તો તેમાં કઈ સ્વચ્છેદ કે રૂઢ નિયમ પ્રમાણે આપણે ચાલ્યા નહિ કહેવાઈએ; સુધારાનું હાર્દ સમજવું હોય, આપણે જે બતાવ વિષે વિચાર કરવાના છીએ તેનું રહસ્ય જાણવું હોય તે આપણે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પહેલું અવશ્ય એમ કરવું જોઈએ.
બનાવ એ શબ્દ હું વાપરું છું, ને તે જાણી જોઈને હું વાપરું છું; સુધારો, બીજા કોઈ પણ બનાવો જેવો એક બનાવ છે, બીજા કોઈ પણ બનાવની પેઠે તેને પણ અભ્યાસ થાય તેમ છે, તેને પણ વર્ણવી શકાય તેમ છે, ને તેને વિષે પણ વિવેચન કરી શકાય તેમ છે.
કેટલેક વખત થયાં ઈતિહાસની અંદર બનાવોનું વર્ણન આવે એ એ વિષયનો અર્થ સંકુચિત રાખવો આવશ્યક છે એવી બૂમે ચાલી રહી છે, એ યોગ્ય જ છે. પણ આપણે હમેશા યાદ રાખવું જોઈએ કે લોકો પ્રથમ માનવાને તૈયાર હોય છે તેના કરતાં વર્ણન કરવાના બનાવો ઘણાજ વધારે હોય છે, અને તે બનાવો પણ ઘણું વધારે જાતજાતના હોય છે. બનાવામાં સ્કૂલ, દષ્ટિગોચર થાય એવા બનાવો હેય છે, જેવા કે મહાન સંગ્રામો, યુદ્ધો, ને રાજ્યોનાં સરકારી કાર્યો; બહારથી નહિ દેખી શકાતા હોવા છતાં તેટલાજ ખરા બનાવો નીતિની દષ્ટિથી જોવાતા બનાવો હોય છે; જુદા જુદા નામથી ઓળખાતા છૂટક બનાવો પણ હોય છે, અને વળી કઈ અમુક નામ વગરના સામાન્ય બનાવો હેય છે, તે એવા હોય છે કે કઈ સાલમાં તે થયા તે કહી શકાતું નથી, ને અમુક હદમાં તેમને આણું શકાતા નથી, છતાં બીજા બનાવેની પેઠે જ એ પણ બનાવો, અતિહાસિક બનાવે, ઈતિહાસને ખંડિત કર્યા સિવાય જેનો ઈતિહાસના વિષયમાંથી બહિષ્કાર નહિ કરી શકાય એવા બનાવો હેય છે.
અતિહાસિક તત્ત્વજ્ઞાન એ નામથી ઓળખાતે ઇતિહાસને જ એક ભાગ, બનાવોને એકબીજા સાથે સંબંધ, તેમને જોડનારી શૃંખલાઓ, તેમનાં કારણે, તેમનાં પરિણામો–યુદ્ધોના ને દષ્ટિગોચર થાય એવા બીજા બનાવોના જેવા જ આ બધા પણ બનાવે છે, આ બધા પણ ઇતિહાસ છે. નિઃશંક આ પ્રકારના બનાવો છૂટા પાડવા ને સમજાવવા વધારે અઘરા છે, તેમની હકીકત પૂરી પાડવામાં આપણે ભૂલ કરવાને વધારે સંભવ રહે છે, અને તેમનામાં જીવ મુકી, ચેતન આણી, સાક્ષાત, આબેહુબ તેમનું ચિત્ર ખડું કરવું તે કંઈ સહેલું કામ નથી. પણ આ મુશ્કેલીને લીધે કંઈ તે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. બનાવો કહેવાતા મટી જતા નથી; તેઓ ઈતિહાસને અગત્યનો ભાગ તે છેજ. ' ' આ સુધારા એટલે અહીં દર્શાવેલી આ બધી વસ્તુઓમાંની એક વસ્તુ.
એ એક સામાન્ય, ગૂઢ, ગુંચવણભરેલો બનાવે છે. કબૂલ કરું છું કે એનું વર્ણન કરવું, એને ચિતાર આપવો, ઘણો કઠણ છે, તો એ અસ્તિત્વ તે ધરાવે છે જ, એનું વર્ણન થવું તે ઘટે છેજ, એનો ચિતાર તે અપાવવો જોઈએ ખરો જ. આ બનાવ વિષે આપણે કંઈ કંઈ સવાલો ઉભા કરી શકીએ; આપણે પૂછી શકીએ, એ પૂછાઈ ચૂક્યું પણ છે, કે એ શું ઈષ્ટ છે કે અનિષ્ટ. કેટલાક એનાથી અતિખિન્ન થાય છે, કેટલાક અતિપ્રસન્ન થાય છે. આપણે પૂછી શકીએ કે શું એ બનાવ સર્વત્ર વ્યાપક છે? શું મનુષ્યજાતિને સાર્વત્રિક સુધારે એવું કઈ છે ખરું? શું તે સુધારા તરફ આપણે પ્રયાણ કરીએ છીએ ? કદાપિ નાશ નહિ પામેલે, જે વૃદ્ધિ. ગત થવો જોઈએ, જે વિસ્તારમાં વધારે ને વધારે થવો જોઈએ, ને જે આવી રીતે કાળના અન્ન સુધી વિકાસ પામે જ જોઈએ એવો સુધારો પ્રજાઓમાં શું એક યુગથી બીજા યુગમાં ચાલ્યો આબે છે? મને પિતાને તે ખાત્રી થઈ છે કે મનુષ્ય જાતિને માટે સામાન્યતઃ અમુક ભાવી, અમુક નિર્માણ, સર્વ સુધારાની ઉકાન્તિ વસ્તુતઃ છે ખરી. તેથીજ સુધારાને સામાન્ય ઇતિહાસ લખી શકાય એમ હું માનું છું. પણ આવા મોટા ને કઠણ વિષયોને અડક્યા સિવાય અમુક કાળ ને સ્થળને સંબોધીને આપણે બેલીએ, અમુક સૈકાઓના ઈતિહાસ વિષે આપણે વિચાર કરીએ, ને અમુક પ્રજાના ઈતિહાસ વિષે આપણે મનન કરીએ તે એટલું દેખીતું જ છે કે આટલી મર્યાદાઓમાં સુધારે વર્ણવી શકાય એ એક એતિહાસિક બનાવ છે. વધારામાં હું તરત કહીશ કે આ ઇતિહાસ સર્વે ઈતિહાસમાં મેટો છે, ને તેમાં સર્વે ઈતિહાસનો સમાવેશ થાય છે,
વળી, ખરેખર, બનામાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ બનાવ સુધારાને બનાવ શું તમને નથી લાગતું? બીજા બધા બનાવે શું એ સામાન્ય બનાવમાંજ પરિણામ નથી પામત? કઈ એક પ્રજાના ઇતિહાસમાં આવતા બધા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પહેલું.
૭ બનાવો તપાસ; એની સંસ્થાઓ, એને વ્યાપાર, એને ઉધોગ, એના સંગ્રામ, એની રાજ્યની સર્વે વીગતે વિષે વિચારે. જ્યારે આ સર્વે વિષે સામટે વિચાર કરીશું, સર્વેને સંબંધ જોઈશું, તેમની તુલના કરીશું, ત્યારે પ્રજાના સુધારામાં આ બધી બાબત એ છે ભાગ લીધે છે, ને તેના પર શી અસર કરી છે તે આપણે જેવું પડશે. આ પદ્ધતિથી આપણે એ બનાવે વિષે માત્ર સંપૂર્ણ વિચાર કરી શકીએ છીએ એટલું જ નહિ પણ તેમની
ખરી અગત્ય જાણી શકીએ છીએ; આ બનાવ જાણે નદીઓ છે, ને તેને વિષે આપણે પૂછીએ છીએ કે સમુદ્રમાં એ નદીઓ કેટલું પાણી પૂરું પાડે છે ? કારણ કે સુધારે એ એક જાતનો ઉદધિ છે, એમાંજ પ્રજાની સંપત્તિ છુપાયેલી હોય છે, અને એ સમુદ્રના મોજાંઓ ઉપરજ પ્રજાના જીવનનાં ત, ને તે જીવનને ટેકવી રાખનારી શક્તિઓ એકઠી થાય છે. આમાં એટલું તે સત્ય છે કે તિરસ્કારને પાત્ર, હાનિકર, ને પ્રજાઓને દુઃખદાયી બનાવો, ઉદાહરણ તરીકે આપખુદી સજ્યસત્તા, જે સુધારાના કામમાં કંઈ પણ હિસ્સો આપે ને તેને એક પગલું આગળ ભરાવે, તે અમુક હદ સુધી આપણે તેમને ક્ષન્તવ્ય ગણીએ છીએ, તેમનાથી થએલી હાનિ વિસરી જઈએ છીએ, ને તે ખરાબ છે એમ ભૂલી જઈએ છીએ; સંક્ષેપમાં, જ્યાં
જ્યાં સુધારો થએલો આપણે જોઈએ છીએ, પછી તે ગમે તે પ્રકારના બનાવોમાંથી જન્મ પામ્યું હોય, ત્યાં ત્યાં તેને માટે આપ પડેલે ભોગે ભૂલી જવાને આપણે લલચાઈએ છીએ.
વળી કેટલાક બનાવો એવા હોય છે કે તેમને આપણે સામાજિક કહી ન શકીએ. એ બનાવો છૂટક હોય છે, ને સામાજિક કરતાં આત્મિક ઉન્નતિને ઉદ્દેશીને તે વધારે હોય છે, જેવા કે ધાર્મિક પન્થો, તાત્વિક વિચાર, વિજ્ઞાન, સાહિત્ય, ને કળાઓ. આ બધી બાબતો મનુષ્યની નૈતિક ઉન્નતિ ને એની માનસિક અભિસચિને અનુકૂળ પડે તેવી છે, અને એમનો ઉદેશ મનુષ્યની સામાજિક ઉન્નતિ કરતાં આત્મિક ઉન્નતિ આણવાનો વધારે હોય છે. પણ આ બધી બાબતોને એ વિચાર સુધારાના સંબંધમાં વારંવાર કરાય છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ બધા કાળમાં, બધા દેશમાં, લોકોને સુધારવાનું માન ધર્મને મળ્યું છે. વિજ્ઞાન, સાહિત્ય, કળાઓ, ને માનસિક ને નૈતિક આનન્દોએ આ ભાનમાં હિસ્સ મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો છે, અને તે હિસ્સે કબૂલ રાખી આપણે તે બધી બાબતોને ઉચ્ચ સ્થાન અપ્યું છે.
ત્યારે એ સુધારાના ઇતિહાસ વિષે બોલવાનું શરૂ કરતાં પહેલાં હું તમને પૂછીશ એ ગહન, એવો વિસ્તીર્ણએ અમૂલ્ય બનાવ, એવી અમૂલ્ય બાબત શી છે કે જે પ્રજાઓના સમગ્ર જીવનનું સંક્ષિપ્ત ચિત્ર ગણી શકાય ?
સુધારે એ શબ્દ ચિર કાળથી ને ઘણા દેશોમાં વપરાતો આવ્યો છે. થોડીવી સ્પષ્ટતાથી, થોડીવરી પૂર્ણતાથી એ શબદને લોકોએ સમજાવ્યો છે. ગમે તેમ પણ એ વપરાય જાય છે, અને જેઓ એને વાપરે છે તેઓ એને એક કે બીજો અર્થ લાગુ પાડે છે. આપણે આપણા અભ્યાસના કામમાં એ શબ્દને સામાન્ય, લૌકિક, ને પ્રચલિત અર્થ લઈશું. વિજ્ઞાનના પારિભાષિક શબ્દોના દેખીતા વધારે યથાર્થ વધારે ચોક્કસ લક્ષણોના કરતાં સામાન્ય શબ્દોના પ્રચલિત અર્થોમાં ઘણુંખરૂં હમેશ વધારે ચેકસાઈ હોય છે. શબ્દોના સાધારણ અથે સામાન્ય બુદ્ધિથી નિર્ણત થાય છે, જે સામાન્ય બુદ્ધિ તે મનુષ્યત્વને ખાસ ગુણ છે. શબ્દોને સાધારણ અર્થ ધીમે ધીમે ને જુદી જુદી સ્થિતિમાં જુદી જુદી વખતે નિર્ણત થાય છે. તેથી કોઈ પણ જાણીતા શબ્દના અર્થમાં સમાય એવી કોઈ પણ હકીકત છે કેઈપણ બીના જ્યારે બને છે ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે તે અર્થ જાણે એટલો વ્યાપક થાય છે, વિસ્તીર્ણ થાય છે, કે ધીમે ધીમે એ શબ્દના અર્થની અંદર આવી જવી જોઈતી જુદી જુદી બીનાઓ ને જુદા જુદા વિચારે અને સમાવેશ પામે છે.
આથી ઉલટું, જે કોઈ શબ્દનો અર્થ પારિભાષિક હોય છે તેને અમુક એક માણસે અથવા કેટલાક જ માણસોએ નક્કી કરેલ હોવાને લીધે તે અર્થ તે માણસની માનસિક મર્યાદામાં આવેલી અમુક હકીકતેને જ આધારે નિર્ણત થએલે હેય છે. આથી વિજ્ઞાનનાં લક્ષણો સાધારણ રીતે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પડેલું.
ઘણા વધારે સકુચિત હોય છે, ને શબ્દોના પ્રચલિત અર્ધી કરતાં ઘણા આછા યથાર્થ હોય છે. સમાજની સામાન્ય બુદ્ધિએ સ્વીકારેલા સુધારા શબ્દના અર્થને અભ્યાસ કરવાથી સુધારાનું આપણને વધારે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે. એ શબ્દનું વૈજ્ઞાનિક લક્ષણ આપવાના પ્રયાસથી ગમે તેટલા વધારે ચોક્કસ અર્થ આપણે જાણીશું, તેાએ એટલું જ્ઞાન આપણને નહિ પ્રાપ્ત થાય. પહેલેથી અમુક સિદ્ધાન્તા તમારી સમક્ષ રજુ કરવાનો યત્ન કરી આ અન્વેષણ હું શરૂ કરીશ. અમુક જાતની કેટલીક સામાજિક સ્થિતિએ હું વર્ણવીશ, તે તે સ્થિતિ એક સુધરતી પ્રજાની હોઈ શકે કે કેમ તે વિષે સ્વાભાવિક રીતેજ આપણને શું માલૂમ પડે છે તે આપણે જોઈશું, ને લાકે જેને સુધારા કહે છે તે સ્થિતિ એ સમાજમાં છે કે નહિ તેની ખાત્રી કરીશું.
u
પ્રથમ જેનું ખાદ્ય જીવન સરળ હોય ને શારીરિક સપત્તિમાંજ જેઓ નિમગ્ન હેાય એવા લેકાનું ઉદાહરણ લે; તે કર બહુ ઓછા આપે છે, તે મુશ્કેલીએમાંથી મુક્ત છે, ને તેમની ખાનગી બાબતામાં તેમને યોગ્ય ન્યાય આપવામાં આવે છે. સંક્ષેપમાં તેમનુ અહિક જીવન તદ્દન સુખી ને સુખથી નિયમિત છે. પણ તેનીજ સાથે આ લેાકેાનું માનસિક ને નૈતિક ચેતન ખાસ નિર્મલ ને શિથિલ અવસ્થામાં રાખવામાં આવ્યું છે; એ ચેતન પીડિત રાખવામાં આવ્યું છે એમ તેા હું નહિ કહું, કારણ કે પીડાની લાગણી એ લાકે સમજી શકે તેમ નથી, પણ મનેાવિકાસજ નહિ થવા દેવામાં આવ્યા હાવાથી સંકુચિત રાખવામાં આવ્યું છે એમ કહીશું. આવી વસ્તુસ્થિતિના દાખલા ન મળે તેમ નથી. અમીરાના હાથમાં રાજ્યતંત્ર હાય એવાં ઘણાંએ ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યેા થઈ ગયાં છે, તેમાં લેાકેાને ઘેટાંનાં ટાળાં જેવાં ગણવામાં આવ્યા છે, ને તેમનું સારૂ રક્ષણ કરી તેમને સંસારમાં સુખી કરવામાં આવ્યા છે, પણ નૈતિક કે માનસિક પ્રવૃત્તિમાં તેમને ઉત્તેજિત કરવામાં આવ્યા નથી. શું આ સુધારા છે ? શું આવા લોક સુધરતા ગણાશે ?
વળી ખીજો એક કલ્પિત સિદ્ધાંત તપાસે. એક પ્રજા એવી ધારા કે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦
- યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. જેવું અહિક જીવન ઓછું સરળ, ઓછું સુખી હોય, છતાં નભી શકે તેવું હોય. તેની જ સાથે ઉલટી માનસિક ને નૈતિક બાબતોમાં તે પ્રજા કેળવાઈ હોય એમ ધારે. વળી ધારો કે ઉચ્ચ, શુદ્ધ, સાત્વિક ભાવનાઓ તેનામાં રોપાએલી હોય, તેના ધાર્મિક ને નૈતિક વિચાર કઈક વિકાસ પામેલા હોય, છતાં સ્વતંત્રતાનો વિચાર તેનામાં ઉગતેજ ડામી દેવામાં આવ્યો હોય. જેટલી આગલી પ્રજામાં સાંસારિક સંપત્તિઓની તૃપ્તિ હતી તેટલી જ આ પ્રજામાં માનસિક ને નૈતિક સંપત્તિઓની તૃપ્તિ છે. આ પ્રજાના દરેક મનુ વ્યને કામ જેટલા સત્યને ખ્યાલ આપવામાં આવ્યું છે, પરંતુ કોઈનેએ સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી તે સત્યનું અન્વેષણ કરવા દેવામાં આવ્યું નથી. આ પ્રકારનું જીવન, આવું નૈતિક જીવન ઉત્સાહરહિત જોવામાં આવે છે; એશિઆની ઘણીખરી પ્રજાઓએ એવી સ્થિતિ અનુભવી છે. જ્યાં જ્યાં ધાર્મિક ત જીવનની પ્રવૃત્તિઓ પર પૂર સત્તા ભોગવે છે ત્યાં ત્યાં આમ જ થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે હિંદુઓની સ્થિતિ તપાસો. આગળ પૂછયો હતો તે જ પ્રશ્ન હું અહીં પણ પૂછીશ, શું આ પ્રજા સુધરતી આલેખાય?
આપણો કલ્પિત સિદ્ધાન્ત હું જુદી રીતે રજુ કરું છું. ધારો કે એક પ્રજા એવી છે કે જેમાં વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યનું પ્રાબલ્ય દષ્ટિગોચર થતું હોય, છતાં અવ્યવસ્થા ને અસમાનતા અતિશય હેય બળ ને અનિયમિતતાનું તેમાં સામ્રાજ્ય છે. બળવાન ન હોય તેવો પ્રત્યેક મનુષ્ય પીડા પામે છે, દુઃખી થાય છે, નાશ પામે છે, ને આખા સમાજમાં બળાત્કાર ખાસ જોવામાં આવે છે. યુરોપ આવી સ્થિતિમાં એક વાર આવી ગયું છે એ કોઈને અજ્ઞાત નથી. શું આ સુધરેલ સમય કહેવાય ? બેશક સુધારાના અંશો એમાં હેય ને તે શનૈઃ શનૈઃ ઉત્ક્રાતિ પામે, પણ આવા સમાજમાં જે બાબતો પ્રધાન પદ ભોગવે છે તેને વિષે છાતી ઠોકીને આપણે કહી શકીએ કે સામાન્ય બુદ્ધિથી તપાસતાં તે સુધરેલ નજ ગણાય.
; ચોથે ને છેલ્લે એક કલ્પિત સિદ્ધાન્ત આપણે વિચારીએ ધારો કે એક પ્રજાના દરેક મનુષ્યની સ્વતંત્રતા ઘણી હેય, અને અન્યાય, અસમાનતા કવચિત જ થતાં હોય, તે હોય તેઓ ચિરસ્થાયી ન હોય; પ્રત્યેક
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્ય પોતાના દિલને ચાહે તેમ કરી શકતા હાય,ને તેના સમાજના અન્ય બન્ધુના કરતાં સત્તા પણ વિશેષ ન ભાગવતા હોય; છતાં એ સમાજમાં સામાન્યતઃ રસ પડે. એવી ઘેાડીજ વસ્તુઓ હાય, થોડાજ પ્રજાકીય વિચારી હાય, થોડીજ સામાજિક પ્રવૃત્તિ હોય. સંક્ષેપમાં ધારા કે અન્યાન્યના પર ખીલકુલ અસર કર્યાં વગર, અન્યાની સહાયતાની ખીલકુલ મદદ લીધા વગર, મનુષ્યા માત્ર જન્મે ને ચાલ્યા જાય ને તેમની શક્તિએ સમાજને કંઈ લાભ કર્યાં વગર ક્ષય પામતી જાય. આ સ્થિતિ જંગલી લેાકેાની સ્થિતિ છે. આમાં સ્વતંત્રતા ને સમાનતા છે, પણ સુધારા તે ખરેખર નથીજ. આવા સિદ્ધાન્તા આપણે ઉપરાઉપરી કલ્પી શકીએ. પણ હું ધારું છું કે સુધારાના સાધારણ રીતે રૂઢ ને સ્વાભાવિક અર્થ શું છે તે સમજાવવાને આપણે ઠીક વિચારે એકઠા કર્યાં છે.
મારી દર્શાવેલી સ્થિતિમાંથી એકે સ્થિતિ જનસમાજની સાધારણ બુદ્ધિને સુધરેલી લાગતી નથી. કારણ ? મને એમ ભાસે છે કે સુધારામાં અગત્યનું તત્ત્વ પ્રગતિનું કે ઉન્નતિનું છે. સુધારાના વિચાર સાથે ઉન્નતિના માર્ગમાં આગળ પ્રયાણ કરતા, પેાતાની સ્થિતિ બદલવાને મથી રહેતા સમાજના વિચાર આવે છે. મને લાગે છે કે સુધારાના વિચારમાં પ્રગતિના કે ઉન્નતિના વિચાર મુખ્ય છે. આ પ્રગતિ તે શું છે ? આ ઉન્નતિ તે શું છે ? આ સમજવુંજ અઘરામાં અઘરૂં છે.
સુધારાના વિચારમાં નાગરિક જીવનની પરિપૂર્ણતાનો ને સામાજિક ઉન્નતિને વિચાર સ્પષ્ટતાથી માલૂમ પડે છે. પણ શું આટલુંજ બસ છે ? શું સુધારામાં આથી વધારેનો સમાવેશ નથી થતે ? અથવા જુદી રીતે પૂછીએ તેા મનુષ્યા વ્યવસ્થા ને શારીરિક સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરે એટલે શું થયું ? આવા સંકુચિત વિચાર આપણે તિરસ્કારને પાત્ર ગણીએ છીએ. સહેજ વિચારતાંજ લાગે છે કે સુધારાના અર્થ આથી વધારે વસ્તી છે, વધારે ગુંચવણભરેલો છે, માત્ર સામાજિક સંબંધોની પરિપૂર્ણતા ને સામાજિક સુખસંબંધના કરતાં એમાં વિશેષ અર્થ સમાયલા હોય છે. ઇતિહાસ, લેાકમત, ને સામાન્યતઃ પ્રચલિત અર્થ આ નૈસર્ગિકી બુદ્ધિની તરફેણમાં છે.
'
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ, બીજી યુનિક લડાઈ પછીના વખતનું, એના ઉત્તમમાં ઉત્તમ સગુણવાળું, દુનિયાનું સામ્રાજ્ય મેળવવાના પ્રયત્નમાં વધ્યું જતું, ને જ્યારે એની સામાજિક સ્થિતિ દેખીતી રીતે જ સુધરતી જતી હતી તેવા પ્રજાસત્તાક રાજ્ય વખતનુ ઝળકતું રેમ ઉદાહરણ તરીકે વિચારે. પછી એની પડતીને વખત શરૂ થયો ત્યારનું, એની સામાજિક ઉન્નતિ થતી અટકી ગઈ હતી તે વખતનું, ને દુર્વ્યવસ્થા પ્રવર્તમાન થવાની તૈયારીને કાળ હતે ત્યારનું, ઔગસ્ટસને રાજ્ય નીચેનું રેમ વિચારે. આ વખતે પડતી હતી, છતાં કોઈ પણ મનુષ્ય એ નહિ હોય કે જે એમ નહિ વિચારે તે કહે કે એંગસ્ટસના વખતનું રેમ, ફેબ્રિકસ કે સિન્સિનેટસના વખતના રેમ કરતાં વધારે સુધરેલું હતું. આ
હવે આપ્સ પર્વતની આ પાસે આવે, ને સત્તર કે અરાઢમા સૈકાના ફ્રાન્સનો વિચાર કરે. એટલું દેખીતું જ છે કે સામાજિક દષ્ટિબિન્દુથી જોતાં, હૈલન્ડ ને ઈંગ્લેન્ડ જેવા યુરોપના બીજા દેશોના કરતાં, સત્તર ને અરાઢમા સૈકાનું ફ્રાન્સ ઉતરતું હતું. હું ધારું છું કે હૈલન્ડ ને ઇંગ્લેન્ડમાં સામાજિક પ્રવૃત્તિઓ વધારે હતી, વધારે જલદીથી વધી જતી હતી, ને તેનાં ફળ વધારે ફેલાતાં હતાં, છતાં સામાન્ય બુદ્ધિથી વિચારે તે માલૂમ પડશે કે સત્તર ને અરાતમા સૈકાનું કાન્સ યુરોપમાં સૌથી વધારેમાં વધારે સુધરેલું હતું. યુરોપના લેકેને આજ મત છે, ને યુરોપના સાહિત્યમાં પણ એ મત માન્ય થએલે છે.
આવી જ રીતે બીજા ઘણા રાજ્યોના એવા દાખલા આપી શકાય કે જેમાં સંપત્તિ વધારે હોય, વધારે જલદીથી વધતી જતી હોય, અન્ય સ્થળોના કરતાં વધારે સારી રીતે વહેંચાઈ ગએલી હોય, છતાં, નૈસર્ગિક બુદ્ધિથીજ લેતાં, જનસમાજની સાધારણ બુદ્ધિથીજ વિચારતાં, સામાજિક વ્યવસ્થામાં કંઈક ઉતરતાં અન્ય સ્થળોનો કરતાં જેમાં સુધારો ઓછો થયો છે એમ માન્ય રાખવામાં આવ્યું હોય. | આને અર્થ શું? આ અન્ય સ્થળો કઈ બાબતમાં ચઢી જાય છે? સામાજિક જીવન સિવાયનું અન્ય જીવન તે સ્થળેમાં વિકાસ પામેલું
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પહેલું.
હેવામાં આવે છે. એ વિકાસ વ્યક્તિ તરીકેના જીવનના, આંન્તર જીવનના, મનુષ્યત્વનો, મનુષ્યની શક્તિનો, એની ભાવનાનો. એના વિચારાને વિકાસ છે. જો અન્ય સ્થળેાના કરતાં ત્યાં સમાજ કઈ એ ઉન્નત હાય છે, તેા ઉલટું મનુષ્યત્વ વધારે ભવ્યતાથી પ્રાદુર્ભૂત હાય છે. નિઃશંક ત્યાં સામાજિક વિજયા મેળવવાના ઘણા બાકી હોય છે, પણ માનસિક ને નૈતિક વિજયા ઘણા મેળવાઇ ચૂકેલા હોય છે; સાંસારિક સંપત્તિ ને સામાજિક હકા ઘણા માણસાને મળ્યાં નથી હોતાં, પણ ઘણા મહાપુરુષો જન્મીને દુનિયામાં દીપી નીકળ્યા હોય છે. સાહિત્ય, વિજ્ઞાન, કળાએ તેમના પૂર્ણ પ્રકાશમાં હોય છે. જ્યાં જ્યાં મનુષ્યા આ બધી મોટી બાબતા જોય છે, જ્યાં જ્યાં ભવ્ય આનંદ આપનારા આવા ખજાનાએ સરજાયલા તે નીરખે છે, ત્યાં ત્યાં સુધારા થયા છે એમ તેઓ સમજે છે તે કહે છે.
૧૩
ત્યારે આ માટી માખતમાં એ બાબતનો સમાવેશ જોવામાં આવે છે; સમાજની પ્રવૃત્તિઓના વિકાસ, તે વ્યક્તિઓની પ્રવૃત્તિઓના વિકાસ; સમાજની ઉન્નતિ, ને મનુષ્યત્વની ઉન્નતિ. હું ભૂલથાપ ન ખાતા હાઉ” તા આ બાબત વિષે સરળ ને સાધારણ અન્વેષણ ને લેાકમતના વિચારને પરિણામે આપણે આજ અનુમાન પર આવીએ છીએ. જો આપણે ઇતિહાસ તપાસીશું, જો આપણે સુધારાના અણીના ને ઉત્કર્ષક બનાવા જોઈશું તે ઉપર દર્શાવેલી એમાંથી એક બાબત આપણને તેમાં મળી આવશે. વ્યક્તિની કે સમાજની ઉન્નતિના હમેશ કેટલાક અણીના વખતેા હાય છે, તે વખતે મનુષ્યનું આન્તર જીવન, એના પન્થ, એની રીતભાત, એની ખાદ્ય પરિસ્થિતિ, એના અન્ય મનુષ્યા પ્રતિ માંહોમાંઘના સમ્બન્ધ એ સખાબતેામાં પિરવતન થઈ જાય છે. ઉદાહરણ તરીકે ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર શરૂ થયે ત્યારેજ નહિ પણ સ્થપાયા પછીના તરતના વખતમાં પણ એ ધમે સામાજિક સ્થિતિ સુધારવાના કઈ પ્રયત્ન કર્યા નથી. એમ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું કે એ ધર્મ સામાજિક સ્થિતિને ખીલકુલ ખેડશે નહિ. ગુલામે પેાતાના શેઠને બરાબર તાએ રહેવું એમ એ ધર્મ માં કહેવામાં આવ્યું, અર્થાત્ ચુક્ષામગિરિની સામાજિક સ્થિતિ દૂર કરવાના એ ધર્મના યત્ન નહાતા. તે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાનો ઇતિહાસ, વખતની સામાજિક સ્થિતિના રેગો કાઢી નાખવા માટે એ ધમે કઈ પણ મન્થન કર્યું નહોતું. છતાં કે નહિ કહે કે ખ્રિસ્તિ ધર્મ શરૂ થયો તે વખત, સુધારાનો એક અણીને વખત હ ? એમ હતું તેનું કારણ શું? કારણ એ હતું કે એ ધમે મનુષ્યનું આખ્તર જીવન, એના મતે, એની ભાવનાઓ બદલી નાંખ્યાં; કારણ એ હતું કે એ ધમે મનુષ્યની નૈતિક ને માનસિક બાબતોને નવું જીવન અર્પે. '
એક બીજી જાતને પણ અણીને વખત આપણે જોયો છે. એ અણની વખતે મનુષ્યનું આખ્તર જીવન નહિ પણ મનુષ્યની બાહ્ય સ્થિતિમાં પરિ. વર્તન થાય છે, એ વખતે સમાજમાં ફેરફાર થઈ તેમાં નવું ચેતન આવે છે. ઇતિહાસ તપાસે ને તમને માલૂમ પડશે કે સુધારાની ઉન્નતિમાં મેં દર્શાવિલી બે બાબતોમાંથી એક કે બીજીએ અસર નહિ કરી હોય એવો એકકે અગત્યનો બનાવ જોવામાં નહિ આવે.
પણ બીજો પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે સુધારાને માટે વ્યક્તિઓની ઉન્નતિ ને સમાજની ઉન્નતિ એ બને આવશ્યક છે, કે શું બેમાંથી એક હશે તે એ સુધારો થય ગણાશે
આ સવાલનું નિરાકરણ કરવામાં ત્રણ જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિન્દુઓથી જોઈ શકાય. આપણે સુધારાના બને તો વિષે ઉંડો વિચાર કરીએ, ને તેથી જ જોઈએ કે એ તો ગાઢ સમ્બન્ધ ધરાવે છે કે નહિ, ને એક બીજાને માટે આવશ્યક છે કે નહિ. ઇતિહાસમાં અન્વેષણ કરી આપણે શોધી શકીએ કે એ તો એક બીજાથી નિરાળાં પ્રાદુભૂત થયાં છે કે નહિ, કે હમેશ એ તો વચ્ચે કાર્યકારણ સમ્બન્ધ છે કે કેમ. છેવટે આ બાબતમાં લેકેનું સાધારણ માનવું શું છે, સામાન્ય બુદ્ધિથી આપણને શું લાગે છે તે આપણે તપાસી શકીએ. સૌથી પહેલો હું સામાન્ય બુદ્ધિ વિષે બોલીશ.
કોઈ પણ દેશની સ્થિતિમાં જ્યારે કંઈ મોટો ફેરફાર થાય છે, સંપત્તિ ને શક્તિને જ્યારે મે વિકાસ થાય છે, સમાજસંપત્તિના ફેલાવામાં મોટું પરિવર્તન થાય છે, ત્યારે એ સર્વેને એક વિરોધી પક્ષ ઉભે થાય છે. કેટલાક લેકે એને સામે થનારા નીકળે છેઆવી સ્થિતિ અનિવાર્ય
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ -
છે કે વ્યાખ્યાન પહેલું. છે. થતા ફેરફારોના વિરોધીઓની સામાન્ય ફરિયાદ શું થાય છે? તેઓ કહે છે કે જેટલે અંશે એ ફેરથી સામાજિક ઉન્નતિ થાય છે તેટલે અંશે નૈતિક ને માનસિક ઉન્નતિ સધાતી નથી. એ ઉન્નતિ ખોટી છે, આભાસ છે, ને પરિણામે નીતિને ને મનુષ્યને હાનિકર છે. સામાજિક ઉન્નતિની તરફેણવાળાઓ આ વિરોધને ઉત્સાહથી પ્રતિવિરોધ કરે છે. તેઓ ઉલટું એમ માને છે કે સમાજની ઉન્નતિની સાથે નીતિની ઉન્નતિ થવી જ જોઈએ, બાહ્ય જીવન વધારે સુનિયમિત થવાની સાથે આન્તર જીવનનું પણ વિશુદ્ધીકરણ થવું જોઈએ. નવી સ્થિતિના પક્ષીઓ ને વિરોધીઓની વચ્ચેની તકરાર આ પ્રકારનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. - ઉલટી જ સ્થિતિ તપાસે નૈતિક ઉન્નતિ વિકાસ પામતી ધારે. આ ઉનતિ માટે અન્યન કરનારાઓ છે અતિમ ઉદ્દેશ દર્શાવે છે? જુદા જુદા સમાજના જન્મ વખતે ધર્મગુરુઓ, સન્તસાધુઓ, ને કવિઓએ પિતાના આદર્શોથી સમાજમાં શે ઉદ્દેશ સાધવા ઇચ્છા દર્શાવી છે? તેઓએ સામાજિક સ્થિતિમાં સુધારો કરવાને ઉદ્દેશ રાખ્યો છે. ત્યારે આ તકરારોનો ભાવાર્થ શું છે ? તેમાંથી શું સૂચિત થાય છે? - આમાંથી એવું સૂચિત થાય છે કે સામાજિક ઉન્નતિ કે નૈતિક ઉન્નતિ એ બન્ને સુધારાનાં તો ગાઢ સમ્બન્ધ ધરાવે છે, ને જ્યાં એક નજરે પડે છે, ત્યાં બીજાની પણ માણસ આશા રાખે છે.
* જે આપણે ઈતિહાસ તપાસીશું તો આપણે આજ નિર્ણય પર આવીશું. આપણને માલૂમ પડશે કે મનુષ્ય જીવનના મહાન આન્તર વિકાસ સામાજિક જીવનને લાભદાયી નીવડયા છે, ને સામાજિક જીવનના મહાન વિકાસથી મનુષ્યનાં આન્તર જીવનને લાભ થયા છે. આ બેમાંથી એક બાબત આપણે આગળ પડતી જોઈએ છીએ, તે સ્પષ્ટ રીતે પ્રાદુર્ભૂત હોય છે, ને . સુધારાના જે ફેરફારો થતા હોય છે તેના પર અમુક જાતની છાપ પાડતી હોય છે. કેટલીક વાર સામાજિક સુધારા ગઈ ગયા પછી ઘણે લાંબે વખતને અંતરેજ, હજારો વિદોને અન્ત, હજારે ફેરફારો પછી માનસિક ને નૈતિક સુધારા થાય છે, પણ સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણથી માલૂમ પડશે કે એ એ સુધા- ...
શા રાખે છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
૧
રા એક બીજા સાથે સમ્બન્ધ ધરાવે છે.
ઇતિહાસદૃષ્ટિથી જોવાનું કોરે મૂકી સુધારાની ખાખતાના ખાસ લક્ષણ વિષેજ વિચાર કરીએ તાએ આપણે પરિણામે એજ અનુમાન પર આવીએ છીએ. એવા કાઈ એ માણસ નથી કે જેતે આના અનુભવ નહિ થયા હાય. મનુષ્યમાં જ્યારે નૈતિક સુધારા થાય છે, પોતાનામાં અગાઉ ન હાય એવા કોઈ વિચાર, કાઇ સદ્ગુણુ, કે કે શક્તિપ્રભાવ મનુષ્યને જ્યારે પ્રાપ્ત થાય છે, સારાંશમાં મનુષ્યના આન્તર જીવનની જ્યારે ઉન્નતિ થાય છે, ત્યારે તેજ સમયે એની શી અભિલાષા હોય છે, એ શું સાધવા ઇચ્છે છે ? એની અભિલાષા, એની ઇચ્છા એની આસપાસની દુનિયામાં એના નવા વિચારે પ્રવર્તાવવાની હોય છે. મનુષ્યને કઈ પણ પ્રાપ્ત થાય છે કે તરત, એના જીવનમાં કંઈ પણ ચાક્કસ વિકાસ થાય છે કે તરત, આ નવા વિકાસ એના પેાતાના છે એમ એને વિચાર થાય છે; પેાતાની નૈસર્ગિક બુદ્ધિથી, પોતાના આન્તર પ્રાત્સાહનથી પ્રાત્સાહિત, પોતાને સધાયલા ફેરફારા ને સુધારા અન્યને સાધિત કરવા મનુષ્ય દોરવાય છે. મેટા સુધારકા આવીજ લાગણીને રિણામે સુધારકેા થયા છે; પેાતાને સુધારીને પછી આખી દુનિયાને સુધારી ફેરવી નાખનારા મહાપુરુષા પાતાનું કાર્ય સાધવામાં આવીજ જરૂરીઆતથી દોરવાયા હતા. આન્તર જીવનમાં થતા ફેરફાર વિષે આટલુંજ. હવે હું સામાજિક સુધારા વિષે કહીશ. સામાજિક સ્થિતિમાં પરિવર્તન થવાથી સમાજ સુવ્યવસ્થિત થાય છે, ને તેના અંગામાં હકે તે મિલ્કતની વધારે યેાગ્ય વહે ચણી થાય છે, અર્થાત્ દુનિયાના દેખાવ વધારે શાભીતા તે વધારે સુંદર થાય છે, રાજ્યનાં કામેા ને માણસાનાં પરસ્પર વર્તા વધારે ન્યાયયુક્ત, ન વધારે ઉપકારશીલ બને છે. શું તમે એમ માને છે કે આ બાહ્ય સુધારા આન્તર જીવનના સુધારા પર કઈજ અસર કરતા નથી ? સારા દાખલા, સારી રૂઢિઓ, ઉચ્ચ આદર્શ-એ સર્વેના મહત્ત્વ વિષે જે જે કહેવામાં આવ્યું છે તેના આધાર એ છે કે કોઈ પણ સારા ને સુવ્યવસ્થિત બહારના બનાવ માડવહેલા, ઓછીવત્તી પૂર્ણતાથી એવાજ પ્રકારનું, એવીજ અગયૂનું આન્તર પ્રતિષ્ઠિખ પાડી એવી અન્તર પ્રવૃત્તિ ઉત્તેજિત કરે છે;
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખાન પહેલું
૧૭
વધારે સુવ્યવસ્થિત ને વધારે ન્યાયી દુનિયા મનુષ્યને પોતાનેજ વધારે ન્યાયી બનાવે છે; જેમ બાહ્ય જીવન આન્તર જીવનથી સુધરે છે. તેમ આન્તર . જીવન બાહ્ય જીવનથી સુધરે છે; સુધારાનાં બન્ને તત્ત્વા એક બીજાની સાથે ગાઢ સમ્બન્ધ ધરાવે છે; એ બેની વચ્ચે સૈકાના સૈકાએ તે સ પ્રકારનાં વિઘ્ના કદાચ આવે ને તેથી બન્ને સાથે સાથે ન ોવામાં આવે; આમ સાથે સાથે થતાં પહેલાં હજારા ફેરફારા થઈ જવાનો સંભવ રહે. છતાં મેડાંવહેલાં બન્ને તત્ત્વો સાથે સાથે થવાનાંજ. વસ્તુસ્થિતિનાજ આ નિયમ છે, ઇતિહાસ પણ સામાન્યતઃ એ નિયમની તરફેણમાં છે, મનુષ્યને નૈસર્ગિક બુદ્ધિથી સુદ્ધાં એ નિયમ માન્ય લાગે છે.
એમ આપણે કહ્યું કે સુધારામાં એ પ્રકારની ઉન્નતિના સમાવેશ થાય છે; સામાજિક તે નૈતિક. હવે આ બેમાં અન્તિમ વસ્તુ શી છે ને તેની સાધક વસ્તુ કઈ છે? માણસ પાતાની નીતિની, પેાતાની શક્તિની, પાતાની ભાવનાની, પોતાના વિચારાની, પોતાના જીવનની ઉન્નતિ કરે છે તે શું એની સામાજિક સ્થિતિ સુધારવાને માટે, શું એના ઐહિક જીવનને ઉચ્ચતર કરવાને માટે કરે છે ? વધારે સારૂં શું એમ નથી કે સામાજિક ઉન્નતિ નૈતિક ઉન્નતિની રંગભૂમિ, નૈતિક ઉન્નતિની સાધક, ને નૈતિક ઉન્નતિની પ્રેત્સાહક શક્તિ છે? સંક્ષેપમાં, સમાજ વ્યક્તિને અર્થે છે કે વ્યક્તિ સમાજને અર્થે ?
માં શેયર કાલ્લાડે આ પ્રશ્નોનું સમાધાન કર્યું છે. એના વ્યાખ્યાનમાં એ વાક્યા આ પ્રમાણે નજરે પડે છે. “ આ દુનિયામાં સમાજો જન્મે છે, જીવે છે, જાય છે; તેટલાથીજ તેમની ઉન્નતિની યાત્રા પૂરી થાય છે. પણ સમાજજીવનમાં સર્વ મનુષ્યજીવન પુરૂં થતું નથી. સમાજમાં જોડાયા - પછી પણ માણસનું ઉત્તમ મનુષ્યત્વ, શ્વર પ્રતિ ઉચ્ચ આકષણ કરનારી એની ઉચ્ચ શક્તિ, ભવિષ્ય જીવનને અદૃશ્ય સંસારના અનનુભૂત સુખના માર્ગમાં લઈ જનારી ઉચ્ચ શક્તિઓને વિકાસ થવાને ખાકી રહે છે.... જેમના આત્માએ અમર છે એવી અમુક વ્યક્તિએ, એવા અમુક માણસે,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
સુરાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
એવા અમુક આપણા જીવાનું ભાવિ રાજ્યાના ભાવિની પેઠે માત્ર ઐહિક નથી પણ જુદુ` છે, પારમાર્થિક છે. ”
આથી વિશેષ હું નહિ કહું, ચ્યા વિષયનું વિવેચન કરવાનું હું માથે નહિ લઉં. હું માત્ર આ વિષય આપના સમક્ષ રજુ કરીનેજ સંàાષ પામીશ. સુધારાના ઇતિહાસ તપાસતાં એ સમુપસ્થિત થાય છે. સુધારાના ઇતિહાસ જ્યારે પૂરા થાય છે, આપણા ઐહિંક જીવન વિષે કહેવાનું જ્યારે સમાપ્ત થાય છે ત્યારે મનુષ્ય અવત્સ્યે પૂછે છે કે શું સુધારાનું કાર્ય બધું થઈ રહ્યું, શું અન્તિમ વસ્તુ પ્રાપ્ત થઈ ચૂકી છે ? સુધારાના ઇતિહાસ જે જે વિષયા સમુપસ્થિત કરે છે તેમાં સૌથી ચઢીઆતા આ બાબતને વિષય છે. એ વિષયની સ્થિતિ ને એની પ્રૌઢતા દર્શાવી હું કૃતકૃત્ય થાઉં છું.
જે બધું કહ્યું તે પરથી એટલું દેખીતું છે કે સુધારાને ઇતિહાસ એ જુદી જુદી રીતેાએ ભર્ણવી શકાય, એ જુદી જુદી ખાખતાથી શરૂ કરી શકાય, તે બે જુદા જુદા દૃષ્ટિબિન્દુથી જોઈ શકાય. ઇતિહાસકર્તા મનુષ્યના આન્તર જીવનનું નિરીક્ષણ કરે, તેને અભ્યાસ કરી, તેમાં થએલા ફેરફારા વર્ણવે, ને તેને અન્તે સુધારાના ઇતિહાસ પણ પૂરા કરે; અથવા તા એ જુદી પદ્ધતિએ ચાલે. મનુષ્યના આન્તર જીવનના પટ ન ખેાલતાં એ તેનું માત્ર ખાદ્ય જીવન જુએ, મનુષ્યના વિચારશ, મનુષ્યની ભાવના, મનુષ્યનું નૈતિક જીવન ન તપાસતાં સામાજિક ખાખતા, સામાજિક બનાવા, ને સામાજિક ફેરફારાજ એ વર્ણવે. સુધારાના ઇતિહાસના આ એ ભાગ, સુધારાનાં આ એ ઇતિહાસા એક ખીજા સાથે ગાઢ સમ્બન્ધ ધરાવે છે; તેઓ એક બીજાના પ્રતિબિમ્બરૂપ છે, એક બીજાનાં છાયાસ્વરૂપ છે. છતાં તે બે જુદા પાડી શકાય તેવા છે; બન્ને વિષે વીગતવાર ને સ્પષ્ટતાથી વિવે ચન થાય તે હેતુથી ક્દાચ તેમને જુદા પાડવા જોઈએ પણ ખરા. હું જાતે તા મનુષ્યના આન્તર જીવનસમ્બન્ધી સુધારાના ઇતિહાસના તમારી સાથે અભ્યાસ કરવા નથી માગતા; હું તે ખાલ બનાવા, દૃષ્ટિગાચર થતી તે સમાજને લગતી બાબતા વિષે વિવેચન કરીશ. સુધારાની બધી ખાખતા તમારા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
વ્યાખાન પહેલું. આગળ રજુ કરવાની મારી ઇચ્છા હતી ખરી, પણ હાલમાં હું વિષય સંકુચિત રાખું છું, સામાજિક સ્થિતિના ઈતિહાસ વિષે જ હું અન્વેષણ કરવા ચાહું છું.
મન સત્તાની પડતી થઈ તે વખતે યુરેપના સુધારાને અરણેય હતા, એ સુધારાનાં તે વખતનાં તરના અન્વેષણથી આપણે આપણું વિચારનું કામ શરૂ કરીશું. તે પ્રખ્યાત પડતીના વખતની સામાજિક સ્થિતિનો આપણે અભ્યાસ કરીશું. તે વખતના સમાજનું ચિત્ર આપી તેને માત્ર આબેહુબ આપણે ખડે નહિ કરીએ, પણ તે વખતના સુધારાના તને સાથે સાથે મુકી જોઈશું, અને તે કહી રહ્યા પછી તે તો ત્યાર પછીના પંદર સૈકામાં ધીમે ધીમે કેવી રીતે વિકસિત થયાં તે આપણે તપાસીશું.
હું ધારું છું કે આ બાબતને આપણે થોડાજ અભ્યાસ કરીશું તે આપણને માલૂમ પડશે કે સુધારા હજી પરિપકવ સ્થિતિમાં નથી, દુનિયાને જે જે ઉદ્દેશ સાધવાના છે તે તે હજી સાબિત થયા નથી. ઉન્નતિના માર્ગમાં સમાજ ને સુધારા જેકે ઘણા આગળ વધ્યા છે તો એ હજી તેમને ઘણું બાકી રહ્યું છે. પણ આ વિચારથી આપણી આધુનિક સ્થિતિ વિષે મનનથી જે આનંદ, જે શાન્તિ આપણને મળે છે તે કંઈ ઘટશે નહિ. છેલ્લા પંદર સૈકાઓના ચુરેપના સુધારાના અણીના વખત વિષે હું જેમ જેમ સમજાવવાનો પ્રયાસ કરતો જઈશ તેમ તેમ છેક આપણે વખત સુધી મનુવ્યની સ્થિતિ બાહ્ય તેમજ આન્તર બાબતમાં કેવી દુઃખી, કેવી કષ્ટજનક થઈ છે તે તમને માલૂમ પડશે. આ બધા યુગમાં જેટલું બહારથી તેટલું અંદરથી મનુષ્યના આન્તર જીવનને દુખ સહેવું પડ્યું છે, તમે જોશે કે કદાચ પહેલી જ વાર હાલના વખતમાં મનુષ્યના આન્તર જીવનમાં શક્તિનું સામ્રાજ્ય સ્થપાયું છે. સામાજિક જીવન વિષે પણ એજ સ્થિતિ જોવામાં આવે છે. છતાં આપણું સુખ ને આપણું સુધારાના વિચારમાં મશગુલ ન થઈ જઈએ તે વિષે આપણે સાવચેત રહેવું જોઈએ; તેમ નહિ કરીએ તો અભિમાન ને આલસ્યને શરણે જવાની આપણે બે ગંભીર ભૂલ કરીશું.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. મનુષ્યનું માનસિક બળ ને તેની ફત્તેહ, અને આપણી ઉન્નતિને વિષે આપણે જોઈએ તેથી વધારે વિશ્વાસ રાખીએ, ને તેની જ સાથે આપણી સ્થિતિમાં અત્યન્ત સુખ માની અવનત થતા જઈએ. મને લાગે છે કે ક્યાં તે જરા જરામાં બૂમ મારવાના ને કારણ વગર સંતોષમાં રહેવાના બે વલણેની વચમાં આપણે વારંવાર ઝોલાં ખાયા કરીએ છીએ. આપણી મનોવૃત્તિઓ બળવતી હોય છે, આપણે મોટા મેટા વિચાર કરીએ છીએ, આપણે મોટી મોટી કલ્પનાઓ ઉઠાવીએ છીએ, પણ જ્યારે ખરેખરૂં કામ કરવાને વખત આવે છે, જ્યારે કંઈ પણ તસ્દી લેવાનો સમય આવે છે, જ્યારે કંઈ પણ આપણે ભેગ આપવો પડે છે, જ્યારે કંઈ પણ કામ કરવાના આપણે પ્રયત્ન કરવા પડે છે ત્યારે આપણે શિથિલ બની જઈએ છીએ. આપણે નિરાશ બની જે પ્રમાણેની અધીરાઈથી આપણે આપણું કામ હાથ ધર્યું હોય છે તેટલી જ સહેલાઈથી તેને પડતું મુકીએ છીએ. આ બે દેષોને ન શરણે જવાની આપણે સાચવણ રાખવી જોઈએ. આપણી શક્તિ, આપણું બળ, આપણું જ્ઞાન કેટલું છે તેની પ્રથમથી ખાત્રી કરવાની આપણે ટેવ પાડવી જોઈએ; ને જે કંઈ કામ વ્યાજબી રીતે, નિયમિત રીતે,ને આપણો સુધારો જે નિયમે સધાતું હોય તે નિયમોને જ હમેશ વળગી રહીને ન થતું હોય તે કરવામાં આપણે મન ન ઘાલવું જોઈએ. ન્યાય, વ્યવહાર, પ્રસિદ્ધિ, સ્વતંત્રતા એ આપણું સુધારાના નિયમોને આપણે દઢતાથી, આકીનથી, નિશ્ચિતતાથી વળગી રહેવું જોઈએ. વળી આપણે ભૂલવું નહિ કે જેમ દરેક વસ્તુને આપણે પરીક્ષકદ્રષ્ટિથી જોઈ શકીએ છીએ, અને તે વ્યાજબી રીતે, તેમ આપણને પણ જેનાર દુનિયા છે, આપણાં કૃત્યે પણ તે ચર્ચશે, તેને વિષે પણ તે અભિપ્રાય બાંધશે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ખીજ.
વ્યાખ્યાન ખીજું.
વ્યાખ્યાનના વિષય—પ્રાચીન સુધારાએની સરળતા— આધુનિક સુધારાઓનું વૈવિધ્ય—તેનું ચઢીઆતાપણું”—રીમન· સત્તાની પડતીની વખતે યુરોપની સ્થિતિશહેરોનું પ્રાધાન્ય—–રાજાએ કરેલા રાજકીય સુધારાના પ્રયત્ન-એનારિયસ ન ખીજા થિએડેસિયસની આજ્ઞાપત્રિકા–રામન રાજ્યના નામની સત્તા—ખતિ સમાજ--પાંચમા સૈકામાં એની થએલી જુદી જુદી સ્થિતિ—પાદરીઓને રાજ્ય વહીવટ––સમાજની સારીમાડી અસર---વૈદેશિક અથવા પરદેશી લોકો--યંક્તિઓનું સ્વાતંત્ર્ય ને મનુષ્યેાની અન્યાન્ય ફરજનું તે ભાન કરાવી આધુનિક સમાજમાં તે દાખલ. કરે છે—–પાંચમા સૈકાના સુધારાનાં તત્ત્વો વિષે સાર
મા
૨૧
રી વ્યાખ્યાનમાળાની ગાઠવણ વિષે વિચાર કરતાં મને ધાસ્તી રહે છે કે થાડામાં ધણાના સમાવેશ કરવાની આવશ્યકતાને લીધે ક્યાંતા મારે બહુ લખાણુથી ખેલવુ પડશે, કે માંતા બહુ ટૂંકાણુથી ખેલવુ પડશે.
વળી એવાજ કારણથી ઉભી થતી એક બીજી મુશ્કેલીને મને ભય રહે છે; તે ભય એ છે કે કેટલીક વાર સમન કર્યાં વગર અમુક સિદ્ધાન્તા મારે રજી કરવા પડશે. થેાડામાં ઘણું કહેવું પડતું હાવાથી તેનું
?
આ પરિણામ છે. કેટલાક વિચાર, કેટલાક સિદ્ધાન્તા એવા સૂઝશે કે તેનું સભન પાછળથી આપવું પડશે. હું આશા રાખું છું કે કેટલીક વાર મારા માત્ર શબ્દ પર શ્રદ્ધા રાખી મને માની લેવાની હું તમને જરૂર પાડીશ તેની તમે મને ક્ષમા આપશે. અમણાજ આવી જરૂરના પ્રસંગ આવે છે.
આગલા વ્યાખ્યાનમાં સુધારાની સામાન્ય બાબત વિષે સમજુતી આપવાને મેં પ્રયાસ કર્યાં છે. કેઈ ખાસ સુધારા વિષે હું ખેલ્યા નથી, કાળ કે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ સ્થળની પરિસ્થિતિને હું વળગી રહ્યા નથી, પણ માત્ર તાવિક દષ્ટિબિન્દુથી સુધારે તે શું તેનેજ મેં વિચાર દર્શાવ્યું છે. યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ વિષે હું આજે બોલીશ; પણ વ્યાખ્યાન કરતાં પહેલાં, આ સુધારાના અમુક બાહ્ય લક્ષણે વિષે હું તમને સામાન્ય માહીતી આપવા ઈચ્છું છું. એ લક્ષણો હું તમને એવાં સ્પષ્ટ આપવા માગું છું કે આ સુધારો દુનિયાના બીજા સુધારાઓથી તદ્દન જુદે જ પડી જાય. આટલે હું પ્રયાસ કરીશ, આથી વિશેષનું હું કરી શકું તેમ નથી; પણ એ પ્રયત્ન વિષે હું નિશ્ચયપૂર્વક કહી શકું. બાકી વધારેને માટે તે યુરોપના સમાજની સ્થિતિને મારે એ આબેહુબ ખ્યાલ આપ જોઈએ કે તમે તરતજ તે વર્ણન તે વખતનું ખરેખરૂં ચિત્ર છે એમ કબૂલ કરે. પણ આવી ફત્તેહ મને મળશે એમ હું જુલાત નથી.
યુરેપના આધુનિક સુધાઓની પૂર્વે થઈ ગએલા એશિઆ કે ગ્રીસ કે રોમ આદિ અન્ય સ્થળોના સુધારા વિષે વિચાર કરીશું ત્યારે તે સુધારાઓમાં જોવામાં આવતી સરળતા ભાગ્યે જ આપણું લક્ષ નહીં બેચે. એ સુધારાઓ એકજ બનાવ, એકજ વિચારમાંથી ઉદ્ભવેલા જોવામાં આવે છે. કોઈ એમ પણ કહી શકે કે સમાજ એકજ મુખ્ય નિયમને વળગી રહ્યો છે, ને તે નિયમથીજ તે સમાજની સંસ્થાઓ, તેના રીતરિવાજે, તેના જુદા જુદા પો, તેની સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિ નિર્ણત થાય છે.
ઉદાહરણ તરીકે ઈજીપ્ટમાં આખા સમાજમાં ધાર્મિક નિયમો પ્રધાનપદ ભેગવતા હતા. ઈજીપ્તના રિવાજે, ઈજીપ્ટની સ્મરણીય બાબતે, ને ઇજીપ્ટના સુધારાને જે કંઈ શેષ ભાગ જોવામાં આવે છે તે બધામાં એ નિયમનું રાજ્ય ચાલતું હતું. હિંદુસ્થાનમાં પણ એજ બનાવ તમારા જેવામાં આવશે, ધાર્મિક નિયમોનું એકલાનું જ ત્યાં પણ હજી લગભગ સામ્રાજ્ય છે. અન્ય સ્થળે તમને બીજા નિયામક તત્વ માલૂમ પડશે—જેમકે સર્વોપરિ જ્ઞાતિનું બળ; અહીં આગળ સમાજ પર બળને જ નિયમ કાબુ રાખશે. અન્ય સ્થળે સામાજિક સુધારામાં પ્રજાસત્તાક બળનું તમને પ્રાધાન્ય જણાશે; એશિઆ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાને બીજું.
૨ માઈનોર ને સીરિયાને કિનારે આવેલાં આનિયાને ફિનિશિયાના વ્યાપારિક પ્રજાસત્તાક રાજ્યોમાં આજ સ્થિતિ થઈ છે. ટુંકામાં પ્રાચીન સુધારાઓ વિષે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આપણને માલુમ પડે છે કે તેમની સંસ્થાઓ, તેમના વિચારો, તેમના રીતરિવાજે–એ સર્વ બાબતમાં કોઈ સરળને એક નિયમ વ્યાપી રહેલા હોય છે; એ સર્વ બાબતમાં એકજ, અથવા તો ઘણુંખરું પ્રાધાન્ય ભોગવતું કોઈ બળ સામ્રાજ્ય ભગવે છે. * હું એમ નથી કહેવા માગતું કે આ રાજ્યોના સુધારાઓમાં એક સ્વરૂપ હમેશાં પ્રબળ રહ્યું છે. એ રાજ્યની જ્યારે આપણે વધારે પ્રાચીન હકીક્ત મેળવીએ છીએ ત્યારે આપણને માલૂમ પડે છે કે અનેક જુદાં જુદાં તએ સામ્રાજ્યને માટે યુદ્ધ મચાવ્યું છે. ઉદાહરણ તરીકે ઇમ્પ્લિઅન, ઇસ્કન, ગ્રીક વગેરે લોકોમાં જ યોદ્ધાવર્ગે ધર્મગુરુવની વિરુદ્ધ સત્તા મેળવવા રસાકસી કરી છે; અન્ય સ્થળે જાત્યભિમાનનો પવન સ્વતંત્ર રીતે એકત્રિત થવાના પવનના વિરોધમાં આવ્યો છે; ઉચ્ચ વર્ગના હાથમાં સત્તા રાખવાને " પવન પ્રજાના હાથમાં સત્તા રાખવાના પવનની સામે આવ્યો છે, વગેરે વગેરે. પણ સાધારણ રીતે આવી રસાકસી ઐતિહાસિક કાળના પૂર્વના સમયમાં થઈ છે, ને તેથી કરીને તેનું માત્ર અનિશ્ચિત સ્મરણ ટકી રહ્યું છે.
આ રસાકસી કેટલીક વાર જુદી જુદી પ્રજાઓના સમયમાં ફરી ફરીને અસ્તિત્વમાં આવી છે, પણ ઘણુંખરૂં હમેશાં એને ત્વરાથી અન્ન આવ્યો છે; સર્વોપરિ થવાને મથતાં તેમાંથી એકાદ તત્વ જલદીથી સામ્રાજ્ય મેળવી શકે છે, ને સમાજમાં સર્વશક્તિમાન થાય છે. મોટે ભાગે પ્રાચીન સુધારાએમાં અજબ પમાડે એવી સરળતા જોવામાં આવે છે તે આનું પરિણામ છે. આ સરળતાનાં જુદાં જુદાં પરિણામે આવ્યાં છે. કેટલીક વાર, જેમકે ગ્રીસમાં, સામાજિક નિયમોની સરળતાને લીધે અદ્ભુત પમાડે એટલી ત્વરાથી પ્રજાકીય ઉન્નતિ થઈ છે. એટલી ત્વરાથી કોઈ પણ પ્રજાને આવો ઝંખવી નાખે એવો વિકાસ કદાપિ થયો નથી. પણ આ ચમત્કારિ ઉયનને અને પ્રીસ એકદમ થાકી ગયું જણાયું છે કે જેટલી ત્વરાથી એની ઉન્નતિ થઈ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ : યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ હતી એટલી ત્વરાથી નહિ, તેઓ કઈક વિચિત્ર ત્વરાથી, એની અવનતિ થઈ. એમ લાગે છે કે ગ્રીસના સુધારાઓની ઉત્પાદક શકિત શિથિલ, બળહીન થઈ હતી ને સુધારાઓને જાગ્રત કરવાને તેના જેવી અન્ય શક્તિ અસ્તિત્વમાં આવી નથી. : અન્ય સ્થળે, ઉદાહરણ તરીકે ઈજીપ્ટ ને હિંદુસ્થાનમાં, એકજ નિયમથી નિર્ણત થતા આવા સુધારાની સરળતાનું જુદું પરિણામ આવ્યું છે; સમાજની સ્થિતિ સ્થાયી થઈ ગઈ છે. સરળતાએ શુષ્ક સમાનરૂપતા આણી છે; દેશને કંઈ નાશ નથી થયો, સમાજ કંઈનાશ નથી પામે, પણ તે ઉત્સાહરહિત, સ્થાયી, ને જાણે કરી કે ઠીંગરાઈ ગયો હોય તે થે છે. - સર્વ પ્રાચીન સુધારાઓના વખતમાં નિયમને બાને, ને જુદા જુદા રૂપમાં જે જુલમ થએલો જોવામાં આવે છે તેનું કારણ પણ ઉપલુંજ છે. સમાજ પર એકજ સુધારાનું સર્વ શક્તિમાન રહેતું, ને તે તત્વ બીજા કોઈ પણ તત્વને હરીફાઈમાં ટકવા નહેતું દેતું. જુદી જાતનું દરેક વલણ દબાવી દેવામાં આવતું હતું.
આ પ્રારની સુધારાની એકતવપ્રધાનતા, આ પ્રકારની સુધારાની સરળતા સાહિત્ય અને બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં પણ સરખી જ રીતે પ્રવર્તમાન છે. થોડા સમય પહેલાં યુરોપમાં ફેલાવવામાં આવેલા હિંદુસ્થાનના સાહિત્યના સ્મારક ભંડારાથી કોણ અજ્ઞાત છે? તે બધામાં એકસરખાપણું ન જોવામાં આવે એ અશકય છે; એક જ બાબતનાં તે બધાં પરિણામરૂપ છે, એકજ વિચારના આવિર્ભાવરૂપ છે. ધર્મ કે નીતિનાં પુસ્તકો, ઐતિહાસિક પુરાણ, નાટકોને વર્ણનાત્મક કાવ્યો, એ સર્વેમાં એકસરખાપણું જોવામાં આવે છે. બનાવે ને સંસ્થાઓમાં જે પ્રકારની શુષ્ક સમાનરૂપતા જોવામાં આવે છે તેજ પ્રકારની માનસિક, કૃતિઓમાં પણ જોવામાં આવે છે. ગ્રીસમાં પણ મનુષ્યબુદ્ધિના પરિપૂર્ણ ખીલવટના સમયમાં સુદ્ધાં, સાહિત્ય બળવાન રહે છે.
- આધુનિક યુરોપના સુધારાની સ્થિતિ તદન જુદી જ છે. વીગતેમાં ઉતર્યા વગર, એ તપાસી જુઓ, તે વિષેનાં તમારાં સ્મરણો એકઠાં કરે.' તરતજ તમને એ સુધારામાં વિવિધતા, અનિયમિતતા, અશાંતતા માલૂમ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન બીજું.
૨૫
પડશે. સામાજિક બંધારણના સર્વે પ્રકારા, સર્વે નિયમા સાથે સાથે માલૂમ પડશે. ધાર્મિક ને લૌકિક સત્તા ધર્મસત્તાક, નૃપસત્તાક, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક, ને પ્રજાસત્તાક તત્ત્વા; સર્વે સામાજિક વર્ગો, સામાજિક વ્યવસ્થાએ ગુચવઈ જતાં તે સર્વોપરિ પદ્મ મેળવવા મથતાં જણાશે. સ્વતંત્રતા, સૌંપત્તિ, ને સામર્થ્યની અગણિત કાટિએ જોવામાં આવશે. આ ભિન્ન ભિન્ન તત્ત્વા વારવાર સર્વોપરિતાને માટે રસાકસીમાં આવે છે, છતાં સમાજ પર એક્કેનુંસામ્રાજ્ય થતું નથી. પ્રાચીન કાળામાં દરેક મોટા યુગમાં સર્વે સમાજે એકજ પ્રકારનું રૂપ ધારણ કરતા. કેટલીક વાર માત્ર સ્વતંત્ર એક ભૂપતિની સત્તા, કેટલીક વાર ધર્મગુરુઓની સત્તા કે કેટલીક વાર પ્રજાવર્ગની સત્તા પ્રવર્તતી; પરંતુ વારાફરતી દરેક સર્વોપરિ રહેતી. આધુનિક યુરોપમાં સર્વે પદ્ધતિના દૃષ્ટાન્તા, સામાજિક બંધારણના સર્વે પ્રયાગા જડી આવે છે. સ્વતંત્ર કે મિશ્રિત પ્રકારની નૃપસત્તા, ધર્મગુરુસત્તા, ઉચ્ચ વગેર્ગની વધારેએછી સત્તાવાળા પ્રજાસત્તા—એ સર્વે એક બીજાની સાથે સાથે પ્રવત્યાં છે; અને તે સર્વેમાં વિવિધતા હોવા છતાં, કઈક સમતા, કંઈક જાતિની સરખામણી એવી છે કે તે પારખ્યા સિવાય રહેવાય તેમ નથી.
ચુરાપના વિચારે તે યુરેાપની ભાવનામાં એજ પ્રકારની વિવિધતા, એજ પ્રકારની કસાકસી છે. ધર્મગુરુઓ, ભૂપતિ, ઉચ્ચ વર્ગો, ને પ્રજાના વિચારા પરસ્પર વિરોધમાં આવે છે, પરસ્પર સંઘટ્ટન પામે છે, પરસ્પરને સંકુચિત કરે છે, તે પરસ્પર રૂપાંતર કરાવે છે. માધ્યમિક યુગના યુરોપનાં પ્રખરમાં પ્રખર લખાણા વાંચેા; એક પણ વિચાર પહેલેથી છેલ્લે સુધી પકડી રાખેલા કદી જોવામાં નથી આવતા. આપખુદ સત્તાના પન્થના માણસા પેાતાના મતનું પ્રતિપાદન કરતાં તેના પરિણામના ભયથી એકદમ ને અજાણતોજ તેમના મુખ્ય સિદ્ધાન્તા આગળથી પાછા ફરે છે. તેમના વિચારા ને તે વિચારાનાં પરિણામેમાં તેમને આગળ વધતાં ખચાવે છે, તે હદ પર જતાં અટકાવે છે. પ્રજાસત્તાક પન્થના માણસે પણ આવીજ રીતે વર્તે છે. જે અડગ આગ્રહ, ન્યાયમુદ્ધિથીજ નક્કી થએલા જે અન્ય નિશ્ચય. પ્રાચીન
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ, સુધારાઓના સમયમાં જોવામાં આવે છે તેવો અલ્પ નિશ્ચય કેઈપણ પન્થના માણસમાં જોવામાં આવતા નથી. ભાવનાઓમાં પણ એટલુંજ વૈવિધ્ય, એટલુંજ ભિન્નત્વ માલૂમ પડે છે. સ્વતંત્રતાનું મ, ને સહેલાઈથી નમી પડવાની વૃત્તિ સાથે સાથે જોવામાં આવે છે. જે ભ સમાજમાં હોય છે ને તેથી સમાજમાં જેવું વૈવિધ્ય હોય છે તેટલુંજ વૈવિધ્ય મનુષ્યના આત્મામાં, આત્માના વિકાસમાં હોય છે. - આધુનિક સાહિત્યમાં પણ ઉપલા જ પ્રકારની સ્થિતિ નજરે પડે છે. આપણે એટલું તે કબુલ કરવું જ પડશે કે સૌદર્ય ને કળાને સ્વરૂપમાં પ્રાચીન સાહિત્ય કરતાં તે ઘણાં ઉતરતાં છે, પણ ભાવના ને વિચારના ગાંભીર્યમાં તે ઘણું વધારે પરિપૂર્ણ ને જેસાવાળાં છે; ઘણું વધારે વિષયમાં ને ઘણી વધારે ઉંડાઈ સુધી મનુષ્યદયને આપણું સાહિત્ય હચમાવી શક્યું છે, ને તેમાં કળાની જે ખામી જોવામાં આવે છે તે આને જ પરિણામે છે. સાહિત્યમાં વિષે જેમ વધારે પરિપૂર્ણ ને સંખ્યામાં વધારે, તેમ શુદ્ધ ને સરળ રૂપમાં તેમને રજુ કરવાં વધારે દુષ્કર છે. કોઈ પણ લેખની રચના અથવા કળાની કૃતિમાં જે સૌદર્ય હોય છે તે તેની સ્પષ્ટતા, સરળતા,ને આબેહુબ ચીતારની કળાને લીધે હોય છે. યુરોપના સુધારાના સમયની ભાવનાઓ ને વિચારોની વિચિત્ર વિવિધતાને લીધે આ પ્રકારની સરળતા, આ પ્રકારની સ્પષ્ટતા સાધવી અતિશય વધારે દુષ્કર થઈ છે.
આધુનિક સુધારાઓનું આ મુખ્ય લક્ષણ સર્વે દિશાઓમાં માલૂમ પડે છે. આધુનિક સુધારાઓના સમયમાં સાહિત્ય, કળા, વગેરે અન્ય ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યના માનસિક વિકાસના અમુક અમુક દૃષ્ટાતે લઈ તેની પરીક્ષા કરીશું તો પ્રાચીન સુધારાઓના સમયના તે તે દષ્ટાન્ત કરતાં આપણને એ ઉતરતી પંક્તિના લગશે; પણ જ્યારે આધુનિક બાબતોને સમુદાય આપણે વિચારી જોઈએ છીએ ત્યારે યુરોપના સુધારા બીજા કઈ પણ સુધારાઓ કરતાં અનહદ ચઢીઆતા માલૂમ પડે છે; યુરોપના સુધારાઓમાં
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન બીજું.
૨૭ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની ઉન્નતિ વિકસિત થઈ છે. તેથી જ તમને સમજાશે કે પંદર સૈકા સુધી એ સુધારે ટકી રહ્યો છે, ને હજી પણ પ્રતિદિન પ્રગતિશીલજ છે. ગ્રીસના સુધારાઓની લગભગ સરખી ત્વરાથી એ વૃદ્ધિગત થયો નથી પણ એની વૃદ્ધિ થતી અટકી નથી. અ ન્યનું ઉચ્છેદન કરવાને શક્તિમાન નહિ હોવાથી આધુનિક સુધારાના ભિન્ન ભિન્ન વિચારો, ભિન્ન ભિન્ન તો સાથે સાથે પ્રવતે એ આવશ્યક થયું છે. દરેક વિચારે દરેક ત સધાય તેટલી ઉન્નતિ સાધવાનું કામ શિરે ધર્યું છે; અને અન્ય સ્થળે અમુક એક વિચાર કે એક તત્વ સવાર થતાં જ્યારે અન્ય વિચારો કે તો પર જુલમ થયો છે, અન્ય વિચારો કે તને દબાવી દેવામાં આવ્યાં છે, ત્યારે યુરોપમાં સુધારાનાં તો ભિન્ન ભિન્ન હોવાને લીધે સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થઈ છે, ને જુદા જુદા વિચારે ને તો સાથે સાથે પ્રવર્તી શક્યાં છે.
યુરેપના સુધારાઓનું આ ખરેખરું અને મોટું ચઢીઆતાપણું છે, અને વસ્તુસ્થિતિનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરીશું તો માલૂમ પડશે કે આ ચઢીઆતાપણું જેમ ઇતિહાસથી સિદ્ધ થાય છે તેમ ન્યાપ્ય છે, બુદ્ધિને પણ યોગ્ય લાગે છે. યુરોપના સુધારા વિષેના વિચાર જરા વિસરી જઈ દુનિયાની સામાન્ય વસ્તુસ્થિતિ વિષે આપણે મનન કરીએ. આપણને શું ધ્યાન ખેંચતું માલૂમ પડે છે? દુનિયા કેમ ચાલે છે? જે પ્રકારની રસાકસી યુરોપમાં વારંવાર ચાલ્યા કરે છે તે પ્રકારની રસાકસી દુનિયાના ભિન્ન ભિન્ન ને વિવિધ પ્રકારનાં તો વચ્ચે ચાલ્યા જ કરે છે. દેખીતું જ છે કે કેઈપણ એક અમુક તત્વ, અમુક બંધારણ, અમુક વિચાર, અમુક બળ દુનિયા પર સામ્રાજ્ય ચલાવી શક્યું નથી, દુનિયાને અમુકજ એક દિશામાં દોરવી શક્યું નથી, દુનિયા પર અસર કરતાં અન્ય તો કે બળોને નાશ કરી શક્યું નથી.
ભિન્ન ભિન્ન શક્તિઓ, ભિન્ન ભિન્ન તો, ને ભિન્ન ભિન્ન પદ્ધતિઓ માંહોમાંહ્ય ગુંચવાઈ એક બીજાનું બળ દબાવી દઈ વારાફરતી સામ્રાજ્ય ભોગવે છે કે અન્યના સામ્રાજ્યને શરણે રહે છે. વિવિધ પ્રકારના વિચારો ને તો અમુક જાતને, કદાચ ન સધાય એ, એક ઉદેશ સાધવા મથે છે;
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
યુરાપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
દુનિયાની સામાન્ય સ્થિતિજ આ પ્રકારની છે, તેથી ચુરેપના સુધારાની સ્થિતિ દુનિયાની સ્થિતિનું આબેહુબ પ્રતિબિંબ છે; દુનિયાની વસ્તુસ્થિતિની પેઠેજ એ સંકુચિત, પ્રતિબંધક, કે સ્થાયી નથી, પરંતુ જેમ દુનિયામાં એકે એક તત્ત્વ ખીજા તત્ત્વાની સાથે સાથે તે તેથી પ્રગતિ પામતું. જોવામાં આવે છે તેમ આ સુધારાનાં તત્ત્વોને વિષે પણ છે. અમુકજ એક તત્ત્વના સંપૂર્ણ સુધારા જોવામાં આવે એવી સ્થિતિ યુરાપના સુધારામાંજ પ્રથમ દૂર થઈ; કારણ કે આ સૃષ્ટિની રંગભૂમિના ખેલમાં જેવી છે તેવી વિવિધતા પરિપૂર્ણતા, પરિપકવતા આ સુધારામાંજ પ્રથમ વિકાસ પામી.
ચુરાપના સુધારા, જો કહી શકીએ તેા સનાતન સત્ય કે ઈશ્વરેચ્છાને અનુલક્ષીને થયા છે; એની વૃદ્ધિ પણ દૈવેચ્છાનુસાર થાય છે. એના ચઢીઆ તાપણાનું આજ વ્યાજબી કારણ છે.
મન મહારાજ્યની પડતીની વખતે ચુરાપની સ્થિતિ કેવી હતી તે તપાસી, તે સમયની સંસ્થાઓ, પથે, વિચારા ને ભાવનાઓ તપાસી પ્રાચીન સમયમાંથી અર્વાચીન સમયના લોકાને વારસારૂપે કયાં કયાં તત્ત્વ પ્રાપ્ત થયાં છે તેનું આપણે શેાધન કરીશું.
સૌથી પહેલાં શમન મહારાજ્ય કેવું હતું તે તેનું બંધારણ કેવી રીતે થયું હતું તે આપણે બરાબર નજર આગળ લાવવું જોઈ એ.
આરંભમાં શમ શહેરીએના એક મહામંડળ સમાન હતું. શહેરની અંદર વસનારા લોકોને ઉપયાગી સંસ્થાઓના સમુદાયના હાથમાંજ રામની રાજસત્તા હતી.
માત્ર શમમાંજ આવી વસ્તુસ્થિતિ નહેાતી. આ સમયના ઇટાલી તરફ્ આપણું ધ્યાન ફેરવીશું તે ગેમની આસપાસ શહેર સિવાય, અર્થાત્ શહેરીઓનાં મઢળેાની સત્તા સિવાય, ખીજું કશુંજ જોવામાં આવતું નથી. તે વખતની પ્રજા માત્ર શહેરાને સમુદાયજ હતી. લૅટિન પ્રજા તે લૅટિન શહેરાના સમુદૃાય હતી. એજ પ્રમાણે અન્ય પ્રજાઓને વિષે હતું.
શહેર બહારનો મુલક આ વખતે કઈ હતાજ નહીં, અર્થાત્ હાલમાં
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન
૨૯
હાય છે તેથી જુદીજ જાતના શહેર બહારના મુલક હતા. ખેતી આવશ્યક હાવાથી ખેડાયલા એ મુલક હતા પણુ વસ્તી તેમાં નહેતી. જમીનદારા શહેરાના નિવાસી હતા. તેઓ તેમની જમીન પર દેખરેખ રાખવા જતા, તે વારંવાર તેમની સાથે કેટલાક ગુલામાને લેતા જતા; પણશહેરાની બહારના અત્યારે જે આપણે મુલક કહીએ છીએ, જે આછી લોકેાની વસ્તી, કેટલીક વાર છૂટાછવાયા રહેઠાણામાં, કેટલીક વાર ગામડાઓમાં, દરેક સ્થળે શહેરાની બહારના મુલકની ભૂમિને આચ્છાદિત કરે છે તેના જેવું તેા બધું પ્રાચીન ઇટાલીમાં લગભગ અજ્ઞાત હતું, જોવામાંજ નહોતું આવતું.
તે
જ્યારે રેશમની સત્તા ફેલાઈ ત્યારે તે કેવી રીતે ? ઇતિહાસ તપાસે ને તમને માલૂમ પડશે કે રામન લોકેાએ શહેરાના પરાજય - કર્યાં અથવા તા શહેરી સ્થાપ્યાં, શહેરાનીજ વિરુદ્ધ તે લઢતા ને શહેરાનીજ સાથે સલાહસંધિ કરતા, ને સંસ્થાના સ્થાપતા તે પણ તેઓ શહેરામાંજ સ્થાપતા. રામનએ કરેલા દુનિયાના પરાજયને ઇતિહાસ તે માત્ર સંખ્યાબંધ શહેરાના પરાજયના તે સ્થાપનાના ઇતિહાસ છે. રામન સત્તાના ફેલાવા પૂર્વ તરફના દેશ પર થયા ત્યાં આવું ખરાખર નથી જોવામાં આવતું, પણ આપણે યુરોપના સુધારા વિષે વિચાર કરવાના હોવાથી પૂર્વ તરફ શું બન્યું તે તપાસવાની આપણી અભિલાષા નથી.
પશ્રિમ વિષેજ વિચાર કરીશું તેા જે ખાખત વિષે મેં તમારૂં ધ્યાન ખેંચ્યું તે આપણને સર્વત્ર દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. ગાલ ( ફ્રાન્સ ) માં ને સ્પેનમાં શહેરા સિવાય બીજું ભાગ્યેજ તમે જોશા, શહેરાથી જરા દૂર જશે! કે મુલક બધા ભેજ તે જંગલેાથી ઢંકાયલા જેશે. શમન સત્તાની સ્મારક વસ્તુ, રામનાએ બંધાવેલા રસ્તાઓ વિષે વિચાર કરેા. આપણને એક શહેર ને ખીજા શહેર સાથે જોડતા મેટા રસ્તાએ બાંધેલા માલૂમ પડે છે, દેશની અંદરની જુદી જુદી દિશામાં જે નાના નાના રસ્તાઓ ગામડાંઆને જોડી દેનારા હાલમાં જોવામાં આવે છે, તે તે વખતે જાણવામાં નહાતા, મધ્યકાલીન યુગેા પછી દેશમાં ફેલાવવામાં આવેલા અસંખ્ય ગામ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, ડાઓ, કસબાઓ, ને ખ્રિસ્તિ દેવલો જેવું કશું જ તે વખતે નહતું. જેવી રીતે જોશે તેવી રીતે શહેરનું જ પ્રાધાન્ય ને શહેર સિવાયના અન્ય મુલકનું સામાજિક રીતે નહિ જેવું અસ્તિત્વ, તમને માલૂમ પડશે. - રેમન સત્તા નીચેના દેશમાં શહેરી સત્તાનું પ્રાધાન્ય હતું તેને લીધે એય કરવું ને જાળવવું ઘણું મુશ્કેલ પડતું હતું. રામના પ્રજામંડળની સત્તા આખી દુનિયા પર જ્ય મેળવી શકી, પણ એ મંડળને કાબુમાં રાખવું ને તેનું બરાબર બંધારણ કરવું ઘણું ઓછું સહેલું હતું. આ પ્રમાણે જ્યારે પરાજયનું કાર્ય સમાપ્ત થયું ને પશ્ચિમન બધેજ ને પૂર્વના મોટા ભાગને પ્રદેશ રેમન રાજ્ય નીચે આવી રહ્યો ત્યારે આ અસંખ્ય શહેર ને રજવાકાઓ એક બીજાથી નીરાળાં ને સ્વતંત્ર થવાને તૈયાર થએલાં માલૂમ પડે છે. સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગે આવી રીતે છૂટાં પડી જતાં હતાં તેને એક સર્વોપરિ બળના કાબુમાં આણવાને રોમન મહારાજ્યના સમયમાં પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો. કેટલેક અંશે આ પ્રયત્ન ફળીભૂત થયો. ઓગસ્ટસ ને ડાયેલિશિયનના રાજ્યની વચ્ચેના સમયમાં જેમ એક તરફથી શહેરી કાયદાઓ સુધર્યા તેમ બીજી તરફથી રાજ્યવ્યવસ્થામાં આપખુદ સત્તાનું બળ વધ્યું ને ચઢતા ઉતરતી પદવીના અધિકારીઓ દ્વારા ઠેઠ ઉપરથી નીચે સુધી બળની સર્વોપરિતા સમાજ પર સ્થાપિત થઈ
આ પદ્ધતિ માત્ર રેમના રાજ્યની સત્તા જાળવી રાખવામાં જ સફળ થઈ એમ નહિ, પણ આ સર્વોપરિ મુખ્ય આપખુદ સત્તાનો વિચાર લોકોના મનમાં કંઈક અજબ સુગમતાથી ગ્રાહ્ય થઈ પડ્યું. આ સમયના નાના નાના પ્રજામંડળના સમુદાયમાં માત્ર રોમન શહેનશાહને એકલાને માટે મહાન ને પવિત્ર પૂજ્યબુદ્ધિ જલદીથી પ્રસરતી જતી હતી તે જોઈ આપણે વિસ્મિત થઈએ છીએ. આનું કારણ એ જ કે મન રાજ્યના જુદા જુદા વિભાગેની વચ્ચે ઐકય જાળવી રાખવું ઘણું જ આવશ્યક લાગ્યું હોવું જોઈએ, નહિતર આવી આપખુદ સત્તાને સ્વીકાર થાય નહિ
આવા વિચારે, આવી રાજ્યવ્યવસ્થા ને તે સાથેની લશ્કરી બંધા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન બીજું. રણની મદદથી રેમન મહારાજ્ય અંદરથી થતા ઐયના શિથિલીકરણને બહારથી થતા પરદેશીઓના હુમલાઓની વિરુદ્ધના યુદ્ધમાં મથી રહ્યું. દિવસે દિવસે થતી પડતીની સ્થિતિમાં ઘણા દઈ કાળ સુધી એ મચ્યું રહ્યું, પણ હમેશાં રક્ષક પદ્ધતિથીજ છેવટે એયને અન્ન આવે; આપખુદ સત્તાને અંગે વપરાએલું ચાતુર્ય કે દાસત્વને અંગે સ્વીકારાએલી બેદરકારી એ બેમાંથી એકકે આ મહાન રાજ્યસત્તાનું ઐય ટેકવવા શક્તિવાળું ન થયું. ચોથા સૈકામાં રાજ્યના વિભાગે ને અંગે સર્વત્ર વિખૂટા થઈ ગયા, સર્વદા જુદા જુદા પડી ગયા, ને પરદેશીઓની સત્તા સર્વે દિશાઓ તરફથી દાખલ થવા માંડી. આ વખતે કેટલાક શહેનશાહને એક નવીન વિચાર સૂઝ; આપખુદ સત્તાના કરતાં કંઈક પ્રજાસત્તાક રાજ્યના જેવી યુક્તિથી ઐક્યનું રક્ષણ વધારે થશે એમ ધારી તે અજમાવવાની તેમની ઈચ્છા થઈ પણ આ પ્રકારની રાજ્યપદ્ધતિ સ્થાપવામાં શહેનશાહને પ્રજા તરફથી સંમતિ ન મળી, આ લાભ પ્રજાએ વધાવી ન લીધો. રાજ્યની સત્તા એકત્રિક કરી એક મુખ્ય સ્થળે તે સર્વોપરિ રહે ને ઐક્ય થાય એ વાત તે વખતના સમાજની આર. ભક સ્થિતિને અનુકૂળ નહોતી પણ વિરુદ્ધ હતી. સ્થાનિક સત્તા બળવાન રાખવાને પવન ફરીથી જણાવવા માંડયા, અને એક સામાન્ય સમાજ, એક સમસ્ત પ્રજા પુનઃસ્થાપિત કરવાની અશક્તિ દેખીતી જણાઈ આવી. દરેક શહેર પિતાના કિલ્લાની અંદરની, પોતાની સ્થાનિક બાબતોમાંજ ગુંથાએલું રહેતું થયું, અને એ મહારાજ્યની પડતી થઈ કારણ કે એ સમસ્ત મહારાજ્યના અંગ તરીકે કોઈ ને પણ થવું નહોતું, ને લોકો માત્ર પિતાના શહેરના જ વતની તરીકે ગણાવવાની ઈચ્છા રાખતા હતા. આવી રીતે જે સ્થિતિ રામને સત્તાની બાલ્યાવસ્થામાં આપણે શોધી કાઢી છે તે જ સ્થિતિ આપણે રેમની પડતીને સમયે જોઈએ છીએ બન્ને વખતે શહેરનું પ્રાધાન્ય, સ્થાનિક સત્તાનું અભિમાન માલૂમ પડે છે. રેમન દુનિયા તેની પ્રથમની સ્થિતિએ પાછી ગઈ હતી, શહેરેએ એને સ્થાપી હતી; એની પડતી થઈ એ દુનિયા નાશ પામી, ને બાકી પણ શહેરેજ રહ્યાં. . .
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. આ શહેરની સત્તા, આ સ્થાનિક સત્તાના પ્રાધાન્યની પદ્ધતિ વિષે વિચારતાં આધુનિક યુરોપને પ્રાચીન રામના સુધારાઓમાંથી વારસાગરૂપે શું મળ્યું છે તે આપણને માલૂમ પડે છે. એક પ્રાચીન–પ્રાચીનતર કાળમાં હતી 'તેનાં કરતાં એ પદ્ધતિ ઘણું અનિયમિત, વધારે નરમ, ને ઘણી ઉતરતા પ્રકારની હતી એ નિર્વિવાદ છે; પણ તો એ રોમન સમયનાં સર્વે તમાંથી, તે સમયની સ બાબતોમાંથી નાશ નહિ પામેલું ને હયાત રહેલું તત્ત્વ એજ પદ્ધતિ છે.
જ્યારે એજ તત્ત્વ નાશ નથી પામ્યું એમ હું કહું છું ત્યારે હું એક ભૂલ કરું છું. એક બીજી બાબત, એક બીજા વિચારનું પણ અતિજીવન થયું છે એ વિચાર તે મહારાજ્ય અથવા શહેનશાહતને વિચાર, શહેનશાહના નામને વિચાર, શહેનશાહની સપરિ સત્તાનો વિચાર, શહેનશાહની સર્વ શક્તિમાન ને પૂજ્ય સત્તાનો વિચાર છે. આ તો, આ વિચાર રેમ તરફથી યુરોપના સુધારાને વારસારૂપે પ્રાપ્ત થયાં છે. એક તરફ પ્રજામંડળના રાજ્યતંત્રની પદ્ધતિ, તેના નિયમો, દાખલાઓ ને સ્વતંત્રતાને નિયમ, અને બીજી તરફ શહેરી કાયદાઓના સાધારણ બંધારણને વિચાર, શહેનશાહની અનિયંત્રિત ને પવિત્ર સત્તાને વિચાર, ને નિયમ ને નિયમવશતાનો વિચાર યુરોપમાં રેમમાંથી ઉતરી આવ્યા છે.
પણ એ જ વખતે રેમન પ્રજામાં એક ઘણી જુદીજ જાતને સમાજ, તદન જુદા નિયમ પ્રમાણે સ્થપાયેલ, જુદી જ ભાવનાઓથી ઉત્સાહ પામતે ને યુરેપની આધુનિક પ્રજામાં તદ્દન જુદી જાતનાં તત્વે દાખલ કરવાને મતે એક નવો સમાજ સ્થપાયો હત; ને આ સમાજ તે ખ્રિસ્તિ સમાજ, હું ખ્રિસ્તિ સમાજ વિષે કહું છું, ખ્રિસ્તિ ધર્મ વિષે નહીં. ચોથા સૈકાને અન્ત ને પાંચમા સૈકાના આરમ્ભમાં ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર વ્યક્તિઓને ધર્મ નહોતે પણ એક સંસ્થારૂપ થયે હતું એ ધર્મનું બરાબર બંધારણ થયું હતું, એમાં પાદરીઓ ને પાદરીઓના ધર્મ બજાવે એવા ચઢતાઉતરતી ધર્મગુરુઓને પેજના, નાણાંની આવક, સ્વતંત્ર કામ કરવાનાં સાધને,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન બીજું.
સ્થાનિક ને સામાન્ય સભાએ, તે સમાજના વિષયેા પર સામાન્ય ચર્ચાએ કરવાની પદ્ધતિ--એ સર્વે હતું. ટૂંકામાં આ યુગનો ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર ધર્મ નહેતા, પણ એક સમાજ હતા, ખ્રિસ્તિ ધર્મ ખ્રિસ્તિ સમાજ સાથે સંલગ્ન હતા.
ર
એ જો સમાજ ન હોત તે રામન મઙારાજ્યની અવનતિકાળે ખ્રિસ્તિ ધર્મની દશા શી થઈ હત તે હું કહી શકતેા નથી. જેમ પ્રાચીનતર કાળેામાં હતા તેમ તે સમયે પણ ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર એક ધની શ્રદ્ધા, એક ધાર્મિક ભાવના, વ્યક્તિના એક માત્ર મતરૂપ હોત તે! આપણે એમ માની શકીએ કે એ મહારાજ્યની પડતીની ને પરદેશીઓના હુમલાની સાથેજ એને પણ નાશ થાત. પછીના વખતમાં એશિયામાં તે ઉત્તર આફ્રિકામાં એવાજ પ્રકારના હુમલાથી, મુસલમાન પરદેશીઓના હુમલાથી એ ધર્મને તે વખતે નાશ થયા, તાપણ ખ્રિસ્તિ સમાજ ટકી રહ્યો. રામન મહારાજ્યની પડતીતે વખતે તેથી પણ વધારે વાસ્તવિકતાથી આ પ્રકારના બનાવ અનેત. કારણ કે હાલના સમયમાં સમાજો કે સંસ્થાએથી જુદાંજ જે પ્રકારનાં નૈતિક મળે! ધન નાશ થતા અટકાવી શકે છે તેવાં સ્વતંત્ર નૈતિક મળે તે સમયે હતાં નહીં. શુદ્ધ સત્ય કે શુદ્ધ વિચાર જે નૈતિક સાધનોથી મનુષ્યાનાં મન પર સામ્રાજ્ય મેળવે છે, તેમનાં કર્મ પર સત્તા ભાગવે છે, ને બનાવાને અમુક નિયમાને વશ રાખે છે તેવાં સાધનામાંનું કશું તે વખતે હતું નહીં. એટલું સ્પષ્ટ છે કે આવા નાશ, આવા તાકાનમાંથી બચવાને માટે ઘણાજ જબરા બંધારણ તે ઘણાજ જખરા શાસનવાળા સમાજની જરૂર હતી. ચેાથા સૈકાને અન્તે તે પાંચમાના આરમ્ભમાં ખ્રિસ્તિ ધર્મ ટકી રહ્યો એમ કહેવામાં હું નથી ધારતા કે સત્ય ખેલવામાં હું જરાએ અતિશયોક્તિ કરૂં છું. રામન મહારાજ્યની અંદરની પડતીને સમયે પરદેશી હુમલાની વિરુદ્ધ ખ્રિસ્તિ સમાજ, તેને અંગે ચાલતી સંસ્થાઓ, ને ધર્મગુરુઓ ને તેમની સત્તાનું ખળજ રામન પ્રજાને ટકાવી શક્યાં. આ ખળજ પરદેશીઓને જીતી શક્યું, આ રામનાને પરદેશીઓના સમાગમથી થએલા સુધારાનું સાધન નીવડયું, ને આ
અળજ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
યુરાપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
ખળજ ઐકયનું પણ સાધન નીવડયું, ખ્રિસ્તિ ધર્મ તરફથી આધુનિક સુધાસમાં કયાં તત્ત્વા આવ્યાં તે જોવાને માટે તે વખતના ખ્રિસ્તિ ધર્માની નહિ પણ ખ્રિસ્તિ સમાજની સ્થિતિનું અવલોકન કરવું જોઈ એ. ત્યારે ખ્રિસ્તિ સમાજ તે વખતે શી સ્થિતિમાં હતા તે જોવું જોઈ એ.
જ્યારે હમેશ લૌકિક દૃષ્ટિબિન્દુથી આપણે વિચારીએ છીએ, ને જ્યારે ખ્રિસ્તિઓના ધાર્મિક પન્થ તરીકે નહિ, પણ માત્ર એક સમાજ તરીકે આપણે ખ્રિસ્તિ ધર્મ તરફ વિચારીએ છીએ, ત્યારે ખ્રિસ્તિ ધર્મના આરમ્ભથી તે પાંચમા સૈકા સુધી એ ધર્મમાં થએલાં પિરવતાની ખુદ ત્રણ અવસ્થા એક પછી એક આપણી નજરે પડે છે.
છેક શરૂઆતમાં ખ્રિસ્તિ સમાજ એકસરખા વિચારા, ને એકસરખી ભાવના ધરાવનારા લોકોના એક સમુદાય તરીકે આપણી નજરે પડે છે. છેક શરૂઆતના ખ્રિસ્તિઓ એકસરખા ધાર્મિક વિચાર તે મતેમાં આનંદ લેવાને એકચિત્ત થએલા માલૂમ પડે છે. તેમનામાં અમુક ચાક્કસ મતા, અમુક નિયમા, અમુક પ્રકારનું શાસન, કે અમુક શાસન કરનારા ધર્મગુરુઓની વ્યવસ્થા આપણે જોતા નથી.
અલબત કોઈ પણ સમાજ ગમે તેટલે બાલ્યાવસ્થામાં હોય, ગમે તેવા નબળા ખધારણવાળા હોય તેાએ તે નીતિના પ્રાત્સાહક ખળ વિના રહી શકતા નથી. જુદા જુદા ખ્રિસ્તિ સમુદાયમાં ધર્મ સમજાવવાનું, શિખવવાનું, ને ફેલાવવાનું કામ કરનારા માણસો હતા ખરા. પણ અમુક પ્રતિ સર કામ કરનારા ધર્મશાસકે નહાતા ને અમુક પ્રકારનું નિશ્રિત ધર્મશાસન નહેાતું. ખ્રિસ્તિ સમાજની આરમ્ભક સ્થિતિમાં માત્ર એક પન્થ ને અમુક ભાવના ધરાવનારા મનુષ્યા સમાજજ અસ્તિત્વમાં હતા.
થતાં
જેમ જેમ એ સમાજની વૃદ્ધિ થતી ગઈ તેમ તેમ તેમાં અમુક પ્રકારના મતા, અમુક નિયમા, અમુક શાસને, અમુક શાસનગુરુ ગયાં. શાસનગુરુઓમાં કેટલાક માત્ર ધર્મગુરુઓ બનતા, કેટલાક અનાયાના સેવા; આ છેલ્લા, ગુરુ ગરીને મદદ કરવાનું ને તેમને સદાવ્રત આપવાનું કામ કરવા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ખીજ.
૩૫
આ જુદા જુદા શાસનગુરુએનું ખરાખર કામ શું તે નક્કી કરવું ભાગ્યેજ સંભવિત છે. એ લેાકેાનાં જુદાં જુદાં કામેાની હદ ધણું કરીને ઝાંખી ને બદલાતી હતી, પણ એટલું નક્કી છે કે એવાં કામાને માટેની સંસ્થાની યોજના હતી ખરી. તેપણ ખ્રિસ્તિ ધર્મની આ દ્વિતીય અવસ્થામાં અથવા ધર્મના આ દ્વિતીય યુગમાં એક વાત ખાસ જોવામાં આવે છે. ખ્રિસ્તિ ધર્મનું શાસન ખ્રિસ્તિ સમાજથી હજી જુદું નહોતું પડયું. તે એનું એક ખીજાથી નીરાળુ, સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ નહોતું, ને ખ્રિસ્તિ લેાકેાજ સમાજમાં મુખ્ય સત્તા ભોગવતા હતા. ધાર્મિક મતાની સ્વતંત્ર સત્તા નહોતી.
તૃતીય યુગમાં બધું જ જુદું બેવામાં આવે છે. જનસમાજથી તદ્દન નીરાળા, તદ્દન સ્વતંત્ર સંપત્તિ, શાસન, ને ધારણ ધરાવનારા ધર્મગુરુઓ અસ્તિત્વમાં આવ્યા. સારાંશમાં જે જનસમાજ પર સત્તા ભોગવતા હતા તે જનસમાજથી તદન નીરાળેાજ ખ્રિસ્તિ ધર્મસમાજ અસ્તિત્વમાં આવ્યેા. પાંચમા સૈકાના આરમ્ભકાળમાં ખ્રિસ્તિ સમાજની આ સ્થિતિ હતી. ધર્મનું શાસન જનસમાજથી તદ્દન જુદુંજ હતું, તે મુમુક્ષુ જના પર ધર્મ ગુરુઓ લગભગ નિરંકુશ સત્તા ભાગવતા હતા.
વળી ખ્રિસ્તિ પાદરીએ એક બીજી રીતે પણ સમાજ પર સત્તા ભોગવતા. ધર્મગુરુએ શહેરામાં મુખ્ય શાસનકર્તાઓ થયા. તમે જોયું છે કે રામન મહારાજ્યની પડતી પછી તે રાજ્યના પ્રજાસત્તાક તંત્ર સિવાયનું બીજું કશું રધું નહિ. આપખુદ સત્તા ને શહેરની પડતીને લીધે . પરિણામ એ આવ્યું હૈતું કે પ્રજાસત્તાક રાજ્યતંત્રના અગ્રણી નિરુત્સાહી ને ઉદાસીન થઈ ગયા હતા, ને તેની વિરુદ્ધ ચેતન ને ઉત્સાહપૂર્ણ ધર્મગુરુ સ્વાભાવિક રીતેજ સર્વે બાબતે પર અધ્યક્ષ થવાને તૈયાર થયા. આ બાબતમાં તેમને નિદાપાત્ર ગણવા કે તેઓને હક નહાતા એમ કહેવું ભૂલભરેલું છે. એ બધું સ્વાભાવિકજ હતું, ધર્મગુરુઓમાંજ નીતિખળ ને ઉત્સાહ હતાં; તે સર્વત્ર મળવાળા થયા. સૃષ્ટિના એવાજ નિયમ છે.
આ પરિવર્તનનાં ચિત્ આ સમયના શહેનશાહેાના કાયદામાં
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. માલૂમ પડે છે. થિઓડેસિઅસ કે જસ્ટિનિઅનના નિયમ સંગ્રહો જે ઉઘાડી જોશે તે તમને જણાશે કે ધર્મગુરુઓને શહેરી કામકાજે સોંપવાની ઘણી આજ્ઞાપત્રિકાઓ કાઢવામાં આવી હતી. શહેરની સાધારણ ઉપજે, ઈજનેરી કામે, રસ્તાઓ, નહેરો વગેરે સર્વ પ્રકારનાં કામો પર ધર્મગુઓની દેખરેખ રાખવા આજ્ઞાપત્રિકા હતી. પાઠ્યપાલક સંસ્થામાં પણ ધર્મગુરુઓની મદદ લેવાની આજ્ઞાપત્રિકા હતી. નગરરક્ષકોની પસંદગી ને તેમના પર દેખરેખનું કામ ધર્મગુરુઓની સહાયતાથી કરવા આજ્ઞાપત્રિકા હતી. રામન પ્રજાસત્તાક રાજ્યતંત્રની પદ્ધતિ ને મધ્યકાલીન પદ્ધતિના સમયની વચમાં પ્રજાસત્તાક ને ધર્મગુરુસત્તાક શાસનની મિશ્રિત રાજ્યપદ્ધતિ અમલમાં હતી.
ખ્રિસ્તિ સમાજના બંધારણથી, ખ્રિસ્તિ લોકો પર તેની થએલી અસરથી, શહેરી બાબતમાં તેણે લીધેલા ભાગથી એ સમાજે કેટલી બધી સત્તા ભોગવી તે તમે જોયું. આ પ્રમાણે એ સમયથી આધુનિક સુધારાને અમુક પ્રકારનું વલણ આપવામાં, ને તેની વૃદ્ધિ કરવામાં એ સમાજે સબળ સાહાપ્ય આપ્યું. કયાં કયાં તો એને લીધે દાખલ થયાં તેને આપણે ખ્યાલ કરી જોઈએ. - સૌથી પહેલું, આ સમયે જ્યારે સમાજમાં નીતિબળને અભાવ પથરાઈ રહ્યો હતો, ત્યારે નીતિની અસર, નીતિની સત્તા, ને નીતિની ભાવનાઓ અને અમુક દૃઢ મતે પર સ્થપાયેલી સત્તા અસ્તિત્વમાં આવી તે એક મોટી લાભની વાત હતી. જે ખ્રિસ્તિ સમાજ અસ્તિત્વમાં ન આવ્યો હત, તે આખી દુનિયા માત્ર જડ શક્તિને અધીન થઈ હોત. સમાજ નૈતિક સત્તા ભોગવી. એણે વિશેષ પણ કર્યું મનુષ્યના બનાવેલા કાયદાઓથી ચઢીઆતો નિયમ, એવા કંઈક નિયમનો વિચાર એણે ટકાવી રાખ્યો ને સર્વત્ર ફેલાવ્યો. મનુષ્યના બનાવેલા નિયમથી પણ ચઢીઆત, જુદા જુદા યુગે, ને જુદા જુદા રિવાજે પ્રમાણે કેટલીક વાર ન્યાયબુદ્ધિ, કેટલીક વાર ઈશ્વરી નિયમ એમ જુદી જુદી રીતે કહેવાત, પણ સર્વત્ર ને સર્વદા જે વાતે એક નિયમ મનુષ્ય માત્રના ઉદ્ધારને માટે અસ્તિત્વમાં છે એવો
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
હs
વ્યાખ્યાન બીજું. અગત્યનો વિચાર એ સમાજે રજુ કર્યો.
સંક્ષેપમાં ખ્રિસ્તિ સમાજનો આરમ્ભ થયો ત્યારથી પારમાર્થિક ને લૌકિક સત્તાઓ જુદી પડી; તેની જ સાથે આત્મિક સ્વતંત્રતા થઈ. લૌકિક ને શારીરિક બળને મનુષ્યના આત્માઓ પર, દૃઢ મતો પર, સત્ય પર હક કે અમલ નથી એ વિચારજ લૌકિક ને પારમાર્થિક સત્તાઓને છૂટી પાડવામાં આધારભૂત હતો. વળી આ સત્તાઓ છૂટી પડી તેને આધાર વિચાર ને કર્મની ભૂમિના ભિન્નભાવ, આન્તર ને બાહ્ય વિષયોના ભેદભાવ પર પણ હતો. આ પ્રમાણે યુરોપ જેને માટે આટલું બધું મથી રહ્યું હતું એવો આત્મિક સ્વતંત્રતાનો આ નિયમ, આટલો બધો મોડે ને વારંવાર ધર્મગુરુઓના વલણની વિરુદ્ધ પ્રવર્તેલ, યુરોપના સુધારાના આરમ્ભકાળમાં લૌકિક ને પારમાર્થિક સત્તાઓને જુદી પાડવાના કાર્યથી સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો હતે.
આ પરથી સમજાશે કે બ્રિતિ સમાજે પાંચમા સૈકામાં યુરોપને ત્રણ મોટા સુધારા બક્ષ્યા; નીતિની અસરનું બળ હોવા વિષેની ભાવના, ઈશ્વરના કાયદા સાચવવાના વિચારે, ને લૌકિક ને પારમાર્થિક સત્તાઓ જુદી છે એવી ભેદબુદ્ધિ.
પણ એ સમયે પણ એ સમાજની બધી સત્તા સરખી હિતકારક રીતે વપરાતી નહતી. છેક એ પાંચમા સૈકામાં પણ એ સમાજના કેટલાક હાનિકારક સિદ્ધાન્ત પ્રકાશમાં આવ્યા હતા, ને આપણા સુધારાના વિકાસની બાબતોમાં એ સિદ્ધાન્તોનું ઘણું બળ જોવામાં આવ્યું છે. દાખલા તરીકે, આજ સમયે, અધિકારી અને અધિકૃત, જેઓ અધિકાર ભોગવતા હતા ને જેમના પર અધિકાર ભોગવાતું હતું તે બે વર્ગ વચ્ચે ઘણું અન્તર જોવામાં આવતું હતું. અધિકારી વર્ગ અધિકૃત વર્ગ પર સત્તા ભોગવી પિતાની સ્વતંત્રતા સ્થાપવા પ્રયત્ન કરતો હતો, ને આ સત્તા વાપરતા પહેલાં અધિકૃત વર્ગની ઇચ્છા શી છે તેની દરકાર રાખતું નહોતું. આ ઉપરાંત બ્રિતિ સમાજ કો પર ધાર્મિક શાસનની સર્વોપરિ સત્તા સ્થાપિત કરવા
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ,
ને લૌકિક સત્તાને પચાવી બેસવાને પ્રયત્ન કરતા હતા, અને જ્યારે આમ . કરવામાં તે ન ફાવ્યો ત્યારે એ રાજસત્તાધિકારીઓ સાથે મળી ગયા, અને સર્વોપરિ સત્તાના કઈક અંશ મેળવવાના હેતુથી રાજાઓની આપખુદી સત્તાને એણે મદદ આપી ને લોકેાની સ્વતંત્રતા પર તરાપ મારી.
પાંચમા સૈકામાં ખ્રિસ્તિ સમાજ તે રામન મહારાજ્ય તરફથી યુરોપને આ પ્રકારનાં સુધારાનાં તત્ત્વા મળ્યાં. વૈદેશિક પ્રજાએ જ્યારે રામન રાજ્યમાં આવી, તે તેણે તેના પર સત્તા મેળવી ત્યારે આજ પ્રકારની સ્થિતિ હતી. આપણા સુધારાના આરમ્ભકાળમાં જે તત્ત્વ એકઠાં થએલાં તે મળી ગએલાં જોવામાં આવે છે તેની ખરાખર સમજુતી મેળવવી હોય, તે આપણે આ વૈદેશિક પ્રજાને વિષે અભ્યાસ કરવા જોઇ એ.
હું જ્યારે વૈદેશિક પ્રજાને વિષે એટલું છું ત્યારે તમે સમજશેાજ કે તેમના ઇતિહાસનું આપણે કંઈ કામ નથી. તમે જાણાજ છે કે આ સમયે રામન મહારાજ્યના જેતાએ જે જે યાહાએ હતા તે બધાજ ઘણું કરીને
એક જાતિમાંથી ઉત્પન્ન થએલા હતા; તે બધા જર્મન પ્રજાના હતા, માત્ર કેટલાક સ્લેવાનિક હતા. વળી આપણે એ પણ જાણીએ છીએ કે તે ખધાજ ઘણુંખરૂં સરખી રીતે સુધરેલા હતા. અલબત સુધારાની બાબતમાં
આ વૈદેશિક પ્રજામાં ચેડાવત્તા ફેરફાર હશે ખરા. જેએ ામ સાથે, વધારે સંબંધમાં આવ્યા હશે તે લેકે વધારે સુધરેલા હશે; જેમકે કૈંક લેાકેાના કરતાં ગાથ લોકેા વધારે સુધરેલા હતા તે રીતભાતમાં વધારે મુલાયમ હતા. પણુ સામાન્ય દૃષ્ટિબિન્દુથી જોતાં તે યુરાપના સુધારાના સંબંધમાં આ બધીજ પ્રજાએ સરખી રીતે સુધરેલી હતી એમ કહી શકાય, તેમના સુધારા અમુકજ હદ સુધીના હતા એમ ગણી શકાય.
આ વૈદેશિક પ્રજાને સ્વભાવ બરાબર સમજવા હોય તેા એક ખાબત વિષે આપણે સૌથી પહેલાં વાકે થવું જોઈએ. એમનામાં દરેક જણને સ્વતંત્રતા ભાગવાની તીવ્ર ઇચ્છા હોય છે, સંસાર ને જીવનની અનિશ્ચિતતાને નહિ ગણકારતાં પૂર્ણ ઉત્સાહથી તે તદ્દન સ્વતંત્રતાથી આનંદ પ્રાપ્ત
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
* આખ્યાન છે. કરવાનું એમને મન હોય છે, ને અનિશ્ચિતતા, અસમાનતા, ને અનિષ્ટતાથી પરિપૂર્ણ સાહસિક જીવન ગુજારવામાં તેઓ રસ લે છે. હાલના વખતમાં આપણે નિયમિત જીવનમાં ગુંથાએલા હોવાથી આ પ્રકારની ભાવનાઓનું બળ માપી શકવાને અસમર્થ છીએ.
યુરોપના સુધારાઓમાં આ પ્રકારની ભાવના જર્મન વૈદેશિક પ્રજાએની દાખલ થઈ હતી. રેમન મહારાજ્યમાં કે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં, કે ઘણુંખરૂં બધાજ પ્રાચીન સુધરેલા દેશોમાં એ અજ્ઞાત હતી. પ્રાચીન સુધરેલા દેશમાં જ્યારે જ્યારે તમે સ્વતંત્રતા જોશો ત્યારે તે રાજકીય સ્વતંત્રતા
અથવા શહેરી તરીકેની સ્વતંત્રતા જોઈ શકશે. તે સમયે મનુષ્ય પિતાના વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્યને માટે નહિ પણ શહેરી તરીકેના સ્વાતંત્ર્યને માટે પ્રયાસ કરતા હતા. અમુક સમાજમાંજ તેનું અસ્તિત્વ હતું, તેનેજ એ વળગેલ રહેતો, અને તેને અથે પોતાનું સર્વસ્વ અર્પણ કરવા એ તૈયાર રહેત. ખ્રિસ્તિ સમાજને વિષે પણ એવું જ હતું; દરેક મનુષ્ય સમાજ તરફ ઘણો ખેંચાતો, તેના કાયદાને વળગી રહેતો, ને તેની સત્તા વધારવાને ઉત્કટ ઈચ્છા ધરાવત, અથવા તો એમ કહીએ તે પણ ચાલે કે ધાર્મિક ભાવનાઓને લીધે મનુષ્યના આત્મા પર એક જાતની પ્રતિક્રિયા થતી હતી, ને તેને લીધે મનુષ્ય પોતાના સ્વાતંત્ર્ય પર અંકુશ મુકવા ને પિતાના સમાજની ઈચ્છાનુસાર વર્તવા અંદરખાને પ્રયત્નશીલ થતો. પણ વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની ભાવના, કેઈ પણ જાતના બીજા હેતુથી નહિ પણ માત્ર સ્વતઃ અષની લાગણીથી રાખવામાં આવતી, ને ગમે તેટલી મુશીબતમાં પણ પ્રાદુભૂતિ કરી શકાતી. સ્વતંત્રતાની ભાવના રામ ને ખ્રિસ્તિ સમાજમાં તદન અજ્ઞાતજ હતી. એ ભાવના યુરોપને વૈદેશિક પ્રજાઓ તરફથીજ મળી હતી; આધુનિક સુધારાઓના આરમ્ભકાળમાં ને તેની બાલ્યાવસ્થામાં એ ભાવના એ પ્રજા તરફથીજ આવી હતી. યુરેપના આધુનિક સુધારામાં એ ભાવનાએ ઘણે આગળ પડતો ભાગ લીધો છે, ને તેનાં પરિણામો એવાં નોંધવા લાયક આવ્યાં છે કે એ સુધારાનાં મુખ્ય તમાં આ ભાવનાને ગણ્યા વગર ચાલી શકે તેમ નથી.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ્યોમાં પણ ઉપલી જ
કરી છે, ને આ
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ, સુધારાની એક બીજી બાબત, સુધારાનું એક બીજું તત્ત્વ પણ આપણે એવી જ રીતે વૈદેશિક પ્રજાઓ તરફથી મેળવ્યું છે, આ ક્ષાત્ર ધર્મની બાબત છે. એકબીજાનું સ્વાતંત્ર્ય ને સરખા હક જાળવી રાખી લશ્કરી માણસોએ અન્ય પ્રતિ સંબંધ કેમ જાળવી રાખે તે આપણે એ પ્રજાઓની પાસેથી શીખ્યા છીએ. વળી અમુક હદ સુધી સરખાપણું હોય છતાં ક્રમિક ગૌણતા હોય, ક્રમે ક્રમે એકની બીજાના કરતાં ઉતરતી પદવી ને સત્તા હોય ત્યાં સંબંધ કેમ જાળવવો એ બાબતનો પણ ઉપલી વાતમાં જ સમાવેશ થાય છે. ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ પણ આમાંથી જ ઉત્પન્ન થવા પામી છે, ને આ પદ્ધતિએ ફયુડલ સિસ્ટમ અથવા તે સૈનિક સેવાંજલિની પદ્ધતિને જન્મ આપ્યો છે. પ્રાચીન પ્રજાસત્તાક રાજ્યોમાં તમે જોશે તે માલૂમ પડશે કે એક મનુષ્યને બીજા મનુષ્ય સાથે કોઈ પણ જાતને સ્વતંત્ર સંબંધ નહતા; માણસે માત્ર એક શહેર સાથે જોડાએલા હતા ને તેટલા પૂરતેજ તેમનો અન્યોન્ય પ્રતિનો સંબંધ હતો. વૈદેશિક પ્રજાઓમાં સામાજિક સંબંધ સ્વતંત્ર મનુષ્યને અન્ય પ્રતિને આન્તર સંબંધ હત; આ સંબંધ, પ્રથમ, તેઓ ટોળામાં યુરોપમાં ભટકતા હતા તેવી સ્થિતિમાં ટેળાના મુખી ને ટોળાના અન્ય માણસો અથવા તેના સંબતીએની વચ્ચેના સંબંધથી ઉદ્દભવ્યો હતો, ને પાછળથી, રાજા કે સરદાર અને તેના આશ્રિતની વચ્ચેના સંબંધથી ઉત્પન્ન થયું હતું. આ આશ્રિતધર્મની ભાવના આપણે વૈદેશિક પ્રજાઓની પાસેથી પ્રાપ્ત કરી છે.
હવે હું તમને પૂછું છું કે સુધારા વિષેનું મેં તમને શરૂઆતમાં ચિત્ર
આ પદ્ધતિ પ્રમાણે રાજા જમીનની જાગીર આપતે તે એક શરતે. એ શરત લશ્કરમાં ચાકરી કરવાની ને રાજાની તરફ વફાદાર રહેવાની શરત હતી. એવીજ શરતે જાગીરદાર પેટાજાગીરો પણ આપી શકતો. મતલબ કે જરૂરની વખતે સેનામાં જોડાઈ રાજાને મદદ આપવાની શરતથી જમીન આપવાની પદ્ધતિ તે ફયુડલ સિસ્ટમ તરીકે પ્રખ્યાત છે. ગુજરાતીમાં આપણે એને સૈનિકસેવા જલિની પદ્ધતિ કહીશું.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
વ્યાખ્યાન બીજું. આપ્યું હતું તે જ પ્રમાણે છેક એના આરમ્ભના કાળમાં પણ આધુનિક સુધારાનાં ભિન્ન ભિન્ન, છિન્ન ભિન્ન,ને અવ્યસ્થિત ત હતાં એમ કહેવામાં શું હું ખોટ હતા? ધીમે ધીમે વિકાસ પામતા આપણું સુધારામાં જે તો મળતાં જોવામાં આવે છે તે શું ઘણુંખરાં બધાંજ રેમન મહારાજ્યની પડતી થઈ તે વખતે અસ્તિત્વમાં હતાંજ એમ આપણે હવે શોધી કાઢયું છે એ શું ખરું નથી ? તે સમયે આપણે એક બીજાથી જુદા ત્રણ સમાજે હતા એમ જોયું છે. રેમન મહારાજ્યની છેલ્લી ઝાંખીશહેરી તરીકે મનુષ્યોની શી ફરજ છે તે જાણનાર ને તે ફરજ બજાવનારે સમાજ; ખ્રિસ્તિ સમાજ, ને જંગલી લેકને સમાજ. આ ત્રણે સમાજોનાં બંધારણ જુદા જુદા પ્રકારનાં હતાં, ત્રણે જુદા જુદા નિયમો પ્રમાણે સ્થપાયા હતા, ને ત્રણે મનુષ્યોને જુદી જુદી ભાવનાઓથી પ્રોત્સાહિત કરતા હતા. તદન સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા, ને તદન સંપૂર્ણ પરતંત્રતાને માટે સાથે સાથે આકાંક્ષા થતી હતી એમ આપણને માલૂમ પડે છે, લશ્કરી ને ધાર્મિક સત્તાઓનું પ્રાબલ્ય પણ સાથે સાથે માલૂમ પડે છે, સર્વત્ર ધાર્મિક ને લૌકિક સત્તાઓ બન્ને જોવામાં આવે છે, ખિતિ સમાજના નિયમે, રોમનોના વિદ્વત્તાભરેલા કાયદાઓ,ને (વૈદેશિક) જંગલી પ્રજાઓના અલિખિત આચારો પણ તેવી જ રીતે માલૂમ પડે છે, ને લગભગ દરેક ઠેકાણે સૌથી વધારે જુદી પડતી પ્રજાઓ, ભાષાઓ, સામાજિક સ્થિતિઓ, રિવાજો, વિચારે ને સંસ્કાર એકઠાં થઈ ગએલાં, અથવા સાથે સાથે રહેલાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
નિઃશંક, આ ગુંચવણ, આ વૈવિધ્ય, આ ઝગડાને લીધે આપણે ઘણું ખમવું પડયું છે; યુરેપની ધીમે ધીમે થતી પ્રગતિ, ને યુરોપને વેઠવાં પડેલાં તેફાનો ને દુઃખોનાં કારણોજ આ બધાં છે. છતાં હું નથી ધારતો કે આપણે તેથી દિલગીર થવાનું કારણ છે. જેમાં લોકોને તેમજ પ્રજાને આ બધાનો બદલો માત્ર સંપૂર્ણ ને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની ઉન્નતિની વકીથી વળી રહે છે, બધી બાબતોનો વિચાર કરતાં જે કંઈ લાભ મળ્યો છે તે વધારે છે,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. રેમને મહારાજ્યની પડતીને વખતે દુનિયાની શી સ્થિતિ હતી તેના સામાન્ય ચિત્રથી હવે આપણે જાણીતા થયા છીએ. યુરેપના સુધારાને જન્મ આપવા જે જે ભિન્ન ભિન્ન ત હચમચી રહ્યાં હતાં ને એકઠાં થયાં હતાં તેની પણ આપણે માહીતી મેળવી છે. હવે પછીથી એજ તો આપણી નજર આગળ વિકાસ પામતાં આપણે જોઈશું. આવતા ભાષણમાં એતો કે વિકાસ થયે, ને આપણે જે યુગને જંગલી વખત ગણવાને ટેવાયા છીએ તેમાં, અર્થાત હુમલાઓથી ઉત્પન્ન થએલી અવ્યવસ્થા હયાતી ધરાવતી હતી તે વખતે એ તને શું સાધી શક્યાં તે દર્શાવવાને હું પ્રયત્ન કરીશ.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું. વ્યાખ્યાન ત્રીજું
વ્યાખ્યાનનો વિષય-જુદી જુદી બધી રાજ્યપદ્ધતિઓ ન્યાયે હેવાને દાવો --રાજકીય બાબતોમાં ન્યાય એટલે શું ? પાંચમા સૈકામાં બધી રાજ્યપદ્ધતિએનું સાહચર્ય-મનુષ્ય, માલ, ને સંસ્થાઓની સ્થિતિ વિષે અસ્થિરતા-આનાં બે કારણે, એક, ભૈતિક કારણ, હુમલાઓ ચાલુ રહ્યા તે, ને બીજું, નૈતિક કારણ. વૈદેશિક લોકોમાં ખાસ જોવામાં આવતી સ્વાર્થી વ્યક્તિત્વની ભાવના-સુધારાનાં બીજે ચાર છે; (૧) વ્યવસ્થાની આવશ્યક્તા, (૨) રેમન મહારાજ્યનાં સ્મરણે, (૩) ખ્રિસ્તિ સમાજના સંસ્કારે, (૪) વૈદેશિક પ્રજાની સહવાસની અસર –દેશિક પ્રજાઓ, શહેર સમાજ, સ્પેનના ખ્રિસ્તિ સમાજ, શાર્લામેન રાજા, ને
બ્રેડે વ્યવસ્થા આણવાને કરેલા પ્રયને--જર્મન ને આરબ હુમલાઓ થંભે છે––ફયુડલ પદ્ધતિની શરૂઆત થાય છે.
I. I'LadillH|||III
'દાર irr
III
SHપના
મન મહારાજ્યની પડતી થઈ તે વખતનાં, યુરેપના સુધારાના છેક આરમ્ભકાળનાં મુખ્ય તો મેં તમને દર્શાવ્યાં છે. તેમાં રહેલી ભિન્નતા ને વિવિધ
તા, ને તેમાં વારંવાર ઉત્પન્ન થતા વિગ્રહનું મેં તમને
( ચિત્ર આપવા પ્રયાસ કર્યો છે. એ તમાંનું એક પણ તત્વ સર્વોપરિ બળ ધરાવવી અસમર્થ નીવડ્યું, અથવા એટલું બધું નહિ તે અંદર અંદર સર્વોપરિ સત્તા ભોગવી શકવાને અસમર્થ નીવડયું એવું બતાવવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો છે. યુરોપના સુધારાનું ખાસ લક્ષણજ આ છે તે આપણે જોયું છે. હવે, જે સમય જંગલીના નામથી ઓળખાય છે તે સમયે શરૂ થતા એ સુધરાના ઈતિહાસ વિષે આપણે વિચાર કરીશું.
એ સંબંધી એક બાબત આપણું તરતજ ધ્યાન ખેંચે છે. આધુનિક
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરાપના સુધારાને ઇતિહાસ.
યુરાપમાંનાં પ્રાચીન તત્ત્વ વિષે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આપણા સુધા રાનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વા બધાંજ મૂળથી આવેલાં છે. એમ દાવા કરવામાં આવતા આપણે જોઈએ છીએ. નૃપતંત્રની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, શ્વરશાસિત રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ને પ્રજાસત્તાક રાજ્યશાસન પદ્ધતિ—આ દરેક પદ્ધતિના અનુયાયીઓ પોતાની દરેક પદ્ધતિ મૂળ ચુરાપમાં હતી એમ આગ્રહ દર્શાવે છે. દરેક પદ્ધતિની સર્વોપરિ સત્તા સામેના પક્ષવાળાઓએ પચાવી લીધી છે એમ કહી પેાતાના મતનું તે સમર્થન કરે છે.
આમ એક મત પ્રમાણે રામન મહારાજ્યની પડતીને વખતે બધી સત્તા જીત મેળવનારી પ્રજા કે જેણે પાછળથી અમીરવર્ગની પદવી મેળવી હતી તેણે ભાગવી હતી. રાજા ને પ્રજાએ આ વર્ગની સત્તા છીનવી લીધા છે, તે ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિજ યુરોપની મૂળ ને ખરી રાજ્યપતિ હતી એમ આ મત પ્રતિપાદન કરે છે.
४४
નૃપતંત્ર ખીજા મત પ્રમાણે યુરાપમાં મૂળ હતું. જર્મન રાજાએ મન શહેનશાહેાના બધાજ હકોના વારસા મેળવ્યા હતા, ને ખરૂં જોતાં સર્વોપરિ સત્તા તેમનીજ ખરી હતી. અમીરી વર્ગાએ સત્તા ભાગથી તે માત્ર રાજાઓની સત્તા પર તરાપ મારીને ભાગવી છે, ન્યાય્ય રીતિએ નહિ. ત્રીજા મત પ્રમાણે પ્રજાસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ ન્યાય્ય છે. આ મત પ્રમાણે પાંચમા સૈકા પછી જે સમાજ યુરોપમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યા તે સ્વતંત્ર સમાજોનાજ વિકાસરૂપે હતા. આદિ સમયમાં જે સ્વતંત્રતા હતી તે પડી ભાગવાથી, અમીરા ને રાજાને તેના લાભ મળ્યા. ખરૂં છે કે રાજાએ તે અમીરેાની સત્તાએ એ સ્વતંત્રતાને દબાવી દીધી, પણ એ સ્વતંત્રતાએ તેમનાએ પહેલાં સત્તા ભાગવી હતી.
આ બધા હકાથી જુદોજ ને તેથીએ ચઢતા હક ખ્રિસ્તિ સમાજ ના છે એવા ચેાથા એક મત છે. આ મત પ્રમાણે ધાર્મિક સત્તાજ ખરી ને ન્યાયી સત્તા છે; યુરેાપમાં સુધારા તે સત્યને દાખલ કરવાનું ખરૂં માન ખ્રિસ્તિ સમાજને હોવાથી ધાર્મિક સત્તાજ આખા યુરોપમાં સર્વેîપર હાલે જોઈ એ એવા આ મત છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
૪૫ હવે જુઓ કે આપણે કેવા વિચારવમળમાં છીએ. યુરેપના સુધારાનાં તમાં એ તત્ત્વ સર્વોપરિ બળ ધરાવતું નહોતું એમ આપણે સાબીત કર્યું હોય એમ આપણે ધારતા હતા. પણ ઉપલા મતો આથી તદન વિરુદ્ધનાજ છે. એ મતે પ્રમાણે યુરોપના સમાજ પર એકાદ તત્વ સર્વોપરિ સત્તા ધરાવતું હતું.
સમાજ પર સત્તા ધરાવનારી રાજ્યપદ્ધતિઓની વિરુદ્ધતા, ને તેમાં ન્યાચ્ય કઈ તે વિષેની મતભિન્નતાથી બે બાબત સ્પષ્ટ જણાય છે. એક બાબત, રાજકીય બાબતોમાં ન્યાચ્ચે શું તેને વિચાર. યુરેપના સુધારા દરમ્યાન આ વિચારે ઘણે ભાગ લીધો છે. બીજી બાબત, યુરેપની વૈદેશિક * પ્રજાઓના ખરાં ને ખાસ લક્ષણોની છે, અને આ બાબત, આપણે જે યુગને વિષે અત્યારે વિચાર કરીએ છીએ તેની છે.
આ બે બાબતો સિદ્ધ કરવા, ને મેં અમણ વર્ણવ્યા તે મૂળના હકો વિષેની તકરારમાંથી તેને ધીમે ધીમે તારવી કાઢવા હું પ્રયત્ન કરીશ.
યુરોપના સુધારાનાં ભિન્ન ભિન્ન તો, ધાર્મિક સત્તાની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, નૃપતંત્રની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ઉચ્ચવર્ણસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ને પ્રજાસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ-એ દરેકે યુરેપના સમાજ પર પ્રથમ સર્વોપરિ સત્તા ભોગવી એમ દરેક મતના અનુયાયીઓને કહેવાનો આશય શું છે? શું તેઓ એમ કહેવા નથી માગતા કે આમાંની એકજ ન્યાય છે? રાજકીય બાબતોમાં ન્યાયતાનો નિર્ણય માત્ર પ્રાચીનતા અથવા સ્થિરતાથીજ સાબીત થાય છે. કઈ સત્તા ન્યાય છે તે નક્કી કરવું હોય તે પ્રથમ કઈ ઉદભવી તેજ જોવામાં આવે છે. વળી જેજે કે આપણું સુધારાનાં તોમાંના
* Barbarian–એ શબ્દનો અર્થ જંગલી થાય છે. રેમને ગ્રીસના ઇતિહાસમાં પ્રેમ ને ગ્રીસમાં બહારથી આવનારી પ્રજાઓ, અથવા ટુંકામાં કહીએ તો વૈદેશિક પ્રજાઓના સંબંધમાં આ શબ્દ વપરાય છે. બહારની જેટલી પ્રજાએ તે જાણે જંગલી એમ તિરસ્કારનો મૂળ ભાવ હતા. આપણે વિદેશિક ને જંગલી બન્ને શબ્દો કોઈ કોઈ વાર વાપરીશું.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
યુરેપના સુધારાના ઇતિહાસ.
માત્ર કોઈ એકજ તત્ત્વ, એકજ પદ્ધતિને માટે આ પ્રકારના દાવા કરવામાં નથી આવતા; બધીજ પદ્ધતિને માટે એવા દાવા કરવામાં આવે છે. આધુનિક સમયમાં ન્યાય્યતાના વિચાર માત્ર એકજ પદ્ધતિ——(નૃપતંત્ર)તે વિષે આપણે કરવાને ટેવાયલા છીએ. પણ આમાં આપણી ભૂલ છે; એવું બધીજ રાજ્યપદ્ધતિને વિષે જોવામાં આવે છે. તમે જોયુંજ છે કે આપણા સુધારાનાં બધાં તત્ત્વામાંનું એકેએક સર્વોપરિ બળ ધરાવતું હતું, તે ખરૂં હતું એમ દરેકને માટે કહેવામાં આવતું હતું. યુરાપના પછીના ઇતિહાસ વિષે આપણે વિચાર કરીશું ા તદ્દન જુદી જુદી સામાજિક પદ્ધતિઓમાંની દરેકને માટે તે ખરી હકદાર તે જૂની છે એમ મત‘ અસ્તિત્વમાં આપણે જોશું. ઇટાલિ ને સ્વિટ્ટઝર્લૅન્ડની ઉચ્ચવર્ગસત્તાક ને પ્રજાસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, સૅન મરીનાની પ્રજાપક્ષનિર્ણીત રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, તેમજ યુરાપની મોટામાં મોટી નૃપતંત્રની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ —એ બધી ન્યાય્ય છે એમ દાવા કરવામાં આવ્યો છે, તે તે પ્રમાણે તેમ ગણાયું પણ છે; આમાંની છેલ્લીની પેઠે પહેલી સંસ્થાઓની ન્યાય્યતાને માટેને દાવા પ્રાચીનતાને બળે કરવામાં આવ્યા છે. વળી જે રાજ્યપતિ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી પહેલી હતી ને વધારે ટકી રહી છે તે ન્યાય્ય એ પણ ધારણુ રાખવામાં આવ્યું છે.
યુરોપનો પૂર્વનો સમય મુકી દઈ અન્ય કાળ ને અન્ય દેશાને માટે તમે વિચાર કરશે તે તમને દરેક સ્થળે રાજકીય બાબતેામાં ન્યાય્ય કઈ એ વિચાર વિચારાયલે માલૂમ પડશે. રાજ્યની પદ્ધતિના અમુક ભાગ, કે કોઈક સંસ્થા, કે કોઈક નિયમને એ વિચાર લાગુ પાડેલા તમને માલૂમ પડશે. પ્રાચીનતા ને લાંબા ટકાવને મળે તેજ ન્યાય્ય છે એવા વિચાર જેને માટે ધરાવવામાં નહિ આવ્યા હોય એવી કંઇક સામાજિક પ્રક્રુતિ વગરના દેશ કે સમય થયેા નથી.
આ શ! વિચાર છે? આ નિયમના તત્ત્વો શાં છે? યુપના સુધારામાં એ કેવી રીતે પ્રવેશ મેળવી શક્યા છે ?
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
૭
બધાંજ રાજ્યાના આરંભ શારીરિક બળથી થાય છે. હું એમ નથી કહેવા માગતા કે બધાં રાજ્યે શારીરિક બળને આધારે સ્થપાયાં છે. ખળ સિવાય ખીજી બાબતે પણ જરૂરની છે, છતાં એમ પણ વિચાર કર્યા વિના રહેવાતું નથી કે દુનિયાનાં બધાં રાજ્યાની શરૂઆતના વખત શારીરિક બળની સત્તાના હતા, પછી તે રાજ્યા ગમે તેવી પદ્ધતિ કે પ્રકારનાં હોય.
છતાં આ ઉત્પત્તિ કાઈ કબૂલ નહિ કરે. ખધાં રાજ્યા આના ઇનકાર કરે છે, કાઈ પણ રાજ્ય શારીરિક બળને આધારે ઉત્પન્ન -થયું છે એવું કબુલ નહિં કરે. ખળથી હક સ્થાપિત થતા નથી, તે સત્તાનું ઉત્પ-િતકારણુ જો ખળ હોય તેા હક કદાપિ સ્થાપિત થાય નહિ એવા પ્રકારની અડગ પ્રેરણા દરેક રાજ્યને સાવચેત રાખે છે. આપણે પ્રાચીન સમયનુ અવલાકન કરીએ છીએ ને તે વખતે જુદી જુદી રાજ્યપદ્ધત્તિ ને જુદાં જુદાં રાજ્યા બળને શરણે જતાં આપણે જોઈ એ છીએ, ત્યારે તે દરેક એમ દાવા કરે છે કે હું આ બધાંથી પૂર્વે હતું, મારૂં અસ્તિત્વ જુદા હકને આધારે હતું. હાલમાં મારે વિષે ખળ તે વિગ્રહ તમે જુએ છે, તે પહેલાં, સમાજ પર મે સર્વોપરિતા ભોગવી છે. હું હકદાર હતું, પણ ખીજાંઓએ મારા હકા વિષે તકરાર ઉઠાવી ને તે છીનવી લીધા. ” આવી રીતે કહેવાનું કારણ આજ છે.
""
આટલાથીજ સિદ્ધ થાય છે અળ રાજકીય બાબતામાં હક સ્થાપિત કરતું નથી. હકના વિચાર જુદાજ વિચારેને આધારે રહેલા છે. . અળના વિચારના ઇનકાર કરવામાં આ બધી પદ્ધતિને માટે કેવા પ્રકારની માગણી કરવામાં આવે છે? એ કે જુદા જુદા હકા, બુદ્ધિ, ન્યાય, તે નીતિને આધારે સ્થપાયલા હોય છે, અને દરેક રાજ્ય કે પદ્ધતિ આવી જાતના હકને આધારેજ સ્થાપિત હોય છે એમ તેને માટે માગણી કરવામાં આવે છે. ખળને આધારે તેમની ઉત્પત્તિ નથી એવું મનાવવાના હેતુથી તેમને વિષે પ્રાચીનતાના વિચાર જોવામાં આવે છે, અને પ્રાચીનતાના જુદો હક સ્થાપિત કરવામાં આવે છે. રાજકીય બાબતેમાં ન્યાય્ય શું તેના નિ યમાં
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાનો ઇતિહાસ, પહેલી વાત, શારીરિક બળને વિચાર દૂર કરી, નૈતિક બળને વિચાર જરૂરનો ગણવાની છે. જે બુદ્ધિ, નીતિ, ને ન્યાયને આધારે સ્થપાય તે ખરું હકદાર. પ્રાચીનતા ને લાંબા ટકાવની મદદથી આ વિચાર સ્થાપિત થયો છે. અને તે આ પ્રમાણે
બધા જ રાજ્યો, બધાજ સમાજે પર શારીરિક બળનું થોડો સમય સામ્રાજ્ય ચાલ્યા પછી વખત બદલાય છે. વખત જતો જાય છે તેમ તેમ સમાજના ને મનુષ્યના સ્વભાવને બળે સ્થિતિ બદલાય છે, ને શારીરિક બળથી થએલાં કામમાં સુધારા થાય છે. માણસમાં વ્યવસ્થા, ન્યાય, ને
ગ્યતાના વિચારે સ્વભાવજન્ય હોય છે ને તેને પ્રવર્તાવવાની ને પોતે જે પરિસ્થિતિમાં આવે તેમાં તે અમલમાં મુકવાની પણ તેને કંઈક એવી જ અમુક પ્રકારની ઈચ્છા હોય છે. આ ઈચ્છા સફળ કરવા પાછળ એ અથાગ શ્રમ લે છે, અને જે સામાજિક સ્થિતિમાં એ હોય છે તે જો એવીને એવી ચાલુ રહે છે તે કંઈક અસર પણ કરી શકે છે. પોતે જે દુનિયામાં જીવે છે તેમાં મનુષ્ય ગ્યતા, નીતિ, ને ન્યાય્યતાના અંશે આણે છે.
માણસ પોતાની મહેનતથી જે હેતુઓ સાધે છે તે વિષે વિચાર ધ્યાનમાં ન થઈએ, તેને આપણે અવશ્ય જોઈ શકીએ એ કોઈ ઈશ્વરી નિયમ આપણને માલૂમ પડે છે, અને આ નિયમ પ્રમાણે, સમાજ ટકી રહેવાને માટે તેમાં અમુક પ્રમાણમાં વ્યવસ્થા, યોગ્યતા, ને ન્યાયબુદ્ધિ અવશ્ય હોવાં જ જોઈએ. સમાજ ટકી રહે એટલીજ બાબત પરથી આપણે અનુમાન કરી શકીએ કે એ તદન અવ્યવસ્થિત, અચેતન, કે અન્યાયયુક્ત નથી. વળી જે એજ સમાજ વિકાસ પામે છે તેની વ્યવસ્થા વધારે ને વધારે લેકને ચે તો તેનું કારણ એ છે કે વખત જતાં એ બુદ્ધિ, ન્યાય, ને નીતિને વધારે ને વધારે ગ્રહણ કરે છે.
આ પ્રમાણે રાજકીય બાબતોમાં ન્યાધ્ય શું છે તેની ભાવના પ્રથમ દુનિયામાં ને તેમાંથી પછી લેકના મનમાં ઓતપ્રેત થાય છે. પ્રથમ આ ભાવનાનાં બીજ કેટલેક અંશે નૈતિક ન્યાધ્યતા, ગ્યતા, ને સત્યના
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજુ. વિચારોમાં હોય છે, ને વખત જતાં જેમ જેમ એ દઢ થતી જાય છે તેમ તેમ બહારની દુનિયામાં પણ એ પ્રવેશ પામે છે, ને તેને વિષે પણ આપણે નીતિના દષ્ટિબિન્દુથી વિચાર કરીએ છીએ. જે યુગને હવે આપણે અભ્યાસ કરવાનો છે તેમાં રાજ્યની જુદી જુદી પદ્ધતિઓ બળ ને અસત્યથી સ્થાપિત થઈ એવા વિચારો પ્રવર્તતા આપણે જોઈશું; તમે દરેક સ્થળે બળ ને અસત્ય ધીમે ધીમે સુધરતાં જોશે, ને તેને બદલે સુધરેલા સમયમાં તમને ન્યાય ને સત્ય માલૂમ પડશે.
બીજી બાબત, કહેવાતા વૈદેશિક પ્રજાઓના અમલ નીચે અથવા જંગલી યુગના લક્ષણ વિષેની છે. યુરોપના સુધારાનાં બધાં તો યુરોપમાં આ સમયે હતાં ખરાં, પણ તેમાનું એકે સર્વોપરિ નહોતું. દુનિયામાં કોઈ પણ સામાજિક સ્થિતિ આગળપડતી હોય છે, ત્યારે તેને ઓળખી કાઢવાનું કામ એવું અઘરું નથી. દશમા સૈકા આગળ આવી પહોંચતાં આપણને કોઈ પણ પ્રકારની શંકા વગર ફયલ પદ્ધતિ આગળ પડતો ભાગ લે છે એમ માલૂમ પડશે. સત્તરમા સૈકામાં નૃપતંત્રની પદ્ધતિ પ્રવર્તે છે એમ કહેતાં આપણે અચકાઈશું નહિ. ફલૅન્ડર્સ શહેરની શાસનપદ્ધતિ, ને ઇટાલિની લેકમતાનુયાયી રાજ્યશાસનપદ્ધતિ જોઈશું તે આપણે તરત જ તેમાં પ્રજાસત્તાક પદ્ધતિનું સામ્રાઓ દર્શાવી શકીશું. સમાજમાં કોઈ પણ એક તત્ત્વનું બળ આગળપડતું હોય તે તેને વિષે ભુલથાપ ખવી એ અશક્ય છે.
જંગલી યુગનું ખાસ લક્ષણ એ છે કે તે સમયમાં બધાંજ સુધારાનાં તોને ગુંચવાડો હતો, બધીજ પદ્ધતિઓની બાલ્યાવસ્થા હતી, ને એવી સામાન્ય અવ્યવસ્થા હતી કે તેમાં થતા વિગ્રહને વિષે પણ વ્યવસ્થા નહોતી કે તે પણ સ્થાયી નહોતો. આ સમયની સામાજિક સ્થિતિનાં જુદાં જુદાં રૂપે તપાસીને હું તમને બતાવી શકીશ કે કોઈ પણ સ્થળે સામાન્ય અથવા સ્થાપિત થએલી એકે પદ્ધતિ કે એકે નિયમ જડવો અશક્ય છે. બે બાબતોને વળગી રહીને આ વિષે હું કહીશ; લેકોની સ્થિતિ, ને સંસ્થાની સ્થિતિ. માત્ર આટલાથી આખા સમાજનું શિવ ચીતરી શકાશે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેાપના સુધારાના ઇતિહાસ
આ સમય આપણે ચાર વર્ગના મનુષ્યા જોઈએ છીએ- (૧) સ્વતંત્ર મનુષ્યા. તેઓના કોઈ પણ ઉપરી નહાતા, ને કાઈ પણ તેમના આશ્રયદાતા નહોતા. તેઓ તેમની મિલ્કત ને જિંદગીની ખામતેાની સ્વતંત્ર રીતે વ્યવસ્થા કરી શકતા હતા, ને તેમ કરવામાં તેઓ કોઈ પણ માણુસના ઉપકારના દબાણમાં નહોતા. (ર) પ્રથમ સરદાર ને તેના મિત્રાને સંબધ ધરાવનારા, ને પાછળથી રાજા કે સદાર પ્રતિ આશ્રિતાના સંબંધ ધરાવનારા મનુષ્યા. જમીનની કે ખીજી બક્ષીસા લીધેલી હાવાથી આ માણસા સેવા કરવાને બધાયલા રહેતા. (૩) વિમુક્ત, અથવા એક વખત ગુલામ અથવા પરતંત્ર પણ પાછળથી સ્વતંત્ર કરવામાં આવેલા મનુષ્યા. (૪) ચુલામા.
૫૦
પણ આ વર્ગો શું મુકરર હતા ? અમુક વર્ગમાં આવેલા મનુષ્યા શું તે વર્ગમાંજ રહેતા હતા ? જુદા જુદા વર્ગોના સબંધમાં શું કોઈ પણ પ્રકારની નિયમિતતા કે જનથુપણું હતું ? નહિજ. કોઇની સેવા કરી તેની તરફથી કંઈ બક્ષીસ કે ખીજો કંઈ લાભ મેળવવાના હેતુથી પોતાના વર્ગ ાડીને નીચલા વર્ગમાં જતા સ્વતંત્ર મનુષ્યા વારવાર તમારા જેવામાં આવે છે; ખજાનળી ગુલામાના વર્ષમાં જતા પણુ તમે જુએ છે. બીજા વર્ગના મનુષ્યા પહેલા વર્ગમાં આવી સ્વતંત્ર બનવાને પ્રયાસ કરતા પણ તમે જુએ છે. સત્ર એક જાતનો ફેરફાર, એક વર્ગના માણસા↑ ખીજા વર્ગમાં થતી હમેશાં ગતિ તમે જુએ છે. કોઈ પણ માણસ પાતાની સ્થિતિને વળગી રહેતા કે કેાઈ પણ સ્થિતિ એકની એક તમે નથી જોતા. સંસ્થામાં પણ એવીજ અસ્થિરતા, એવીજ અવ્યવસ્થા જોવામાં આવે છે. સંસ્થાએ ત્રણ પતિની જોડે જોડે જેવામાં આવે છેઃ નૃપશાસિત સંસ્થાઓ, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક સસ્થાઓ, અને સ્વતંત્ર સંસ્થા. આ ત્રણમાંથી એકે સમાજ પર સર્વોપરી સત્તા ધરાવતી નહતી; અંદર અંદર પણ એકકે સર્વોપરિ નહોતી. સ્વતંત્ર સસ્થાએ હતી ખરી પશુ તેમાં ભાગ લેનારા માણસે ક્વચિતજ તેમાં હાજર રહેતા. અમીરી વર્ગની સત્તા
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
\
*
R *
*
કઈ એથી વધારે નિયમિત રીતે વપરાતી નહોત:સરમમાં સંલ સરચા નૃપશાસિત પદ્ધતિની હોય છે, તેમાં પણ સ્થિરતા નહોતી, ને તેના પ્રશ્નોને પણ અમુક સ્થાયી નિયમ પ્રમાણે નીવડે થતો નહોતો. રાજાની પસંદગી કેટલેક દરજે ચુંટણીના ને કેટલેક દરજજે વંશપરંપરાના નિયમથી થતી હતી. કેટલીક વખતે પિતાની ગાદીએ પુત્ર આવતો, કેટલીક વખતે કુટુંબમાંથી પસંદગી કરવામાં આવતી, ને કેટલીક વખતે દૂરના કોઈ સગાની કે બહારના માણસની કેવળ ચુંટણીજ કરવામાં આવતી. કોઈ પણ પદ્ધતિમાં કંઈ પણ નિશ્ચિત જોવામાં નહિ આવે. બધી સંસ્થાઓ, બધી સામાજિક સ્થિતિઓ સાથે સાથે જોવામાં આવતી હતી, ગુંચવાતી, ને વારંવાર બદલાતી હતી.
રાજ્યમાંએ એજ પ્રકારની અસ્થિરતા હતી. રાજ્ય સ્થપાતાં હતાં ને નાબૂદ થતાં હતાં, એકઠાં થતાં હતાં ને જુદાં પડતાં હતાં. જુદી હદો, જુદાં રાજ્ય, જુદા લોકો નહોતા, પણ જુદી જુદી સ્થિતિઓ, પદ્ધતિઓ, જાતભાત, ભાષાઓ એ બધાનો સામાન્ય ગુંચવાડો હતો. જંગલી અથવા વૈદેશિક પ્રજાઓના હાથ નીચેનું યુરેપ આ પ્રકારનું હતું.
આ વિચિત્ર સમયની અવધિ શી છે? એની શરૂઆત બરાબર જુદી પડે છે. રેમન મહારાજ્યની પડતીના સમયમાંથી એને આરમ્ભકાળ છે. પણ એને અન્ત કયારે આવ્યો? આને ઉત્તર આપવાને આવી સામાજિક સ્થિતિ શાથી ઉદ્ભવી, આ જંગલી સ્થિતિના કારણો શાં હતાં તેને નિર્ણય કરવો જોઈએ.
હું ધારું છું બે કારણ મને સૂઝી શકે છે; એક વસ્તુસ્થતિસંબંધી, ને બીજું નીતિસંબંધી.
હુમલાઓ જારૂ રહ્યા એ વસ્તુસ્થિતિસંબંધી કારણ હતું. જંગલી લેકોના હુમલાઓ પાંચમા સૈકામાં બંધ થઈ ગયા એમ આપણે નહિ ધારવું જોઈએ. રેમની સત્તા પડી ભાગી હતી તે પરથી આપણે એમ નહિ માનવું કે જંગલી પ્રજા તરતજ રેમમાં સર્વોપરિ સત્તા ભોગવી શકી હતી. આ સત્તા સ્થાપતાં તેમની પડતી થયા પછી ઘણે વખત થયે હતું ને તેના પુરાવા દેખીતાજ છે,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. - પાંચમાથી નવમા સૈકાના અન્તરના સમયમાં યુરોપમાં દક્ષિણ તરફથી મુસલમાનોના ને ઉત્તર તરફથી જર્મન ને લૈવાનિક પ્રજાઓના હુમલાઓ થયા કરતા હતા. આ બમણા હુમલાઓને પરિણામે યુરોપનો મધ્યને ભાગ ચાલુ અવ્યવસ્થામાં જ રહે એ સિવાય બીજું કઈ ભાગે સંભવિત હતું. વસ્તીમાં વારંવાર ફેરબદલી થયા કરતી હતી ને એક પ્રજાને ઠેકાણે બીજી એમ વસ્તી બદલાઈ જતી હતી. કંઈ પણ સ્થાયી થઈ શકતું નહોતું. બધી દિશાઓમાં ભટકતી જિંદગી ફરીથી ગુજરાતી શરૂ થઈ. બેલાશક જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં આ બાબત વિષે કંઈક ફેરફાર જોવામાં આવતો હતો; સુરેપમાં અન્ય સ્થળે કરતાં જર્મનીમાં વધારે અવ્યવસ્થા હતી, કારણ કે જર્મની તેફાનનું કેન્દ્રસ્થળ હતું, ને ઈટાલિનાં કરતાં કાન્સમાં વધારે ખળભળાટ હતું. આમ થોડાવત્તાનેજ ફેર હતું, કોઈ પણ સ્થળે લોકો શાંતિમાં નહોતા.
પણ છેવટે, બહારના બનાવો ગમે તેવા હોય, તો એ માણસ તેમને જે રૂ૫ આપે છે તે જ તે લે છે. માણસેના વિચારે, તેની ભાવનાઓ, ને તેની પ્રકૃતિને અનુસરીને દુનિયાના બનાવો નિયમિત થાય છે, ને વિકાસ પામે છે. સમાજની બાહ્ય સ્થિતિ મનુષ્યની અન્તર સ્થિતિ પર આધાર રાખે છે.
કોઈ પણ સ્થાયી ને નિયમિત સમાજ સ્થાપવાને શું અગત્યનું છે? એટલું તો દેખીતું છે કે સમાજને ખપજોગા ને તેની જરૂરીઆતો પુરી પડે એટલા વિચારે તેની પાસે હોવા જોઈએ. વળી એટલું પણ જરૂરનું
છે કે એ સમાજના મોટા ભાગના માણસને એ વિચારો સામાન્ય જોઈએ. - છેવટે એ વિચારે તેમની ઈચ્છા ને તેમનાં કૃત્ય પર અમુક સત્તા ધરાવતા
હેવા જોઈએ. • - એ દેખીતું છે કે માણસને પિતાના સ્વાર્થ સિવાય અન્ય વિચાર ન
આવતા હોય, તેમની બુદ્ધિની મર્યાદા માત્ર તેમને પિતાનેજ વિષે સંકેચાયેલી હોય, તેમના રાગદ્વેષના તેઓ દાસ બનેલા હેય, ને કેટલાક વિચારે કે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
૫૩
કેટલીક ભાવનાઓ પણ તેમને સામાન્ય રીતે માન્ય ન હોય ને તેટલે અંશે પણ તેઓ એકત્રિત ન થઈ શકે તેમ હોય, તો તે તેમને એક સમાજ : થો સંભવિત નથી. તેમનામાંને દરેક માણસ કોઈ જાતના સંમીલિત ને એકત્રિત સમાજનો વિધ્યકર્તા હે જોઈએ
જ્યાં બહુધા માત્ર વ્યક્તિબળ આગળ પડતું હોય છે, જે માણસ માત્ર પિત, પિતાના વિચારો ને પિતાની ઈચ્છાઓ પ્રમાણે ચાલવા ધારે છે, ત્યાં કંઈક વિસ્તારવાળો કે સ્થાયી સમાજ તેને માટે અસંભવિત બને છે. યુરેપ પર આ સમયે જીત મેળવનારાઓની નૈતિક સ્થિતિ આજ પ્રકારની હતી. મારા છેલ્લા વ્યાખ્યાનમાં મે કહ્યું હતું કે વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની ઉત્સાહક ભાવના આપણે જર્મન લોકોની પાસેથી મેળવી છે પણ ઘણુંજ જંગલી ને અજ્ઞ સમયમાં, આ ભાવના સર્વ પ્રકારની પાશવ વૃત્તિઓથી ભરપૂર ને એકત્ર થવાની ઈચ્છાને વિધ્રરૂપ થાય એવી સ્વાર્થવૃત્તિને પિષે છે. પાંચમાથી આઠમા સૈકા સુધી જર્મન લોકોની સ્વાતંત્ર્યની સ્થિતિ આજ પ્રકારની હતી. તેઓ માત્ર પિતાનું હિત, પિતાનાજ રાગદે, પિતાની જ ઈચ્છાને માટે દરકાર રાખતા હતા. આવી સ્થિતિમાં એકત્ર સામાજિક ભાવના તે શું પણ તેનાથી ઉતરતી તેના જેવી બીજી ભાવના પણ તેમનામાં કયાંથી હોઈ શકે? એ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા હતા, પણ કંઈક બીનદરકાર, આવેશ, ને બુદ્ધિની ખામીને લીધે આ નિષ્ફળ ગયા. સમાજ એકત્ર બનવા વારંવાર જતો હતો; પણ નૈતિક બળની ખામીને લીધે એ એકત્ર થતો સમાજ માણસે વારંવાર તેડી નાંખતા. - જંગલી સ્થિતિમાં આ પ્રકારનાં બે કારણે હતાં. જ્યાં સુધી તે ટકી રહ્યાં ત્યાં સુધી જંગલી સ્થિતિ ચાલુ રહી. છેવટે કેવી રીતે ને ક્યારે એને , અન્ત આવ્યો તે આપણે જોઈએ.
આ સ્થિતિમાંથી બચવાને યુરોપના લોકોએ પ્રયત્ન કર્યા. આવી સ્થિતિમાં પિતાનીજ ભૂલને લીધે માણસ આવી પડયો હોય તે મનુષ્ય સ્વભાવજ એવો છે કે તેમાં રહેવાને એ ઇચ્છતો નથી. એ ગમે તેવો
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
યુરાપના સુધારાને ઇતિહાસ.
જંગલી, ગમે તેવા અનુ, ગમે તેવા સ્વાર્થી ને આપમતલખી હોય તાએ એની જિંદગી ઉચ્ચતર કામેા કરવાને છે, એની પાસે જુદી શક્તિઓ છે, જુદીજ વસ્તુને માટે એ નિર્મિત થયા છે એવા કંઈક અવાજ, એવી કંઈક પ્રેરણા અંદરથી એને સુધારવાને પ્રયત્ન કરે છે. સંપૂર્ણ અવ્યવસ્થામાંએ, વ્યવસ્થા ને પ્રગતિ વિષેના એના પ્રેમ એને વળગી રહે છે, તે એને સાલ્યા કરે છે. વસ્તુસ્થિતિને, સમાજને, ને પેાતાને સુધારવાને એ પ્રેરાય છે, ને આ કરવાને એ મહેનત કરે છે, જો કે જે હેતુથી એ પ્રેરણા થાય છે તેનું અને અજ્ઞાન હેાય છે. સુધારાને માટે તદ્દન અશક્ત હાવા છતાં, ને એથીએ વધારે, સુધારાની પદ્ધતિથી જાણીતા થયા ત્યારથી તેને ધિક્કારતા હતા છતાં જંગલી લેાકેા સુધારાને માટે લાલસા રાખતા હતા.
ઉપરાંત, શમના સુધારાનાં પડયાંભાગ્યાં ઘણાં ચિહ્ન હજી રહ્યાં હતાં. લેાકેાનાં મનમાં, તે ખાસ કરી રેશમનાં શહેરેશના રાજ્યમંડળના સભાસદો, ધર્મગુરુઓ, તે રામના અન્ય સર્વ વતનીઓના મનમાં એ મહારાજ્ય, તેની મેટ, ને તેના યશસ્વી નામનાં સ્મરણા હજી તાજાં હતાં.
રામની મહત્તા જેણે જાતે જોઈ હોય એવા માણુસા વૈદેશિક લોકેામાંજ કે તેમના પૂર્વજોમાં હજી ધણા હતા. તેમણે રામન લશ્કરમાં કામ કર્યું હતુ; એ લશ્કર પર જય મેળવ્યા હતા, રેશમના સુધારાનું ચિત્ર તેમના પર અજખ અસર કરતું હતું, ને તેનું અનુકરણ કરવા, તેને જાળવી રાખવા, તેને ગ્રહણ કરવાની તેમને ઇચ્છા થતી હતી. મે વર્ણવી છે તેવી જંગલી સ્થિતિને ત્યાગ કરવાનું તેમને મન થયું તેનું આ બીજું એક કારણ હતું.
દરેક માણસને વિચાર કરતાં એક ત્રીજું કારણ પણ સૂઝે છે: ખ્રિસ્તિ સમાજ. એ સમાજનું બંધારણ અમુક નિયમા પ્રમાણે થઈ ચુકયું હતું, ને એ સમાજ તેના નીતિબળથી જીતનાર “પ્રજા પર જીત મેળવવા ઇચ્છતા હતેા; તેને સુધારવા ધારતા હતા. આ સમયના ખ્રિસ્તિ પાદરીએમાં કેટલાક એવા હતા કે તેઓ રાજકીય ને નૈતિક વિષયેા પર અમુક નિયા પર આવી ચૂક્યા હતા. ખ઼ધાજ વિષયેા પર અમુક
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
વ્યાખાન ત્રીજું. અભિપ્રાય ને વિચારો ધરાવતા હતા, ને તે બધાને ફેલાવો કરવા ઉત્કટ ઈચ્છા રાખતા હતા, એ સમાજે જંગલી સ્થિતિ સુધારવાને ઘણે પ્રયત્ન કર્યો.
છેવટે, સુધરવાનું એક ચોથું કારણ છે. એ કારણનું મહત્વ સારી રીતે સમજવું અશક્ય છે, છતાં એ કઈ તેથી ઓછું અસરકારક નથી; મહાપુરુષોનું આગમન. મહાપુરુષ અમુક યુગમાં શા માટે અવતરે છે, ને તેથી દુનિયામાં શું ફેરફાર થાય છે તે કોઈ પણ માણસ કહી શકતા નથી. એ તે દેવથી નિર્મિત થએલી ગુપ્ત વાત છે. તેમ છતાં એ વાત કંઈ ખરી ઓછી નથી. અમુક માણસો એવા હોય છે કે તેમને અવ્યવસ્થાને સામાજિક મંદતાને દેખાવ નજરે પડે છે, ને તે તેઓ ખમી શકતા નથી. તેમના મનમાં તેથી એ કંટાળે ઉત્પન્ન થાય છે કે તે ન હોય તે સારું એમ તેમને લાગે છે, ને તેથી વસ્તુસ્થિતિ બદલવા તેમને ઈચ્છા થાય છે.
પાંચમાથી નવમા સૈકાની વચમાં યુરોપના લોકોને જંગલી સ્થિતિમાંથી દૂર કરવાને માટે આ બધાં કારણો ને બળોને આધારે જુદી જુદી રીતના પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા.
પહેલો પ્રયાસ બહુ અસરકારક નહતો, પણ વૈદેશિક પ્રજાઓએ જ તે પ્રથમ આદર્યો હતો તેથી ગણાવવા લાયક છે. એ પ્રયાસ, વૈદેશિક લોકેએ કાયદાઓ ઘડીને તેને લિખિત રૂપમાં નક્કી કર્યા, તે હતો. છડૂ ને આઠમા સૈકાઓની વચમાં ઘણુંખરૂં બધીજ વૈદેશિક પ્રજાઓના કાયદાઓ લખાણમાં મૂકાયા. આ પહેલાં તે લખાયા નહોતા, વૈદેશિક પ્રજાઓએ રેમન મહારાજ્યમાં પિતાની સત્તા બરાબર સ્થાપી નહોતી ત્યાંસુધી તેઓ માત્ર રૂદિનેજ કાયદા સમાન ગણતા હતા. કાયદાઓ લખાયા એ સુધારાનું પહેલું પગલું હતું. આ પ્રયત્નને ફત્તેહ બહુ મેટી નહોતી મળી. વૈદેશિક લેકોએ રેમન રાજ્ય પર સત્તા મેળવી ત્યાર પહેલાંની તેમની સ્થિતિને માટે એ કાયદાઓ લખાયા હતા. તેઓનું જીવન તે વખતે ભટકતું હતું; સ્થાયી જિંદગી તેઓ જીવતા નહતા. જમીનના માલીક
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાતા,
પ૬
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ તે વખતે તેઓ હતા નહિ, માત્ર ભટકતા લડવૈયા તરીકે તેઓ રહેતા હતા. જે કાયદાએ લખી કાઢવામાં આવ્યા તેમાં છૂટીછવાયી કલમે તેમણે જીતેલી જમીન ને છતાયલા દેશના જૂના વતનીઓ સાથેના તેમના સંબંધ વિષે હતી ખરી; પણ તે સિવાય જમીન વિષે બીજા કઈ કાયદા લખાયા નહોતા, મોટે ભાગે એ કાયદાઓ તેમની જર્મન સ્થિતિ અથવા રેમમાં ગયા પહેલાંની સ્થિતિસંબંધી જ હતા. જે નવા સમાજમાં તેઓ દાખલ થયા તેને તે કાયદાઓ લાગુ પડતા નહોતા.
પેન દેશમાં સુધારાને પુનર્જીવિત કરનાર બળ બીજું હતુંખ્રિસ્તિ સમાજનું. જૂની દ્ધાઓની સભાઓને ઠેકાણે ધર્મગુરુઓની સભાઓ ત્યાં રાજ કરતી હતી ત્યાંના કાયદાઓ ધર્મગુરુઓએ ઘડી • કાઢયા હતા. તેમાં જે પદ્ધતિઓ સ્વીકારવામાં આવી હતી તે જંગલી
જીવનથી તદન જુદા જ પ્રકારની હતી. દાખલા તરીકે તમે જાણે છે કે વૈદેશિક લેકના કાયદાઓ જાતકાયદાઓ હતા, ને તેથી અમુક જાતના જ લેકને લાગુ પડતા હતા. બીજી જાતનાઓને નહિ. એકજ રાજ્યના છત્ર નીચેની જુદી જુદી જાતને તેમના પિતાને જાતકાયદે જ લાગુ પડતું હતું. આથી વિરુદ્ધને કાયદે તે જમીનને કાયદો, અને તે પ્રમાણે એક રાજ છત્ર નીચે રહેનારી એક દેશની જુદી જુદી બધી જ જાતિઓને માત્ર તે દેશનો જ કાયદે લાગુ પડતો, જુદી જુદી જાતિઓને નહિ. સ્પેન દેશના બધાજ રહેવાસીઓને આ જમીનને કાયદો લાગુ પાડવામાં આવ્યો હતો. તેઓને માટે માત્ર એક જ સામાન્ય કાયદો હતો. આ સુધારાનું ચિહ્યું છે. આ અન્વેષણ ચાલુ રાખશો તે તમને તેમના કાયદાઓમાં બુદ્ધિબળનાં બીજાં પણ ચિને જડશે. વૈદેશિક પ્રજાઓમાં ઉંચાનીચા દરજજા પ્રમાણે લેકની અમુક કિંમત આંકવામાં આવતી હતી. પણ કાયદાની દ્રષ્ટિથી બધા સામાન છે એ નિયમ સ્પેનમાં વિસિથિ લોકોના કાયદામાં માન્ય થઈ ચૂક્યું હતું. વળી આ લોકોના કાયદામાં બીજ પણ સુધારાનાં ચિહને હતાં. ગુનેહગારના પક્ષના સાક્ષીઓ સેગન
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
પર તેને નિર્દોષ કહે તો તે પરથી તેને નિર્દોષ ઠેરવવાની કાયદાની પદ્ધતિ અથવા તે કાયદાસર ગુનેહગાર તે ફરિયાદી એ બેની વચ્ચે ધન્વયુદ્ધ કરાવી જે હારે તેની વિરુદ્ધ ચુકાદો આપવાની કાયદાની પદ્ધતિ આ લોકોએ મુકી દીધી હતી, ને તેને બદલે સાક્ષીઓની જુબાની પરથી ગુન્હો સાબીત કરવાની સુધરેલી પદ્ધતિ સ્વીકારી હતી.
આ પરથી જણાશે કે આરબ લોકોને માટે હુમલો થયો તેની પૂર્વના સમયમાં સ્પેન દેશમાં ધાર્મિક સત્તાને બળે સુધારાનું પુનઃસજીવન થયું હતું.
- કાન્સ દેશમાં એવો પ્રયાસ જુદા બળને આધારે થયે હતો. ત્યાં શરૂઆત ત્યાંના મહાપુરુષોએ અને ખાસ કરી શાલમેન રાજાએ કરી હતી. એના રાજ્યની જુદી જુદી બાબતો તપાસો ને એને મુખ્ય વિચાર એના લોકોને સુધારવાની એની યોજના હતી એ તમને માલૂમ પડશે. પ્રથમ એની લડાઈઓ વિષે વિચાર કરીએ. વારંવાર એ યુદ્ધમાં રોકાયેલો રહેતો, શું એનાં યુદ્ધ માત્ર વિજય મેળવવાની ઈચ્છાથી શરૂ થતાં હતાં? નહિ. એણે યુદ્ધ કર્યા તેમાં એની ઈચ્છા જંગલી પ્રજાઓનું બળ દબાવી દેવાની ને સુધારવાની તરફેણની હતી. એના રાજ્યસમયમાં મોટા ભાગમાં બે પાસના હુમલાઓ દબાવવાને એ હમેશ યુદ્ધક્ષેત્રમાં ઉઘુક્ત રહેતો હતે – દક્ષિણ તરફ મુસલમાનોના હુમલાઓ, ને ઉત્તર તરફ જર્મન ને લેવૉનિક પ્રજાઓના હુમલાઓ, એની લડાઈઓને ઉદેશ વૈદેશિક પ્રજાઓને દબાવવાને હતો. સેંકસન પ્રજાની વિરુદ્ધ એ યુદ્ધમાં પડે તેનું પણ કારણ બીજું કશું નહતું.
* એની યુદ્ધપદ્ધતિ ન તપાસતાં એના રાજ્યની અંદરની વ્યવસ્થા તપાસશે તો પણ તમને આવીજ વાત નજરે પડશે. એના તાબાના બધા મુલકમાં વ્યવસ્થા ને ઐક્ય આણવા એ પ્રયત્ન કરતો હતો. એના તાબાના મુલકે પર એ રાજ્યÉતો મોકલતો ને તે દ્વારા મુલકની સ્થિતિ તપાસી સુધારા કરતો. પાછળથી એ સાધારણ સભાઓની મદદથી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
કામ કરતા, ને તે સભાએ એની પૂર્વેના રાજાએ કરતાં વધારે નિયમસર એલાવતા. એના મુલકના બધા આગેવાન માણસાને એ આ સભાએમાં ખેલાવતા. આ સભાએ આપણે હાલમાં જોઈ એ છીએ તેવી સ્વતંત્ર નહાતી કે તેમાં જોવામાં આવે છે તેવા વિષયેા પણ તેમાં ચર્ચાતા નહાતા. એ સભા દ્વારા શાર્લામેન માત્ર હકીકતની માહીતી મેળવતા ને લેાકેામાં કંઇક વ્યવસ્થા તે ઐય પ્રવર્તાવવા પ્રયત્ન કરતા.
કોઇ પણ દૃષ્ટિબિન્દુથી તમે શાર્લામેનનું રાજ્ય તપાસા તેા તમને માત્ર એકજ વાત જણાશે—સુધારા કરવાના એના ઉત્સાહ. એની શાળાએ સ્થાપવાની ઉત્સા, વિજ્જના માટે એને પ્રેમ, ધાર્મિક સત્તા વપરાય તે તરફ એનું વળષ્ણુ, ને ખીજાં જે કંઈ કરવું એને ચેગ્ય લાગતું તે બધામાં તમને આવીજ વાત નજરે પડશે.
આથી કંઇક માટે! પણ એવાજ પ્રકારના પ્રયત્ન ઇંગ્લંડમાં આલ્ફ્રેડ રાજાએ કર્યો હતા.
આ પ્રમાણે પાંચમાથી નવમા સૈકાની વચમાં જંગલી સ્થિતિ નાબુદ કરવાને જે કારણેા તરફ્ મેં તમારૂં લક્ષ ખેંચ્યું છે, તે ચુરાપના એક કે બીજા ભાગમાં સુધારાનું કાર્ય કરવામાં પ્રવૃત્તિમાન બન્યાં હતાં.
એકે કારણ, એકે બાબતને ફત્તેહ ન મળી. શાર્લામેનનું ધારેલું મારું વ્યવસ્થિત રાજ્ય એ સ્થાપી ન શક્યા. સ્પેનમાં ધાર્મિક સત્તાનું ધાર્યા પ્રમાણે ખળ કામમાં ન આવ્યું. ઇટાલિમાં પણ જંગલી સ્થિતિ અટકાવવાને આદરેલા પ્રયત્નો અત્યાર સુધી નિષ્ફળ ગયા. છતાં દશમા સૈકાની શરૂઆત સુધીમાં એ માટાં કાર્ય સધાયાં હતાં:—
૧. ઉત્તર તે દક્ષિણમાં થતા હુમલાઓ અટકી શક્યા હતા.
૨. વળી, ચ્યા સમયે, ચુરાપના મધ્યપ્રદેશામાં ભટકતું જીવન જે ગુજરાતું હતું, તે અટકી ગયું હતું. વસ્તી સ્થાયી થઈ હતી, મિલ્કત નક્કી થઈ હતી, તે લેાકેાના સંબંધે દિવસે દિવસે બળ કે અકસ્માતથી બદલાતા
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
પહે હતા, તે હવે તદન અટકી ગયું હતું. લોકોની નૈતિક સ્થિતિ બદલાવવા મંડાઈ હતી. તેમના જીવનની પેઠે તેમના વિચારે ને તેમની ભાવનાઓ પણ સ્થાયી થયાં હતાં. જે ઠેકાણે તેઓ વસતા ત્યાં તેઓ હમેશના સંબંધ કરતા. દરેક સ્થળે નાના સમાજે, ને મનુષ્યની સ્વેચ્છાનુસાર નાના પાયા પર નાનાં રાજ્યો સ્થપાતાં હતાં. આ સમાજોની વચ્ચે એક જાતનો સંબંધ ને સ્નેહ સ્થપાય તેનું બીજ જંગલી સ્થિતિમાંજ હતું; તે બીજ, વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય ખોયા સિવાય એકત્ર થવાની વૃત્તિ, તેજ હતું. એક તરફથી દરેક મેટો માણસ એના નાના સરખા રાજ્યમાં કુટુંબના ને આશ્રિત જનોની સાથે જુદે જ એકલો રહેતે, ને બીજી તરફથી આ મોટા લડવૈયા ને જમીનદાર લોકોની અંદર અંદરજ ઉંચાનીચી પદવી પ્રમાણે ક્રમશઃ સેવા કરવાની કે હક પ્રમાણે સેવા ભાગવાની પદ્ધતિ સ્થાપિત થઈ. આને અર્થ શું હતો? જંગલી સ્થિતિમાંથી ધીમે ધીમે ફયૂલ પદ્ધતિનો વિકાસ થતો હતો. આપણું સુધારાનાં જુદાં જુદાં તમાં જર્મન પ્રજા તરફથી મળેલાં તો સૌથી પહેલાં પ્રકાશમાં આવે, આગળ પડતાં રહે, ને ટકી રહે એ સ્વાભાવિક હતું. એ તત્ત્વને જ આધારે યુરોપનું સૌથી પહેલું સામાજિક સ્વરૂપ ને તેની વ્યવસ્થા બંધાયાં. મારા આવતા વ્યાખ્યાનમાં ફયૂડલ પદ્ધતિ તેનું લક્ષણ, ને યુરેપના ઈતિહાસમાં તેણે લીધેલ ભાગ-એ વિષે હું કહેવા માગું છું. વિજય મેળવી, સર્વત્ર પ્રવર્તવા પામેલી એ ચૂડલ પદ્ધતિની, સાથે જ ઠેકાણે ઠેકાણે આપણા સુધારાનાં બીજ તો પણ આપણે જોઈશું; નૃપતંત્રપદ્ધતિ, ખિસ્તિ સમાજ, ને શહેરની સભાઓ આ બીજા ત કયૂડલ પદ્ધતિની સાથે મળી જાય છે તે છતાં તેમને નાશ થતો નથી,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ
- વ્યાખ્યાન ચોથું. વ્યાખ્યાનને વિષય–હકીકત ને સિદ્ધાન્તો વચ્ચે આવશ્યક સબંધ-શ્યલ પદ્ધતિ પ્રમાણે એક નાના સમાજનું બંધારણ--વતનદારને તેના કુટુંબ પર ફડલ પદ્ધતિથી થતી અસર--ફયૂલ પદ્ધતિ તરફ લોકોને તિરરકાર-વતનદારના દાસવર્ગને માટે કઈ પણ કરી શકવાની ધર્મગુરુઓની અશક્તિ--ચૂડલ પદ્ધતિને વ્યવસ્થિત કરવાની અશક્તિઃ ૧. બળવાન સત્તાનો અભાવ: ૨. પ્રજાકીય સત્તાને અભાવ: ૩. સ્વતંત્રતા જાળવી સત્તાને સંયુક્ત બનાવવાની મુશીબત-ટ્યૂડલ પદ્ધતિમાં રહેલો વિરધીભાવ––મનુષ્યના વ્યક્તિત્વના વિકાસને લાભકારકને સામાજિક વ્યવસ્થાને હાનિકા, ફયૂડલ પદ્ધતિની અસર.
NR 12
મન મહારાજ્યની પડતી પછીની યુરેપની સ્થિતિને આપણે અભ્યાસ કર્યો. આપણે જોયું કે આ સમયને અ અને દશમા સૈકાની શરૂઆતમાં યુરોપમાં ચૂડલ પદ્ધતિ દાખલ થઈ. હવે એ ફચૂડલ પદ્ધતિ,
આપણા અભ્યાસને વિષય થશે. આપણે બનાવના ઈતિહાસને અભ્યાસ કરવાનું નથી. ચૂડલ પદ્ધતિને ઈતિહાસ વર્ણવી જ એ મારું કામ નથી. આપણે કામને સુધારાને - ઈતિહાસ છે. દેખીતા બહારના બનાવની અંદર રહેલી આ સુધારાની સામન્ય તે છુપી બાબત આપણને કામની છે. ચૂડલ પદ્ધતિ વિષે પણ આપણે આ દૃષ્ટિબિન્દુથી જોવાનું છે.
આ વ્યાખ્યાની શરૂઆતમાં આપણે સુધારાનું લક્ષણ નક્કી કર્યું હતું. એનાં તો શાં છે તે શોધવા આપણે પ્રયત્ન કર્યો હતે. આપણે જોયું
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચાલુ
૧
હતું કે સુધારાનાં એ તત્ત્વો છે; દરેક મનુષ્યની નીતિને તે બુદ્ધિને, કે સમાજની નીતિના તે બુદ્ધિના વિકાસ. દુનિયાના કોઈ પશુ બનાવ આપણે તપાસતા હોઈએ ત્યારે આપણેતે માટે એવડા પ્રશ્ન પૂછવાનેા છેઃ માણસની નીતિના તે બુદ્ધિના વિકાસની તરફેણમાં કે તેની વિરુદ્ધ તે બનાવથી શું થયું છે ? સમાજની નીતિના કે બુદ્ધિના વિકાસની તરફેણમાં કે તેની વિરુદ્ધનું તે બનાવથી શું થયું છે ?
આપણી તપાસ દરમ્યાન નીતિશાસ્ત્રના ધણા અગત્યના કેટલાક પ્રશ્નોના નિર્ણય કર્યા વિના આપણને નહિ ચાલી શકે. જ્યારે કાઈ પણ બનાવથી સમાજના કે મનુષ્યના હિતમાં શા ઉમેરા થયેય તે જાણવું હોય ત્યારે સમાજ ને મનુષ્યના ખરા વિકાસ વિષે આપણે જાણીતા હાવું જોઈ એ.
આવા વિચારો કરવાની જરૂરને આપણે ઇનકાર નહિ કરીએ. આ વિચાર નહિ કરવાથી આપણને આપણા વિચારે તે બનાવા વિષે ખાટા અભિપ્રાય આવે છે તે તેને આપણે દૂષિત કરીએ છીએ. એટલુંજ નહિ પણ દુનિયાની વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે તત્ત્વજ્ઞાન ને ઇતિહાસનેા ગાઢ સંબધ આપણે છૂટથી કબુલ કર્યાં સિવાય ચાલે તેમ નથી.
તેથી, સામાન્ય વિચારના પ્રશ્નને આપણે ત્યાગ નહિ કરીએ. તેવા પ્રશ્નાની ખાસ શોધમાં આપણે નહિ પડીએ, પણ જ્યારે હકીકતા આપણને સામાન્ય વિચારા કરવાને લલચાવે એવી હોય ત્યારે અચકાયા વિના આવા વિચાર। આપણે કરીશું. ચુરેપના સુધારાના ઇતિહાસ સાથે ચૂડલ પહિતના શા સંબંધ છે તેને વિચાર કરતાં આમ કરવાના આપણને એકથી વધારે પ્રસંગેા મળશે.
દશમા સૈકામાં ચૂડલ પદ્ધતિ આવશ્યક હતી તેની એક સારી સાખીતી એ છે કે તેના સાર્વત્રિક પ્રચાર થયા હતા. જ્યાં જ્યાં જગલી સ્થિતિને અન્ત આવ્યા ત્યાં ત્યાં ચૂડેલ પતિને સ્વીકાર થએલા જોવામાં આવે છે. પ્રથમ તેા એ પદ્ધતિથી અવ્યવસ્થાને જય થશે એમ લાકાતે લાગતું હતું; બધું ઐક્ય, બધા સામાન્ય સુધારા નાશ પામ્યા; અધી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
• યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. દિશાઓમાં સમાજના ભાગલા થતા જોવામાં આવતા હતા; ને તેને બદલે નાના નાના, કોઈ દહાડો નહિ જેએલા, છૂટા છૂટા, ને સમજી ન શકાય તેવા નવા સમાજનાં બંધારણે થતાં જોવામાં આવતાં હતાં. તે વખતના લકને આને અર્થ એવો લાગતું હતું કે સમાજમાં સામાન્ય અવ્યવસ્થા થશે. તે વખતના કવિઓ ને તવારીખ ધનારાઓનો આ સંબંધી મત તપાસો. તે બધા એમ માનતા હતા કે દુનિયાને અન્ન આવતું હતું. છતાં એ તે એક નવા સમાજને આરમ્ભકાળ હતો. એ સમાજ યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે બંધાવવાનો હતો. એ સમાજ એટલે બધે આવશ્યક હતા, એવો અનિવાર્ય હતું, ને પાછલા સમાજને એ પરિણામરૂપ હતો કે બધી વસ્તુઓ હવેથી એમાં ભળી ગઈને તેમણે નવું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. ખ્રિસ્તિ સમાજ, મ્યુનિસિપેલિટિઓ અથવા શહેરની સભાઓ, નૃપતંત્રની પદ્ધતિ એ બધાં આ પદ્ધતિમાં ભળી ગયાં, ને આ પદ્ધતિને અનુસરે એવા તેમાં ફેરફાર થઈ ગયા. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં પણ અમીર અથવા સરદાર ને આશ્રિત વર્ગ જેવા વગી પડ્યા, શહેરોમાં પણ અમીર ને તેમના દાસોના વર્ગ પડ્યા, ને પતંત્રની પદ્ધતિમાં પણ રાજાએ સરદારનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. બધી વસ્તુઓ સેવાના બદલામાં આપવામાં આવતી હતી. માત્ર જમીનજ નહિ, પણ કેટલાક હકે, જેવા કે જંગલમાંથી ઝાડ કાપવાને હક, પાણીમાંનાં માછલાં પકડવાને હક, સેવાના બદલામાં આપવામાં આવતા હતા. દેવોની હકસાઈ પણ જમીનની પેઠે સેવાના બદલામાં આપવામાં આવતી હતી. પાણી ને પૈસો પણ સેવાના બદલામાં વાપરવા દેવામાં આવતાં હતાં. આમ જિંદગીની સામાન્યને નાની નાની બાબતોમાં સુદ્ધાં ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે કામ ચાલતું હતું. - જ્યારે આ પ્રમાણે દરેક બાબતમાં ચૂડલ પદ્ધતિની અસર આપણે જોઈએ છીએ, ત્યારે પ્રથમ તે આપણે એમ માનવાને લોભાઈએ છીએ કે ફયૂડલ પદ્ધતિને અગત્યને ને અંન્તર્ગત નિયમ પણ સર્વત્ર પ્રવર્તમાન થયો હશે. પણ આમ માનવું તે ભૂલભરેલું છે. યૂડલ પદ્ધતિ દાખલ થતા પહેલાં એ પદ્ધતિને મળતાં ન આવે એવા સામાજિક ત જેવાં હતાં
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વ્યાખ્યાને ચોથું,
તેવાને તેવાં જ પાછળથી પણ રહ્યાં છે. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં ફયૂડલ પદ્ધતિ દાખલ થયા પછી પણ તેમાંથી ધાર્મિક સત્તાનું બળ ઓછું થયું ન હતું, અને આ પદ્ધતિનો બહિષ્કાર કરવા માટે કેટલીક વાર રાજ્યસત્તાની સહાયતામાં, તે કેટલીક વાર પિપ–ખ્રિસ્તિઓના મોટામાં મોટા ધર્મગુરુની સહાયતામાં, ને કેટલીક વાર લોકોની સહાયતામાં રહીને એ સમાજે અથાગ શ્રમ લીધો છે. નૃપતંત્ર ને શહેરી સમાજે જ્યાં બળવાન હતાં ત્યાં પણ એ પદ્ધતિ દાખલ થઈ છતાં સર્વોપરિ થઈ જવા પામી નથી.
ફયૂડલ પદ્ધતિ સર્વત્ર પ્રવર્તમાન હતી એ બતલાવી, ચઢતા ઉતરતી જમીનદારને ક્રમશઃ સેવાનો બદલો આપી જમીન રાખવાની સામાન્ય રીત વિષે આપણે પરીક્ષા કરીશું. યુરેપના મુલકો જીતી લેનાર પ્રજાઓએ લશ્કરી સેવાના બદલામાં જમીન આશ્રિતવર્ગને ખેડવા આપી હતી. ડલ પદ્ધતિ ખરેખરી એ વર્ગમાં દાખલ થઈ હતી; તેમને વિષે હવે આપણે પરીક્ષા કરવાની છે.
નૈતિક બાબતોની અગત્ય વિષે મેં અમણાં જ કહ્યું છે. પણ એક તદન જુદી જ જાતના દષ્ટિબિન્દુ વિષે બીલકુલ ધ્યાન અપાતું નથી તે પણ અગત્યનું છે. કોઈ પણ નવો બનાવ, પરિવર્તન, કે નવી સામાજિક સ્થિતિથી થતા મનુષ્યની ભૌતિક સ્થિતિમાં ફેરફાર વિષે હું કહું છું. આ બાબતે પર હમેશ આપણે જોઈએ તેટલો વિચાર નથી કર્યો. ભૌતિક સ્થિતિના ફેરફારે, ધારવામાં આવે છે તેના કરતાં, આખા સમાજની સ્થિતિ પર ઘણી વધારે અસર કરે છે. આબોહવાની અસર વિષે કેટલો બધો અભ્યાસ થાય છે તે આપણને જાણીતી વાત છે. આહવાથી થતી તાત્કાલિક અસર વિષેજ વિચાર કરીશું તે તે કદાચ બહુ નહિ માલૂમ પડે. એ બાબત ઘણી
અનિશ્ચિત છે ને એને નિર્ણય કરવો અઘરો છે, પણ આબોહવાની આડકતરી અસર-જેમકે ઉષ્ણ પ્રદેશમાં લેકે ખુલ્લી હવામાં રહે છે, ને શીત પ્રદેશોમાં તેઓ ઘરમાં ભરાઈ રહે છે, તેથી જે પરિણામ આવે છે તેથી મનુષ્યની ભૌતિક સ્થિતિમાં જુજ જેવા ફેરફાર થાય છે, પણ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. સુધારાની બાબતમાં તેની ઘણી જબરી અસર થાય છે. બધા મોટા ફેરફારથી સામાજિક સ્થિતિમાં આ પ્રકારના ફેરફાર થાય છે, ને આ બાબત ધ્યાનમાં લેવી જરૂરી છે.
ફયૂડલ પદ્ધતિ સ્થપાઈ તેથી આવો એક મેટ ફેરફાર થયો. આખા મુલકમાં વરતીની વહેંચણી બદલાઈ ગઈ. અત્યાર સુધી જમીનના માલીકે ક્યાં તે શહેરમાં બેસી રહેતા કે જ્યાં તે દેશમાં અમુક અમુક ટુકડીઓમાં ભટકતા ફયૂડલ પદ્ધતિને પરિણામે આ લેકો પોતપોતાના જુદા સ્થાનમાં ઘણે દૂર દૂરને અન્તરે જુદા જુદા રહેતા થયા. સુધારાની બાબતમાં આનાથી કેવો ફેરફાર થાય તે તમે તરત સમજી શકશે. શહેરની જિંદગી કરતાં ગામડાંઓની જિંદગીની અગત્ય વધી, પ્રજાકીય મિલ્કત કરતાં ખાનગી મિતની પણ અગત્ય વધી.
સુધારાના ઇતિહાસમાં આ પ્રકારના સમાજનો શો હિસ્સો છે તે આપણે તપાસીએ. પ્રથમ તે સાદામાં સાદી, શરૂઆતની ચૂડલ પદ્ધતિનાં મૂળ તત્ત્વો વિષે આપણે વિચાર કરીએ. એકજ જમીનદાર એના નાના સરખા સંસ્થાનમાં એના આશ્રિતવર્ગ સાથે કેવો સંબંધ રાખતો તે આપણે જોઈએ.
એક છૂટીછવાયી ઉંચી જમીન પર એ એનો વાસ કરે છે, ને તે વાસ સહીસલામત ને મજબુત બનાવવાની એ સાવચેતી રાખે છે. ત્યાં આગળ જેને એ એને કિલ્લો કહે છે એવો બચાવ થાય તેવો એ પિતાને મુકામ નાખે છે. અને એ કોની સાથે ત્યાં રહે છે? પિતાનાં બૈરા છોકરાઓ સાથે. જેઓ જમીનના માલીક થવા ન પામ્યા હોય તેવા કેટલાક સ્વતંત્ર માણસો પણ કદાચ એના મિત્રે થઈ એની સાથે ખાતાપીતા હોવાથી ત્યાં રહે છે. એના કિલ્લાની અંદર રહેનારાઓમાં આ બધા આવી જાય છે. એની આસપાસ એક નાનું સરખું આશ્રિતવર્ગનું સંસ્થાન વસે છે. એ આશ્રિત એની જમીનની ખેતીનું કામ કરે છે. આ આશ્રિતવર્ગમાં એક ધાર્મિક સમાજ સ્થપાય છે. તેથી ત્યાં ધર્મગુરૂની પણ આવશ્યકતા થાય છે. તેથી તે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચેવું. મંડળમાં એક ધર્મગુરુ આવીને વસે છે. ફયુડલ પદ્ધતિના આરમ્ભકાળમાં આ ધર્મગુરુ જમીનદારના ખુદ કિલ્લામાં વસનાર મંડળને ઉપદેશગુરુ બનતો, ને ભક્તિનાં ઉપદેશવચને વાંચવાનું કાર્ય કરતા. વળી આખા ગામને પાદરી પણ એ જ બનતે. વખત જતાં સંસ્થાનને ધર્મગુરુ આ જુદાં જુદાં કામ કરતા તે સ્થિતિ અટકી ગઈ. ગામને પાદરી જુદો માણસ બનતે, ને તે, ગામના દેવળ પાસે રહેતો. આ પ્રમાણે શરૂઆતના - વખતમાં ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે સમાજ રહેતો. આને પરિણામે મનુષ્યનું પિતાનું ને સમાજનું હિત કેટલું વિકાસ પામ્યું છે એ પ્રશ્ન આપણે પૂછી શકીએ તેમ છે.
આવા બે પ્રશ્ન પૂછવાને ને તેના ઉત્તરથી સંતુષ્ટ થવાને આપણને સંપૂર્ણ હક છે; કારણ કે મેં જે ફડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેતા સમાજનું ચિત્ર તમને આપ્યું તે યથાર્થ છે. જમીનદાર, સંસ્થાનના લોકો, ને ધર્મગુરુ; ફડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર સમાજનાં એ ત્રણ અંગે છે, પછી ભલે તે સમાજ માટે હોય કે ના હેય.
આ નાનકડા સમાજ વિષે વિચાર કરતાં એક વાત આપણું ધ્યાન બચે છે. જમીનદાર ઘણો મોટો માણસ ગણાતો હોવો જોઈએ. જંગલી લેકેમાં વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની ભાવનાનું બળ જબરું હતું. પણ અહીં તે વસ્તુસ્થિતિ જુદી હતી. આ પદ્ધતિ પ્રમાણે માણસની–ાની સ્વતંત્રતાજ માત્ર જોવામાં આવતી નહતી, પણ મટી જમીનના માલીક, કુટુંબના વડીલને મુખ્ય પુરુષ, ને આશ્રિત જનોના શેઠ તરીકે એનું અગત્ય ગણાતું હતું. આવી સ્થિતિને લીધે એનામાં ઘણાજ ચઢીઆતાપણની ભાવના ઉત્પન્ન થઈ હેવી જોઈએ. બીજા સુધારાના ઈતિહાસમાં આપણે જોઈએ તેના કરતાં ઘણીજ જુદી જાતનું આ ચઢીઆતાપણું ગણાતું હોવું જોઈએ; કારણ કે આ જમીનદારનું મહત્ત્વ કંઈ પદવીને લીધે કે કોઈનું આપેલું નહોતું, પણ માત્ર પિતાની જ સ્થિતિ, પિતાની જ જમીનદાર તરીકેની મોટાઈને લીધે ઉત્પન થએલું હતું. કેટલી મગરૂબી, કેટલે મહાગ, કેટલી ઉદ્ધતાઈ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. આ માણસના મનમાં ઉત્પન્ન થતી હોવી જોઈએ ! એ કઈ કઈ પણ એના ઉપરના પ્રતિનિધિ તરીકેની કે આપેલી સત્તા વાપરતો નહોતે. એના મંડળમાં એને કોઈ બરોબરીઓ પણ નહોતો. એની ઈચ્છા પર કોઈ પણ બહારને અંકુશ નહોતો. પિતાનું બળ પહોંચી શકે ને નિડરપણે વાપરી શકે તેટલી સત્તાવાપરવાને એને વધે નહોતે.
મહત્વનું, છતાં બહુ ઓછું નજરમાં આવેલું, ચૂડલ પદ્ધતિનું એક બીજું પરિણામ આપણે જોઈશું. ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર કુટુંબના ચેતનમાં શા પ્રકારના ફેરફાર થયા તે વિષેની એ વાત છે.
જુદી જુદી જાતની કુટુંબની પદ્ધતિઓ વિષે આપણે વિચાર કરીએ. પ્રથમ તે બાઈબલ ને પૂર્વ દેશનાં પુસ્તકમાં જેના દાખલા આપણે વાંચીએ છીએ એવી કુલપતિસત્તાક કુટુંબપદ્ધતિ અથવા કુટુંબના મુખ્ય વડીલની સર્વ સત્તા નીચે રહેનાર કુટુંબની પદ્ધતિ જુઓ. એ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેતું કુટુંબ ઘણું મેટું હોય છે. મુખ્ય પુરુષ-કુલપતિ એ કુટુંબમાં એનાં છોકરાંઓ, પાસેના સંબંધીઓ, એની સાથે રહેનારાં દૂરનાં બધુઓ, ને બધા નોકર સાથે રહેતો. માત્ર એ બધાંની સાથે એ રહેતો એટલું જ નહિ પણ એનું કામકાજ, એને ધંધે, ને એનું જીવન પણ તેમની બધાની સાથે સામાન્ય, એક જ પ્રકારનું હતું.
એક બીજા પ્રકારની કુટુંબપદ્ધતિ પણ જોવામાં આવે છે સ્કોટલૅન્ડ ને આયર્લેન્ડમાં એ પ્રવર્તે છે! આ, ટોળીની અથવા સંઘની પદ્ધતિ છે. ઘણે ભાગે યુરેપના મોટા ભાગે આ પદ્ધતિ એક વાર અનુભવી છે. કુલ પતિની સત્તા નીચે રહેનાર કુટુંબની પદ્ધતિથી આ પદ્ધતિ જુદી છે. સરદારને તેના હાથ નીચે વસનારાઓની સ્થિતિની વચમાં આ પદ્ધતિ પ્રમાણે ઘણો કેર હોય છે. એ બધા એક જ પ્રકારનું જીવન જીવતા નથી, મોટો ભાગ ખેતી ખેડે છે. ને સેવા કરે છે, ને સરકાર આળસુ ને યુદ્ધકુશળ હોય છે. પણ એ બધાની ઉત્પત્તિ એક જ હોય છે, એકજ નામ તેઓ ધારણ કરે છે, તેમના સંબધિઓ, ને જૂના પરાક્રમોનાં સ્મરણ એક જ હોય છે, ને તેથી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
કo
વ્યાખ્યાન ચોથું. એક જાતનું નીતિનું બંધન, અમુક સ્નેહબંધને ઉત્પન્ન થાય છે. તેને પરિ. ણામે ટોળીના બધા માણમાં સમભાવ રહેવા પામે છે. - ઈતિહાસ જોતાં કૌટુમ્બિક પદ્ધતિઓના આપણને આ બે મુખ્ય નમુના મળી આવે છે. પણ આમાંથી એમાં ફયૂડલ પદ્ધતિનું ચિફ છે? નહિજ પ્રથમ એમ લાગે છે કે ટેળીમાં રહેનાર ઉપર દર્શાવ્યું તેવા કુટુંબ બને ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર કુટુંબ મળતું આવે છે. પણું સંરખામણું કરતાં તફાવત ઘણો વધારે છે. જમીનદારની આસપાસ રહેનાર વર્ગ એની સાથે કોઈ પણ પ્રકારની સંબધીની ગાંઠથી જોડાયેલો નથી હોતે, તે લેકેનું ને એનું નામ એક નથી હોતું, ને તેમની ને એની વચમાં કોઈ પણ પ્રકારને નૈતિક કે ઐતિહાસિક સંબંધ જોવામાં નથી આવતો, તેમજ કુલપતિની સત્તા નીચે રહેનાર કુટુંબની પદ્ધતિને પણ યૂડલ કુટુંબની પદ્ધતિ મળતી આવતી નથી. જમીનદાર એના આશ્રિત વગની સાથે એકજ પ્રકારનું જીવન ગુજારતો નથી, ને એક જ પ્રકારનું કામકાજ કે ધંધે પણ કરતો નથી. એ આળસુ ને યુદ્ધકુશળ હોય છે ને આશ્રિતો વૈતરું કર્યા કરે છે. ફયૂડલ કુટુંબ બહુ મોટું નથી હોતું, એમાં માત્ર સ્ત્રી ને છોકરાંએનો જ સમાવેશ થાય છે, ને એ કુટુંબ આશ્રિત વર્ગથી જુદું જ, પોતાના નાના સરખા કિલ્લામાં વાસ કરે છે. એની આસપાસ રહેનારાઓ ને આશ્રિત જનો એ કુટુંબની બહાર રહે છે. આવા સમાજનું અસ્તિત્વ પણ જુદાં કારણોને લીધે થયું છે, ને તેથી કુલપતિની સત્તા નીચે રહેનાર કુટુંબ કરતાં આ કુટુંબ ઘણું જુદી જાતનું છે. સમાજથી ચઢીઆતી સ્થિતિમાં ને તેથી અળગા પાંચ છ જોડે રહેનાર માણસનું કુટુંબ તે ચૂડલ કુટુંબ એ ઘણું નાનું ને સંકુચિત રહેતું ને આશ્રિત વર્ગથી પણું જુદો પડી તે વર્ગને પણ તેને વિશ્વાસ નહોતો રહેતો. આવા કુટુંબનું આખ્તર જીવન ને એની ગૃહવ્યવસ્થાની બાબતે અગત્યની થવી જ જોઈએ. સરદારની સ્વેચ્છાનું બળ ને લડાઈમાં કે શિકારમાં વખત કાઢવાની એની ટેવ ગૃહજીવનની ઉન્નતિમાં વિઘરૂપ હતાં. પણ આ બળ ને આ ટેવ ખસેડી શકાય તેવાં છે. લડાઈ કે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
શિકારમાંથી છેવટે સરદાર ધેર તેા આવવાનાજ ને ત્યાં એની સ્ત્રી ને એનાં છોકરાંનાજ સહવાસમાં એને હમેશ રહેવું પડવાનું. એની માજશેાખામાં તે એના ભવિષ્યમાં તે લેાકેા ભાગ ભોગવવાનાં. તેથી અવક્ષ્ય કરીને ગૃહજીવનનું હ્મણું અગત્ય વધ્યું. આ બાબતની જોઈએ તેટલી સાખીતી છે. શું ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર કુટુંબમાંજ સ્ત્રીસન્માન વધ્યું નહોતું ? કૌટુમ્બિક જીવન ઘણું બળવાન હતું એવા બધા પ્રાચીન સમાજોમાં સૌથી વધારે ઑસન્માન યૂડલ કુટુ બમાં હતું. ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર કુટુબમાં ગૃહવર્તન કેળવાતું તેને લીધેજ આ દિશામાં ઉન્નતિ જૈવામાં આવે છે. કેટલાકેાનું માનવું એવું છે કે આ સ્ત્રીસન્માન પ્રાચીન જર્મન લોકોના ખાસ આચારાને લીધે ઉત્પન્ન થયું હતું. તે જંગલમાં રહેતા ત્યાં પણ તેમને તેમની સ્ત્રીએ પ્રતિ સન્માનનો ભાવ રહેતા. પણુ આ મતને માટે સંગીન પાયા નથી. ગૃહવર્તનનું અગત્ય જ્યારથી વધ્યું ત્યારથીજ સ્ત્રીસન્માનનું અગત્ય પણ શરૂ થયું; અને ગૃહવનનું અગત્ય તા છેક આર્મ્ભકાળથીજ યૂડલ પદ્ધતિનું લક્ષણુરૂપ હતું.
ગૃહજીવનના સામ્રાજ્યની ખીજી એક સાબીતી મળે છે તે તે પશુ ક્યૂડલ પદ્ધતિનેજ અંગે છે. વંશપરપરા હકા મેળવવાની પદ્ધતિ વિષે હું ધ્યાન ખેંચવા માગુ′ છું. કુટુંબના જીવનની સાથેજ વંશપરપરાની પહિત સંલગ્ન છે. પણ ચૂડલ પદ્ધતિમાં જેટલા એના વિકાસ છે તેટલા અન્યત્ર થયા નથી.
હવે હું જમીનદારની રહેણીના વિષય પડતા મુકી તેના સંસ્થાન વિષે, તેની આસપાસ રહેનાર કાને વિષે ખેાલીશ. અહીં બધું જીદુંજ જણાય છે. મનુષ્યના સ્વભાવ એવા સરસ છે કે જ્યારે કાઈ પણ સામાજિક સ્થિતિ અમુક વખત સુધી ટકી રહે છે ત્યારે અમુક જાતનું સ્નેહબન્ધત્ તે અમુક નૈતિક ભાવના ઉત્પન્ન થાય છે. ગમે તે કારણસર જેએ એકખીબના સહવાસમાં રહે છે તેમની વચ્ચે અન્યાન્ય રક્ષણ, ઉપકાર, તે સ્નેહના ભાવ અવશ્ય થવા પામે છે, મૂડ પતિમાં પણ આ પ્રમાણે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચોથું. બન્યું. જમીનદાર ને તેના સંસ્થાનના લોકોની વચ્ચે કેટલાક વખત પછી કેટલાક સ્નેહભાવ સ્થાપિત થશે. પણ તે ભાવ તેમના સમ્બન્ધને લીધે નહિ પણ તે વિરોધી હોવા છતાં ઉત્પન્ન થયે. આમ થાય એવું વસ્તુસ્થિતિમાં કંઈ નહેતું; ઉલટી તે તે આની વિરુદ્ધ હતી. જમીનદાર ને એના સંસ્થાનના વતનીઓને વિષે કશું સામાન્ય નહોતું કે જેથી સ્નેહ ઉત્પન્ન થાય, તે લોકો એના નાના સરખા રાજ્યનો અમુક ભાગ હતા, તે લેકે એની મિલ્કતરૂપ હતા. તેને લીધે તેમના પર અમુક કાયદાઓનું બંધારણ નાખવું, કે અમુક કર નાખવા, કે તેમને શિક્ષા કરવાને, અરે એટલું જ નહિ પણ તેમને વેચવાને ને જેમ ચાહે તેમ કરવાને તેને હક હતો. આ બેની વચ્ચે કોઈ પણ જાતના હક, કબૂલાત, કે સામાજિક સમ્બન્ધ નહોતા.
- ફયૂડલ પદ્ધતિ, તેનાં સ્મરણે, તેનું નામ સુદ્ધાં લેકે હમેશાં ઘણાજ તિરસ્કારની દૃષ્ટિથી દે છે, તેનું કારણ હું ધારું છું તેજ છે. આવી જહાંગીરી સત્તાને લેકે શરણે થયા ને તેને ટેવાઈ ગયાને આ માત્ર એકજ દાખલો નથી. લોકે ખુશીથી એવી સત્તાને તાબે રહ્યાના બીજા દાખલાઓ. પણ છે. ધાર્મિક સત્તા ને પસત્તાની જોહુકમી અનેક વાર લોકોએ ખુશીથી કબૂલ રાખી છે. પણ ફયૂલ પદ્ધતિની જહાંગીરી હમેશાં કંટાળો આપે તેવી હતી. આનું કારણ એ છે કે ધાર્મિક સત્તા ને નૃપસત્તા, એક પ્રતિનિધિની સત્તા તરીકે વપરાય છે. ક્યાં તો ઈશ્વરના કે ક્યાં તો અમુક સામાન્ય સત્તાની આવશ્યક્તાના સામાન્ય નામ નીચે એ સત્તાઓ વાપર વામાં આવે છે, માણસ પિતાના નામમાં એ સત્તાઓ વાપરતો નથી. ફયૂડલ પદ્ધતિની જહાંગીરી તદન જુદી જાતની હતી. એમાં તે માણસ માણસ પર સત્તા વાપરતે હત; પિતાની સ્વેચ્છાના બળથી, નહિ કે કોઈ પ્રકારના પ્રતિનિધિત્વના બળથી, એ પિતાની સત્તા વાપરતો. માણસને હમેશ પિતાને માટે એક પ્રકારના ગૌરવને વિચાર હોય છે ને તેને લીધે તે આવી સત્તા કબૂલ નહિ કરે; કદાચ આજ . જહાંગીરી એવી છે કે જે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
માણસ ખુશીથી નહિ ખમે. જ્યારે સત્તા વાપરનાર માણસ પણ માત્ર એક માણસ તરીકે જહાંગીરી વાપરતા જણાય છે, ત્યારે કદાચ વેઠવી પડે તાએ તે સત્તા આવેશ સાથેજ કબૂલ રાખવામાં આવે છે. ચૂડલ પદ્ધતિની સત્તા આ પ્રકારની હતી, અને એના પ્રતિ જે વૈરભાવની લાગણી હમેશ ઉત્પન્ન થતી તેનું કારણ પણ આ પ્રકારનું હતું.
આપણા નાના સરખા ડ્યૂડલ સમાજ પર્ ધર્મગુરુની શી અસર થઈ શકતી હતી તે તપાસીએ છીએ ત્યારે આપણને માલૂમ પડે છે કે તે નહિ જેવી હતી. ધણુંખરૂં તેા ધર્મગુરુ જાતેજ અસભ્ય ને આશ્રિત તરીકે દાસત્વમાં રહેતા, ને તેથી જમીનદારના મદ ખાવી શકે એવું એનામાં બહુ થોડુ જોવામાં આવતું. ખેલાશક સંસ્થાનના આશ્રિતવર્ગનું નૈતિક જીવન પાષવા ને ઉન્નત કરવાનું એનું ખાસ કામ હાવાથી તે તે માટે એને સંસ્થાનમાં ખેલાવવામાં આવેલા હોવાથી, એ ત્યાં તે હેતુથી પ્રિય ને ઉપયાગી થઈ પડતા. સંસ્થાનમાં એ કંઇક આરામ આપતા, કંઈક ચેતન મુકતા, પણ હું બારૂં છું, તેમાં રહેનારા આશ્રિતવર્ગનું ભવિષ્ય વધારે ઉજળું બનાવવાને એ બહુ થોડું કરી શકતા કે કરતા હતા.
७०
હવે ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર નાના સરખા મંડળનેા દેશના સામાન્ય સમાજ તરફ કેવા પ્રકારના સંબંધ હતા, તે સુધારાના વિકાસમાં આનું શું પરિણામ આવ્યું તે આપણે જોઈ એ.
યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે લશ્કરી નોકરી કરવાના બદલામાં જમીન ખેડનારા આશ્રિતવ પ્રકારની સેવા કરવા બંધાયલા હતા ને તેને શા પ્રકારનું રક્ષણ મળતું હતું તે આપણે જાણ્યું. એમને શાં શાં કામ કરવાનાં હતાં તેની વિગતામાં હું નહિ ઉતરૂં; તે વિષેના માત્ર સામાન્ય વિચાર આપણને હાય તા ખસ, આશ્રિતવર્ગના મનુષ્યોના મનમાં કર્રાવ્ય ને સ્નેહના ક્રેટલાક નૈતિક વિચારે તેમના કામનેજ અંગે ઉદ્ભવતા.
આ કર્રાવ્યા તે આ ભાવનાઓના વિચારને પરિણામે અમુક હકા ને પદ્ધતિઓ અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. દરેક માણસ જાણે છે કે ડલ પતિના
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચાર્યું.
ઉદ્દેશ જમીનદાર ને આશ્રિતવર્ગની વચ્ચેના હકો નક્કી કરી આપવાના હતા. વળી આશ્રિતવ જમીનદાર તરફ્ પૈસાના કે લશ્કરી નોકરીનેા કેવા બદલા આપવાને બંધાયલા હતા તે પણ નક્કી કરવાની ઇચ્છા હતી. જમીનને અંગે ાકરી કરવાને આશ્રિતવગ બંધાયા હોય તે ઉપરાંત તેને કેવા પ્રકારની સેવા કરવી પડતી હતી તે પણ નક્કી કરવાનું હતું. આશ્રિતવર્ગના હકા જળવાય તે હેતુથી અમુક પદ્ધતિ પ્રમાણે તે નિર્ણીત કરવાના પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા હતા. દાખલા તરીકે આશ્રિતવર્ગની માંથેામાંઘના ન્યાય જમીનદાર પાતાની ઉપરીસત્તાથી કરતા. દરેક માટે અમીર કે જમીનદાર પેાતાના આશ્રિતવર્ગની સંમતિ જે ખાખતમાં આવસ્યક હાય એવી બાબત નક્કી કરવાને આશ્રિતાની સભા મેળવતા. ટૂંકામાં ચૂડેલ પદ્ધતિનું બંધારણ વ્યવસ્થિત કરવાને માટે જમીનદારના હાથમાં રાજકીય, ન્યાયસંબંધી, કે લશ્કરી સાધના હતાં, ને તે સાધનાથી આશ્રિતાના હકા નક્કી થતા.
પણ આ હુકાનું ને આ પદ્ધતિનું સ્થાયીપણું નહતું, એ ટકી રહેશે એવી ખાત્રી નહાતી. કારણ કે એ ટકાવી રાખવાને કોઈ એક પણ પ્રકારની સ્થાયી સર્વોપરિસત્તા નહોતી.
એલાશક નાકરી કરવાના બદલામાં જમીન ખેડનાર વર્ગમાં બધાજ કઈ સમાનપદ ભેગવતા નહેાતા; ઘણાની પાસે વધારે સત્તા પણ હતી ને તે સત્તાને તે નબળા માણસા પર ઉપયાગ કરતા હતા. પણ છેક રાજા સુધી જમીનદાર વર્ગમાં એક પણ માણસ એવે નહાતા કે જે પેાતાના આશ્રિતજના પર અમુક પ્રકારના કાયદા ચલાવી શકે તે બીજા બધાને તાબામાં રાખી શકે. સત્તા ને હુકમ ભેગવી શકવાને જોઈએ તેવાં બધાંજ સ્થાયી સાધનાને અભાવ હતા. સ્થાયી લશ્કર નહેાતું, સ્થાયી કરેા નહેાતા, સ્થાયી કચેરીએ નહોતી. દરેક કામને માટે જરૂર પડે ત્યારે કચેરી ખાસ ભરવી પડતી, લડાઈ ને વખત આવે ત્યારે લશ્કર ઉભું કરવું પડતું, તે નાણાંને ખપ પડે ત્યારે કરા ઉધરાવવા પડતા. દરેક વસ્તુ પ્રાસંગિક, આક સ્મિકને, ખાસ જોવામાં આવતી. કેન્દ્રભૂત, સ્થાયીની સ્વતંત્ર રાજ્યપદ્ધતિનાં
'
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, સાધને તે વખતે નહોતાં. દેખીતુજ છે કે એ પદ્ધતિ પ્રમાણે કોઈ માણસ પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે બીજાની પાસે ધાર્યા પ્રમાણે કરાવી શકે તેવું સાધન નહતું, તેમજ બધાના હકે એકબીજા માણસો માંહ્યોમાંહ્ય જાળવતા રહે તેમ કરાવી શકવાનું પણ સાધન નહોતું
પણ નિગ્રહનું કામ જેટલું અઘરું હતું તેટલું જ વિરોધનું કામ સહેલું હતું. પિતાના કિલ્લામાં ભરાઈ રહી જોઈએ તેટલી સહાયતાનાં સાધન હેવાથી જમીનદારને પોતાનું રક્ષણ કરવાનું કાર્ય ઘણું સહેલું પડતું હતું.
આ પરથી જણાશે કે ફટૂલ પદ્ધતિ પ્રમાણે કોઈ પણ સૌથી વધારે બળવાન માણસની જમીનદારને સહાયતા રહેતી; દરેક પિતાનું રક્ષણ કરી શકો ને પિતાના હકો જાળવી શકત. - જેમ કોઈ પણ સૌથી બળવાન સત્તાની સહાયતા રહેતી તેમ સ્વતંત્ર પ્રજાકીય કે સામાન્ય લોકસત્તા પણ નહોતી. ચૂડલ પદ્ધતિમાં આને આવિભવજ અશકય હતે. કારણ દેખીતુજ છે. જ્યારે આજના વખતમાં આપણે પ્રજાકીય સત્તા વિષે બોલીએ છીએ ત્યારે આપણે બધાજ એમ માનીએ છીએ કે એ સત્તા–કાયદા કરવાની, કર નાંખવાની, ને શિક્ષા ફરમાવવાની સત્તા કોઈ પણ અમુક માણસના હાથમાં લેતી નથી. આ પ્રકારની સત્તા લેકોના સામાન્ય સમુદાયના હાથમાં હોય છે, અને જનસમાજ પણ એ સત્તા પિતાના નામમાં નહિ પણ ઈશ્વરના પ્રતિનિધિ તરીકે ભગવે છે. જ્યારે કઈ પણ માણસ કોઈ એવા સત્તાધારી પુરષ પાસે જાય છે ત્યારે એના મનમાં એને ખબર પણ ન હોય તેમ સ્વાભાવિક રીતે જ એવી ભાવના ઉત્પન્ન થાય છે કે એ એક પ્રજાકીય ને હકદાર સત્તાધારી પક્ષની સમક્ષ ઉભો છે, તે સત્તાધારીને સત્તા વાપરવાની ફરજ છે, ને તેથી પ્રથમથી જ એ પિતે અંદરખાનેથી આ સત્તાનું ઉપરીપણું સ્વીકારી લે છે. પણ ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ તદન જુદી જ હતી. પિતાના નાના રાજ્યમાં જમીનદાર તેના આશ્રિત જન પર સર્વોપરિ સત્તા ભોગવવાના હક ધરાવતે. એની જમીનની સાથે જ એ હકે એને પ્રાપ્ત થતા, ને એના ખાનગી હોના
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
વ્યાખ્યાન ચેર્યું. સમુદાયના એ એક ભાગ હતા. હાલમાં જે પ્રજાકીય હકો છે તે તે વખતે ખાનગી હકે હતા; હાલમાં જે પ્રજાકીય સત્તા છે તે તે વખતે ખાનગી સત્તા હતી.
ફચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે હકો માત્ર બળનેજ આધારે જાળવી શકાતા હતા. કઈ સંસ્થાને આધારે તે જાળવી શકાતા નહતા. જમીનદાર કચેરીઓ ભતે ને આશ્રિતજનોની સભાઓ મેળવાતી તેની જે કંઈ અસર થઈ શકે તેમ હેત તે તે વિષે આપણે ઇતિહાસમાં વધારે વાર સાંભળ્યું હોત; પણ તે કવચિત ભરાતી તે પરથી એટલું સમજાય છે કે તેનામાં કંઈ બળ કે સત્તા નહોતાં.
આથી આપણે આશ્ચર્ય પામવાનું નથી. મેં દર્શાવ્યું છે તેના કરતાં તેને માટે વધારે અસરકારક ને વધારે ગંભીર પ્રકારનું એક કારણ છે.
બધી જ રાજ્યપદ્ધતિઓમાં એક પદ્ધતિ સ્થાપવી સૌથી વધારે અઘરી છે. એ પદ્ધતિ પ્રમાણે આન્તર વ્યવસ્થાના સંબંધમાં સ્થાનિક સ્વતંત્રતા જાળવી રાખી, દરેક પ્રજા કે સમાજનું પિતાનું સ્વાતંત્ર્ય ઓછું કરી એક જાતની સંધિથી રાજકીય બાબતેને નિર્ણય કરવામાં આવે છે. આ સંધિગત શાસનપદ્ધતિનો વિચાર સુગમ છે પણ વ્યવહારમાં તે બહુજ ગુંચવણકારક છે. સામાન્ય વ્યવસ્થાને માટે જોઈએ તેટલી સ્વતંત્રતા ઓછી કરી તેના પ્રમાણમાં આપી શકાય તેટલી સ્થાનિક સ્વતંત્રતા રહેવા દેવી તેને માટે ઘણા ઉંચા પ્રકારની ઉન્નતિ સધાઈ હેવી જોઈએ. . સંધિની રાજ્યપદ્ધતિ સ્વીકારાવવાને માટે દેખીતી રીતે જ બુદ્ધિ, નીતિ, ને સુધારાને સૌથી વધારે વિકાસ થયો હોવો જોઈએ. છતાં ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે આજ પદ્ધતિ સ્થાપવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો હતો. ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે એક થવાને સામાન્ય વિચાર સંધિની પદ્ધતિ પ્રમાણે એક થવાના વિચારને મળતું આવતું હતું. દાખલા તરીકે આપણા જ વખતમાં અમેરિકાનાં સંયુક્ત રાજ્યમાં જેમ દરેકનું સ્થાનિક સ્વાતંત્ર્ય જળવાતાં છતાં કેટલાંક સામાન્ય કામને માટે અમુક સંધિ સ્વીકારી સ્વતંત્રતા ઓછી કરવામાં આવી છે, તે જ પ્રમાણે ફડલ પદ્ધતિમાં
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. પણ હતું. એ પદ્ધતિ પ્રમાણે દરેક અમીર કે જમીનદાર પોતાના સંસ્થાને પર સ્વતંત્ર સત્તા ભોગવતે, માત્ર લડાઈ વગેરે ઘણજ જરૂરના પ્રસંગે સરદાર, રાજા, કે અમીરોની સામાન્ય સભાના લાભ માટે પિતાની સત્તામાંથી કામ જેટલી થોડામાં થોડી સત્તાને ત્યાગ કરત. ફયુડલ સમયમાં સુધારાની જે સ્થિતિ હતી તે વખતે, અજ્ઞાન ને આમતલબના જ વખ-* તમાં એ પદ્ધતિ સ્વીકારાવવાની અસંભવિતતા તમે સમજી શકશે. અમુક રાજ્યવ્યવસ્થાને મૂળ વિચારજ, તે સમયે જે લોકોને લાગુ પાડવાનો હતો,તે તેમનામાં અગ્રાહ્ય હતું. તે પછી વ્યવસ્થાને માટેના પ્રયત્ન નિષ્ફળ જતા જોવામાં આવે એમાં કોને આશ્રય ઉત્પન્ન થશે?
ફયૂડલ પદ્ધતિને વિષે આપણે કરેલા વિચારોને પરિણામે આપણને નીચેની બે બાબતે માલૂમ પડી.
પ્રથમ સંધિની પદ્ધતિને લીધે માનસિક વિકાસને સારો લાભ થયો. લોકોના મનની અંદર પ્રેત્સાહક ભાવનાઓ, નૈતિક વિચાશે, ને સહર્તનની લાગણીઓ જાગ્રત થઈ
બીજું, પ્રજાકીય દૃષ્ટિબિન્દુથી જોતાં એ પદ્ધતિ રાજકીય વ્યવસ્થા સ્થાપવાને અસમર્થ નીવડી હતી. ચૂડલ પદ્ધતિ મૂળથી જ ખરાબ હોવાને લીધે એ સુવ્યવસ્થિત થઈ શકી નહિ; તેમજ એને બહોળા વિસ્તાર પણ થવા પામ્યો નહિ. યૂડલ પદ્ધતિને લીધે યુરોપને સમાજ, માત્ર એક જ હક દર્શાવતે થયે. એ હક વિરોધ કરી શકવાને હક હતો. એ વિરોધ ન્યાયપુરઃસર હતો એમ હું નથી કહેતો, કારણ કે એટલા ઓછા ઉન્નત સમા જમાં એ સંભવિત નહતું. સામાજિક પ્રગતિ માત્ર બે રીતની હોય છે. એક તે દરેક વ્યક્તિની સ્વેચ્છાને બદલે પ્રજાકીય સત્તાનું બળ વપરાતું કરવાની, ને બીજું, વ્યક્તિઓના વિરોધને બદલે ન્યાયપુર:સર વિધિ આપી શકવાની. સામાજિક વ્યવસ્થાની ઉત્તમતાને આમાં જ મુખ્ય ભાવેશ થાય છે. દરેક માણસને જોઈએ તેટલી સ્વતંત્રતા આપવામાં આવે છે, પણ જ્યારે એ સ્વતંત્રતાનો દુરુપયેગ થતો જોવામાં આવે છે. ત્યારે પ્રજાના
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચેાથું.
સામાન્ય મત પ્રમાણે જે યાગ્ય લાગે છે તે કરવામાં આવે છે. કાયદાપૂર્વક વિરાધ તે શાસનની પદ્ધતિ આ પ્રમાણેની હોય છે. તમે સ્હેલાઈથી જોઈ શકશા કે ચૂડલ પહિતમાં આવું કશું નહતું.
ઇતિહાસ તપાસતાં આપણને માલૂમ પડે છે. કે ચૂડલ પદ્ધતિથી જે પ્રકારનાં પરિણામ આવવાં જોઈ એ તેવાંજ આવ્યાં છે. શમા તે તેરમા સૈકાની વચમાંના ચૂડલ પહિતના તહાસ જરા જુએ. મનુષ્યની ભાવનાએ, તેના વિચારો ને તેના વર્તન પર થએલી સારી અસર ભૂલી શકાય તેષી નથી. આ સમયના ઇતિહાસમાં જ્યાં ત્યાં આપણને ઉત્તમ ભાવનાઓ, મેટાં વખાણવા લાયક પરાક્રમા, મનુષ્યત્વના ઉત્તમ આવિર્ભાવના નમુનાએ નજરે પડે છે, અને તે બધાંની ઉત્પત્તિ ચૂડલ પદ્ધતિને પરિણામે થયેલાં સનમાંજ હતી. ખરૂં છે કે નારીસન્માનની ભાવના આ સમયે જોવામાં આવે છે ને તેને ચૂડલ પદ્ધતિ સાથે કંઈ મળતાપણું નથી, છતાં એનુંએ ખીજ એમાંજ છે. યૂડલ પદ્ધતિને પરિણામેજ આ ઉચ્ચ, ઉદાર, તે વફાદારીભરેલી ભાવનાઓની આદર્શરૂપ ભાવના આવિર્ભૂત થઈ. આ નારીસન્માનની ભાવના, એની બીજરૂપ યૂડલ પદ્ધતિમાં રહેલી ભાવના પ્રતિ આપણું સન્માન પેદા કરાવે છે.
વળી અન્ય દિશા તરફ તમારૂં લક્ષ ફેરવે. યુરાપમાં કલ્પનાશક્તિના પહેલા ઉભરા, કાવ્ય ને સાહિત્ય ક્ષેત્રમાં પ્રથમના પ્રયત્ને, જંગલી સ્થિતિનેા. ત્યાગ કર્યા પછી ચુરાપમાં અનુભવાયલા બુદ્ધિની ખીલવણીના પ્રથમ આનન્દ—આ બધું ફ્યુડલે પતિના આશ્ચય નીચે ચુરેપ હતું ત્યારેજ તે યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનારા જમીનદારના નાના નાના કિલ્લામાંજ પ્રથમ જન્મ્યું હતું. મનુષ્યની આ પ્રકારની માનસિક ઉન્નતિ થવાને માટે મનુષ્યના આત્મામાં ને તેના જીવનમાં અમુક પ્રકારના ફેરફાર થવા જોઈએ; એક હજાર જાતના ફેરફાર થવા જોઇ એ, અને તે, સામાન્ય લોકોના મહેનતુ, ગ્નિ, સ્થૂલ, ને કનિ જીવનમાં થવા શક્ય નથી હાતા. યુરોપના સાહિત્યમાં પ્રથમ જે કંઈ લખાયું હોય તેનાં સ્મરા ને પ્રથમને માનસિન્ક્ર
૭૫
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાનો ઇતિહાસ,
આલાદ, કાન્સ, ઇંગ્લેંડ, ને જર્મનીમાં કડલ પદ્ધતિ સાથે જ જોડાયેલાં છે.
બીજી તરફથી ફયુડલ પદ્ધતિની સમાજ પર થએલી અસર વિષે ઇતિહાસનું આપણે અવલોકન કરીશું તો જણાશે કે તેમાએ આપણી ધારણાઓ ખરી છે. ફયૂડલ પદ્ધતિ જેટલી સામાન્ય સ્વતંત્રતાની વિરુદ્ધ છે, તેટલીજ સામાન્ય વ્યવસ્થાની વિરોધી છે. સમાજની ગમે તે દિશાની પ્રગતિ તપાસશે તો એ તમને માલુમ પડશે કે ચૂડલ પદ્ધતિ વિનરૂપ થઈ પડે છે. તેટલા માટે ડલ પદ્ધતિના છેક શરૂઆતના વખતથી વ્યવસ્થા ને સ્વતંત્રતાનાં બે પ્રોત્સાહક બળ હમેશ એની વિરુદ્ધ થઈ એની સામે લડત કરતાં જેવામાં આવે છે, એક બળ પતંત્રની પદ્ધતિનું, ને બીજું પ્રજાકીય સત્તાનું રાજા ને લોકો. વ્યવસ્થા ને કાયદો-એ બે બાબતેને ફયુડલ પદ્ધતિ સ્વભાવથીજ વિરુદ્ધ હતી, ને તેથી તે પદ્ધતિમાં આ બાબતની સાથે બંધબેસતા ફેરફાર કરવાના પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડયા છે. ઇંગ્લંડમાં પહેલા વિલિયમે, કાન્સમાં સેન્ટ લુઈએ, ને જર્મનીમાં ઘણાખરા શહેનશાહએ આવા પ્રયત્નો કર્યા હતા, પણ તેનું ફળ કંઈ નીવડ્યું નહિ. આધુનિક સમયમાં કેટલાક બુધ્ધિશાળી લેરીએ ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે સમાજનું બંધારણ ફરી સ્થાપવાનો પ્રયત્ન કર્યા છે. એવા સમાજ, કાયદે, નિયમ, ને સુધારા વધારે ચાહશે એમ તેમનું માનવું હતું. એ એક આદર્શરૂપ સમાજ તેમણે કર્યો છે. પણ એ આદર્શરૂપ સમાજ જે અમુક કાળ કે સ્થળમાં થઈ ગયો હોય તે બતાવવા તેમને પ્રશ્ન કરશો તો તેમ કરવાને તેઓ અશક્ય માલૂમ પડશે. એવો સમાજ એક જાતનું મનોરાજ્ય છે, તેને કાળની અવધિ નથી; એ એક જાતનું નાટક છે, એવું નાટક કે જેને માટે પ્રાચીન સમયમાં આપણને નાટયગૃહ કે નાટયકારો જડી શકતા નથી. આ ભૂલનું કારણ હેલાઈથી શોધી શકાય તેમ છે, અને ચૂડલ પદ્ધતિના નામ માત્રને માટે પણ તિરસ્કાર રાખનારાઓની ભૂલ પણ એજ કારણને લીધે થવા પામે છે. બેમાંથી એકકે વર્ગમાંના લેકે ચૂડલ પદ્ધતિની બન્ને બાજુઓ બરાબર જોવા પ્રયત્ન કરતા નથી. મનુષ્યની ભાવનાઓ, તેના વર્તન, ને તેની ઉન્નતિ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન થે અને સામાજિક સ્થિતિ પર થતી અસર એ બન્ને બાજુનું નિરીક્ષણ થતું નથી. એક પક્ષ એ છે કે તે સમજી નથી શકતા કે જે પદ્ધતિને લીધે સમાજમાં ઉન્નત ભાવનાઓ, સારા વિચારે, બધાં સાહિત્યોને જન્મ થવા પામ્યો, તે, જેવી ચીતરવામાં આવે છે તેવી હાનિકારક કેમ હોઈ શકે. બીજો પક્ષ એ છે કે તેણે ફયૂડલ પદ્ધતિથી ઉત્પન્ન થએલી માત્ર હાનિ, વ્યવસ્થા, ને સ્વતંત્રતા સ્થાપવામાં માત્ર વિજ જોયાં છે; અને તેથી એ પદ્ધતિને પરિણામે સહર્તનના ઘણા ઉત્તમ નમુના, ચારિત્ર્યના ઉત્તમ દાખલા, કે પ્રગતિ અસ્તિત્વમાં આવી શકે, એવું એ પક્ષના હીમાયતીઓ માની શકતા નથી.
બાકીની બાબતમાં ફડલ પદ્ધતિ, જેવી વિચારમાં હતી તેવી જ આચારમાં હતી. જેના પરિણામે એ પદ્ધતિ પ્રમાણે ધારી શકાય તેવાં ખરેખર થયાં છે. રેમન રાજ્યના જેતાઓનાં મુખ્ય લક્ષણે વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યને વ્યક્તિજીવનને માટે ઉત્સાહ-એ હતાં. જે સામાજિક પદ્ધતિ તે લોકોએ પિતાને માટે સ્થાપી તેમાંથી જ વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યના વિચારને વિકાસ થવા પામે. મનુષ્ય ને એની પરિસ્થિતિ એક બીજા પર પરસ્પર અસર કરે છે. જર્મન પ્રજામાં વ્યક્તિત્વનું બળ ઘણું આગળ પડતું હતું, અને ચૂડલ પદ્ધતિ, જેનાં બીજ જર્મન સમાજમાં હતાં તેણે તે વ્યક્તિબળને વિકાસ કરવા પ્રયત્ન કર્યા. સુધારાનાં જુદાં જુદાં તમાં એની એજ હકીકત આપણે ફરીથી જોઈશું. આપણુ આવતા વ્યાખ્યાનમાં પાંચમાથી બારમા સૈકાની વચમાંના યુરેપના સુધારા પર ખ્રિસ્તિ સમાજનો ઈતિહાસ ને તેણે કરેલું કામ, આજ બાબતને વિચાર એક બીજે ને ધ્યાન ખેંચે એ દાખલ પૂરો પાડશે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
વ્યાખ્યાન પાંચમું.
માટે
વ્યાખ્યાનના વિષય—-ધર્મ તે એકથનું એક કારણ છે—રાજ્યશાસન ખાની આવશ્યકતા નથી– યારે રાજ્યસત્તા ન્યાય ગણાય: (૧) સત્તા સૌથી લાયકમાં લાયક માણસાના હાથમાં હોવી જોઈએઃ (૨) શાસિત વર્ગ અથવા પ્રજાની સ્વતંત્રતા જળવાવવી જોઈએ-ખ્રિસ્તિ સમાજ એક જાતને! સમાજ હતા, રક્ષકત્તાનું કામ એ નહાતા કરતા, તેથી આ બેમાંની પહેલી ખાખત એણે સાધી હતી—એ સમાજમાં ચુંટણી વગેરેની જુદી જુદી પતિએ——બીજી બાબત એ સમાજ સાધી શકયા નહિ, તેનાં કારણે સત્તાના અયામ્ય વિસ્તાર, ને બળને હાનિકારક ઉપયોગ હતાં—એ સમાજમાં ચેતન--રાજાએ સાથે એના સમ્બન્ધ-ધાર્મક સત્તાનું સ્વાત’ત્ર્ય--લોકિક સત્તા પચાવી પાડવાનો ધાર્મીક સમાર્ગોને દવે.
७८
યૂ
લ પદ્ધતિના લક્ષણુ તે અસર વિષે આપણે તપાસ કરી ગયા. હવે આપણે પાંચમાથી ખારમા સૈકા સુધીના ખ્રિસ્તિ સમાજ વિષે વિચારમાં રોકાઈશું. હું સમાજ શબ્દ પર ભાર મુકું છું: કારણ કે ખ્રિસ્તિ ધર્મના પન્થ વિષે હું ખેલવા માગતા નથી, પણ ખ્રિસ્તિ સમાજ વિષેજ હું તમારૂં ધ્યાન ખેચવા માગું છું.
પાંચમા સૈકામાં આ સમાજનું બંધારણ ઘણુંખરૂં બધું પૂરૂં થઈ ચૂક્યું હતું; નહિ કે ત્યાર પછી. એમાં ધણા તે અગત્યના ફેરફાર થયા નથી, પણ આપણે એમ કહી શકીએ કે તે વખતે ખ્રિસ્તિઓનું સમાજ તરીકેનું જુઠ્ઠું અસ્તિત્વ સ્થાપિત થઈ ચૂકયું હતું.
સહજ વિચારથી જણાશે કે પાંચમા સૈકામાં ખ્રિસ્તિ સમાજ ને સુધારાનાં ખીજા તત્ત્વાની સ્થિતિમાં ઘણા તફાવત હતા. આપણા સુધારાનાં મુખ્ય તત્ત્વા મેં ચાર ગણુાવ્યાં છે; શહેરી સભાની પદ્ધતિ, ચૂડેલ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું. પદ્ધતિ, નૃપતંત્રની પદ્ધતિ, ને ખ્રિસ્તિ સમાજ. પાંચમા સૈકામાં શહેરી સભાઓની પદ્ધતિમાં કઈ પ્રકારનું જીવન કે અમુક નિયમિત રૂ૫ નહોતું, માત્ર રોમન મહારાજ્યના રહ્યા સલ્લા ચિ તરીકે એ જોવામાં આવતી હતી. ડલ પદ્ધતિ હજી અસ્તિત્વમાં આવી નહતી કારણ કે પાંચમા સૈકામાં અવ્યવસ્થા બહુ હતી. આધુનિક સમાજનાં બધાં જ શિષ્ટ તો ક્યાંતે નાશવંત સ્થિતિમાં હતાં કે કયતો આરમ્ભક સ્થિતિમાં હતાં. માત્ર ખ્રિસ્તિ સમાજ તે વખતે બાલ્યાવસ્થામાં ને અમુક રીતે નિર્ણત હતો, માત્ર એણેજ અમુક ચોક્કસ રૂપ ધારણ કર્યું હતું ને આત્મસમયને પૂર્ણ ઉત્સાહ જાળવી રાખ્યો હતો, માત્ર એણેજ પ્રજાજીવનમાં અસર ઉત્પન્ન કરે એવાં બે સાધન પ્રાપ્ત કર્યા હતાં-ચેતન ને વ્યવસ્થા, શક્તિ ને નિયમિતતા. આ તને જ આધારે સમાજમાં અમુક સંસ્થાઓ રૂઢ થવા પામે છે. વળી મનુષ્યને ખપના બધાજ અગત્યના સવાલે ખ્રિસ્તિ સમાજે હચમચાવ્યા હતા, અને મનુષ્યસ્વભાવ ને મનુષ્યના ભાવી વિષેની બધી બાબતેના વિચારમાં એ નિમગ્ન રહેતો હતો. તેથી આધુનિક સુધારાઓ પર એની અસર ઘણી મોટી થઈ છે. એ અસર ધારવામાં આવે છે તેના કરતાં વધારે થઈ છે.
પાંચમા સૈકામાં ખ્રિસ્તિ સમાજ એક સ્વતંત્ર ને સ્થાપિત સમાજ તરીકે જોવામાં આવે છે. રાજા ને પ્રજાની વચ્ચે એ સમાજ સંબંધ જાળવી રાખવાનું કામ કરતો હતો. - એ સમાજે શી સેવા બજાવી ને શી અસર કરી તેને બરાબર ખ્યાલ આણવાને માટે એ સમાજને આપણે ત્રણ દૃષ્ટિબિન્દુઓથી જેવો જોઈશેઃ પ્રથમ તે એ સમાજ પોતે કેવો હતો, એનું બંધારણ કેવા પ્રકારનું હતું, ને શા શા નિયમો એ અગત્યના ગણતો હતો એ બાબતને વિચાર કરે પડશે. પછી લૌકિક અધિકારી સત્તાઓ જેવી કે રાજા, અમીર વગેરેની સાથે એને કેવો સમ્બન્ધ હતો તેને ખ્યાલ કરવો પડશે. છેવટે એ સમાજને પ્રજા સાથેનો સમ્બન્ધ વિચારવો પડશે. જ્યારે આ ત્રણ પ્રકારની પરીક્ષા
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. કર્યા પછી ખ્રિસ્તિ સમાજ, તેના સિદ્ધાન્ત, તેની સ્થિતિ, તેની અસરો વિષેનું ચિત્ર આપણે જોયું હશે, ત્યારેજ, ને પછીજ, આપણું કહેવાનું, ઈતિહાસથી આપણે સાબીત કરીશું.
સૌથી પહેલાં ખ્રિસ્તિ સમાજ ને તેની સ્થિતિ કેવી હતી તે બાબતને આપણે વિચાર કરીએ.
ધાર્મિક સત્તા, ધર્મગુરુઓ, ધાર્મિક સમાજ, ને પાદરીએ એ જ બધું સૌથી પહેલી આપણી નજર ખેંચે છે.
ઘણું સુશિક્ષિત પુરુષ તે ધર્મગુરુઓ ને ધાર્મિક સત્તા ને એવાતેવા શબ્દો સાંભળતાં જ અમુક પ્રકારનો મત બાંધી દેતા જણાય છે. તેઓ એમ માને છે કે જે ધર્મમાં ધર્મગુરુઓને એક જુદે સમાજ બંધાય છે કે જેમાં ધાર્મિક સત્તાનું અમુક બંધારણ રચાયેલું જોવામાં આવે છે તે ધર્મ બધી બાબત વિચારતાં લાભ કરતાં હાનિકારક વધારે હેવો જોઈએ. તેમના મત પ્રમાણે ધર્મ તે માત્ર દરેક માણસને ઈશ્વર સાથે સંબંધ નક્કી કરતે હોવો જોઈએ, અને જ્યારે જ્યારે એ સંબંધ આ પ્રકારને મટી જતાં મનુષ્ય ને ઈશ્વરની વચ્ચે કોઈ એક વચલી બહારની સત્તાથી સધાય છે ત્યારે ત્યારે ધર્મની અધોગતિ થાય છે, ને સમાજના હિતને તેથી ભય રહે છે.
આ સવાલનું નિરાકરણ કર્યા વગર આપણને ચાલે તેમ નથી. ખ્રિસ્તિ સમાજની કેવી અસર થઈ છે તે નક્કી કરવાને માટે સમાજ ને ધર્મગુ ને , જે સંસ્થામાં હોય તેની સ્વાભાવિક રીતે જ શી અસર થાય તે આપણે જેવું જોઈએ. આ અસર કેવી થાય છે તે સમજવાને માટે પ્રથમ આપણે એક પ્રશ્નને નિર્ણય કરવો જોઈએ. દરેક મનુષ્ય ને ઈશ્વરના ખાનગી સંબંધ સિવાય બીજા કોઈ સંબંધને ધર્મ છેડે છે ખરશે કે કેમ? મનુષ્યને અરસપરસનો સંબંધ કઈ પણ રીતે ધર્મથી સંધાય છે કે નહિ? - ધર્મની બાબતમાં જે ભાવનાઓ માત્ર ખરેખરી ધાર્મિક ગણાય તેને જ આપણે સમાવેશ કરીએ તે તેવી ભાવનાએ જે કે તદન ખરી જેસાવાળી હોય છતાં કેટલીક અવ્યક્ત હોય છે ને તેનું લક્ષણ ન
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપતાં આપણે માત્ર તે ભાવનાઓનાં નામે ગણાવી શકીએ. એવી ભાવનાઓ કેટલીક વાર કુદરત ને સૃષ્ટિના પદાર્થો વિષે તે કેટલીક વાર હૃદયની ગૂઢમાં ગૂઢ બાબતો વિષે, કેટલીક વાર કાવ્યમાં તો કેટલીક વાર ભવિષ્યની અજ્ઞાત વસ્તુઓના સંબંધમાં, એમ સર્વત્ર ભટકતી, કોઈ પણ સ્થળે ઠર્યા વિના જુદી જુદી અનિશ્ચિત વસ્તુઓમાં આવિર્ભત થાય છે. માત્ર આવી બધી ભાવનાઓને જ આપણે ધર્મમાં સમાવેશ કરીએ તો મને એટલું સ્પષ્ટ જ લાગે છે કે ધર્મ શબ્દ માત્ર વ્યક્તિવિષયકજ રહેશે. એવી ભાવનાઓથી મનુષ્યમાં ક્ષણિક સાહચર્ય કે ક્ષણિક ઐક્ય થાય; પણ એ ભાવનાઓ ચંચલ ને અનિશ્ચિત હોવાથી, સ્થાયી ને બહોળા ફેલાવાવાળું ઐક્ય નહિ થાય, અને વ્યવસ્થિત ધાર્મિક સમાજની ઉત્પત્તિ પણ નહિ થાય.
પણ ક્ષતિ હું ભૂલ કરું છું કે ક્યાંતે આ ભાવનાઓ મનુષ્યના ધાર્મિક જીવનને સંપૂર્ણ આવિર્ભાવ દર્શાવતી નથી. મારા માનવા પ્રમાણે ધર્મ તે કંઈ જુદીજ વસ્તુ છે; આ બધી ભાવનાએ કરતાં વિશેષ ઘણી વસ્તુએને એમાં સમાવેશ થાય છે.
મનુષ્યના સ્વભાવમાં ને મનુષ્યના ભાવમાં કેટલાક પ્રશ્નો એવા છે કે તેનું નિરાકરણ આ દુનિયાની બાબતોથી થઈ શકતું નથી. એ પ્રશ્નો દશ્ય વસ્તુઓથી અવર વસ્તુઓ સાથે સંબંધ ધરાવે છે, અને મનુષ્યના આત્માને પીડાંરૂપ થઈ પડે છે. માણસ તેનું નિરાકરણ કરવાનો આગ્રહપૂર્વક ઉત્સુ
તા રાખે છે. આ પ્રશ્નનું નિરાકરણ, તેને અંગે ધાર્મિક પળ્યો, મતો ને બીજી એવી બાબતે જે એ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ કરે છે અથવા કરતી હોય તેમ સંતોષ રાખે છે-આ બધી બાબતો ધર્મની અંદર સમાય છે, ને ધર્મની પ્રથમ ઉત્પત્તિ આવી બાબતોમાંથી થાય છે.
બીજી બાબતોમાંથી પણ ધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. તમારામાંના જેઓએ તત્ત્વજ્ઞાનમાં પ્રૌઢ અભ્યાસ કર્યો હશે તેમને, હું ધારું છું, એટલું ખુલ્લુંજ જણાશે કે નીતિના સિદ્ધાન્તોને ધાર્મિક વિચારો સાથે કંઈ સંબંધ નથી.એ બે એકબીજાથી નિરાળી ને જુદી વસ્તુઓ છે. વળી નીતિમાં સારા ને નર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. સાનો તફાવત, અસાધુ કોને ત્યાગ કરવો ને સાધુ કૃત્ય કરવાં-એવું આપણું કર્તવ્યભાન આપણને તર્કશાસ્ત્રના નિયમોની પેઠે આપણુ પિતાની બુદ્ધિથી જ પ્રાપ્ત થાય છે, ને આપણે આપણું પોતાના જીવનમાંજ તે વસ્તુઓ આચારમાં મુકવાની છે. પણ નીતિના સિદ્ધાન્ત આમ નિરાળીજ, સ્વતંત્ર રીતે નિર્ણત થાય છે એમ નક્કી થયા પછી આપણું મનમાં એક સવાલ ઉભો થાય છે—નીતિની ઉત્પત્તિ શી છે? નીતિના વિચારે ઉભવ કેવી રીતે પામે છે? એનું પરિણામ શું આવે છે? સાધુ કૃત્ય કરવાની આવી નિરાળી ફરજ કર્તા કે ઉદેશ વિનાની છે? આ ફરજ શું માણસને અપર દુનિયા સાથે સંબંધ છુપાવતી, અથવા તે પ્રકાશમાં આણતી નથી? નીતિના આવા પ્રશ્નો પિતાની મેળેજ ને ન છૂટકે ઉત્પન્ન થાય છે, ધર્મના વિષય તરફ આપણને દરવી જાય છે, ને નીતિને આધાર જો કે ધર્મ પર નથી, છતાં ધર્મના વિષયની ઝાંખી કરાવે છે.
આવી રીતે જોતાં ધર્મમાં ત્રણ બાબતે આવે છે; (૧) મનુષ્યને પિતાને અન્તરાત્મા અમુક પ્રશ્નો ઉભા કરે છે ને તેને પરિણામે અમુક મતે બંધાય છે તે. (૨) આવી રીતે સ્વભાવજન્ય નીતિને દઢીભૂત કરે અને સમર્થ જ બનાવે એવાં શિક્ષાવચન; (૩) ને મનુષ્યત્વના ભાવીની આશાઓ ફળીભૂત થવા વિષે પ્રતિજ્ઞાવચન. ખરું જોતાં ધર્મમાં આ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. ધર્મના ખરા સ્વરૂપમાં આ બાબતે જ આવે છે, નહિકે કલ્પના કે કાવ્યને અનુકૂળ કેટલીક ભાવનાઓ. - આવી રીતે ધર્મનાં ત કયાં છે તેને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે ધર્મ માત્ર વ્યક્તિવિષયક બાબત મટી જઈ ઐય સાધનાર એક બળ તરીકે માલૂમ પડે છે. ધર્મની બાબતમાં માત્ર ધાર્મિક મતે ને પળેજ આવે એમ ધારી એને વિચાર કરે, તે સત્ય એકેમાં નહિ જડે. સત્ય તે સાર્વત્રિક છે, કેવલ છે; એને શોધવું હોય ને રાખવું હોય તે મતપન્થોની જુદાઈ કાઢી નાખી મનુષ્યએ સામાન્ય વિચારે ધારણ કરવા જોઈએ. જુદા જુદા તેની સાથે રહેલાં શિક્ષાવચને વિષે વિચાર કરે; એકને માટે જે બાબત
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાચમું.
ફરજીઆત છે તે અન્યને માટે પણ રાખવામાં આવેલી હોય છે. તેને જ પ્રચાર કરવો જોઈએ, ને તેનાજ તાબામાં જનસમાજને એકત્રિત કરવો જોઈએ.
જુદા જુદા પન્થોના મનુષ્યને આપેલાં પ્રતિજ્ઞાવચનો, અથવા દિતીય જન્મને વિષે આશા વગેરેના બધે વિષે પણ તેમજ છે. એ બાબતે પણ પ્રચાર કરી જનસમાજને એકત્રિત કરવો જોઈએ.
જ્યારે આ પ્રમાણે ધાર્મિક સમાજનો જન્મ થાય છે ને કેટલાક લેકે સામાન્ય ધાર્મિક મતે, સામાન્ય ધાર્મિક શિક્ષાવચને, ને સામાન્ય ધાર્મિક પ્રતિજ્ઞાવચનોને લીધે એકત્રિત બને છે, ત્યારે તેમના સમાજને માટે શાસનની જરૂર માલૂમ પડે છે. શાસન વિના એક અઠવાડીઉં કે એક કલાક પણ કોઈએ સમાજ ટકી શકે નહિ, વળી શાસન જરૂરનું છે એટલું જ નહિ પણ એની મેળે જ સમાજ અસ્તિત્વમાં આવતાં તે શાસિત થાય છે. સમાજમાં શાસન કેવી રીતે જન્મ પામે છે ને સ્થપાય છે તેનું સામાન્ય નિરૂપણ કરવાનું કામ હું હાથ ધરી તમારો વખત રેકીશ નહિ. હું માત્ર એટલું જ કહીશ કે જ્યારે વસ્તુઓ સ્વાભાવિક નિયમો પ્રમાણે બની ચાલી જાય છે ત્યારે સત્તા હમેશાં સૌથી વધારે લાયક, શક્તિમાન, ને સમાજને ધારેલી દિશામાં લઈ જવાને સમર્થ હોય એવા મનુષ્યના હાથમાં જાય છે. યુદ્ધને પ્રસંગે સત્તા શૂરવીરમાં શુરવીર માણસના હાથમાં જાય છે. કેઈ સમાજ જે કંઈ શેધમાં ગુંથાયેલો હોય તે તેને પ્રસંગે સત્તા સૌથી વધારે લાયક પુરુષના હાથમાં જાય છે. બધી જ બાબતોમાં દુનિયા જ્યારે સ્વાભાવિક નિયમેથી દોરવાય છે ત્યારે મનુષ્યની સ્વાભાવિક વિષમતા પ્રાદુર્ભત થાય છે, ને તેથી દરેક મનુધ્યનામાં જેવી શક્તિ હોય છે તે પ્રમાણેનું જ સ્થાન તે સમાજમાં લે છે. ઠીક, હવે જેમ બીજી બાબતોમાં તેમ ધર્મમાં પણ મનુષ્યોની બુદ્ધિને શક્તિ વિષે વિષમતા હોય છે. કોઈ એક માણસ બીજાઓના કરતાં ધર્મનું પ્રતિ પાદન કરી તેને ફેલાવો કરવાને વધારે લાયક હોય છે, તો કેટલાક બીજા માણસો ધાર્મિક શિક્ષાવચન આચારમાં મુકાવવાની સત્તા વધારે ધરાવતા હોય છે, ને કેટલાક વળી લેકના મનમાં ધાર્મિક ભાવનાઓને ધાર્મિક
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ આશાઓ સતેજ ને પપિષિત રખાવવા વધારે સમર્થ હોય છે. શક્તિ ને અધિકારની જે વિષમતાને લીધે લૌકિક સમાજમાં જુદી જુદી સત્તાઓ ભોગવાય છે, તેને જ લીધે ધાર્મિક સમાજની સત્તાઓ પણ અસ્તિત્વમાં આવે છે. જેમ સરદારો ઉત્પન્ન થાય છે ને પિતાની મેળે પિતાની સત્તા સ્થાપિત કરે છે, તેમ ધર્મપ્રચારકેને વિષે પણ તેવું જ છે. આમ એક બાજુ તરફ જેમ ધાર્મિક સમાજ ઉત્પન્ન થતાંજ ધાર્મિક શાસન પણ અસ્તિત્વમાં આવે છે તેમ બીજી બાજુ તરફ એ શાસન મનુષ્યશક્તિઓની વિષમતાને લીધે સંપૂર્ણ વિકાસ પામે છે. તેથી જે ક્ષણે ધર્મ અસ્તિત્વમાં આવે છે તે જ ક્ષણે ધાર્મિક સમાજ થવા પામે છે, ને જે ક્ષણે ધાર્મિક સમાજ જોવામાં આવે છે તે જ ક્ષણે તેને જોઈએ તેવું શાસન પણ સ્થાપિત થાય છે.
પણ હવે એક મૂળ વધે ઉઠે છે. ઉપર દર્શાવી તેવી બાબતમાં નિયમન કરવાનું કંઈ રહેતું નથી; નિરોધને માટે અવકાશ જ નથી. અકઠિત સ્વતંત્રતા રહેવા દેવામાં આવતી હોવાને લીધે શાસન કરવાનું રહેતું જ નથી.
શાસન માત્ર નિરોધ હોય ત્યાંજ, માત્ર ખપને કે મુખ્યત્વે કરીને વાપરવા પડતા બળને અંગે રહે છે એમ ધારવું એ વિચાર તે મારા માનવા પ્રમાણે શાસન વિષે ઘણે જંગલી ને ફુલ્લક, સામાન્ય વિચાર છે.
ધાર્મિક દૃષ્ટિબિન્દુ હું પડતું મુકું છું ને લૌકિક શાસન વિષે જ વિચાર કરું છું. સમાજ હોય તો તેને ખાતર ને તેના નામમાં કંઈક કરવાનું પણ હોય છે, જ્યાં તે કંઈ કાયદો કરવાને હેય, કંઈક પગલું ભરવાનું હોય, કે કંઈક ન્યાય આપવાને હેય. વળી તેવીજ રીતે સમાજની આ જરૂરી આતો પૂરી પાડવાની કોઈ એક સારી રીત પણ હોય છે; કાયદો સારો પણ કરી શકાય, પગલું સારું પણ ભરાય, ન્યાય સારે પણ અપાય. ગમે તે વાત ધ્યાનમાં લેવામાં આવી હોય, ગમે તે વાત જરૂરની હોય, તેમાં ખરું કરવા લાયક શું છે તે જાણવું જોઈએ.
કોઈ પણ પ્રકારનું શાસન વાપરતા પહેલાં આ સત્યનું અન્વેષણ થવું જોઈએ, ને સમાજમાં શું ન્યાપ્ય છે, શું યોગ્ય છે, શું હિતકર છે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું - તેને નિર્ણય થવું જોઈએ. જ્યારે આ શોધી કઢાય છે ત્યારે જાહેર પણ કરવામાં આવે છે. શાસનકર્તાએ એ વાત લોકોના મન પર સાવવી આવશ્યક છે ને તેમને તે પસંદ પડે એવી સાવચેતી રાખવી જોઈએ. આમાં દબાણ કે નિગ્રહ ક્યાં આવ્યો ? નિગ્રહ અહીં છે જ નહિ. હવે ધારે કે ખરું કરવા લાયક શું છે તેને નિર્ણય થયે તે નિર્ણય પ્રમાણે શાસન બધાજ
ગ્ય તરીકે માને, તો પછી શાસનકર્તાને દબાણની જરૂર ન પડે. શું આવી વખતે શાસક બળ હતું જ નહિ? શું શાસન પણ આ બાબતોમાં હતું જ નહિ? શાસક બળ તો દેખીતી રીતેજ હતું ને તેણે તેનું કામ પણ કર્યું હતું. જ્યારે દરેક માણસ વિરોધ દર્શાવે, ને શાસનíને જે કરવું ગ્ય લાગ્યું હોય તે સર્વેને માન્ય ને સવેને ઈષ્ટ ન થયું હોય, ત્યારે જ પિતાની આજ્ઞા પળાવવાને માટે શાસનí બળનો ઉપયોગ કરે છે. માનુષી દોષોનું આ આવશ્યક પરિણામ છે; અને આ દેષ સમાજના શાસક ને શાસિત બન્ને વર્ગમાં જોવામાં આવે છે. આનો પૂરેપૂરે કદાપિ બહિષ્કાર કરી શકાય તેમ નથી; કેટલેક દરજે લૌકિક સત્તામાં નિગ્રહની આવશ્યક્તા રહેવાની, પણ નિગ્રહથી કંઈ સત્તા પ્રાપ્ત થતી નથી. જ્યારે ચાલી શકે એમ હોય છે ત્યારે નિગ્રહને તિલાંજલિ આપવામાં આવે છે ને તેથી બધાનેજ ઘણે લાભ થાય છે. ખરેખર સત્તાની કે શાસનની ઉત્તમતા નિગ્રહ કાઢી નાખી માત્ર નૈતિક પદ્ધતિથી જ સમાજ પર શાસન કરવામાં છે. એટલે જેમ જેમ નિગ્રહ ઓછો કરવામાં આવે તેમ તેમ શાસન ઉચ્ચતર પ્રકારનું ગણાય છે. સાધારણ રીતે ધારવામાં આવે છે તેમ તેથી કંઈ સત્તાનું બળ ઘટતું નથી કે સત્તા સંકુચિત થતી નથી. માત્ર એટલું જ કે જુદી રીતે એ અમલમાં મુકાય છે. આ રીતે વધારે સામાન્ય ને વધારે બળવાળી છે. જે સત્તામાં નિગ્રહ નહિ જેવો વાપરવામાં આવે તેવી સત્તાના જેટલી ફડ જે સત્તામાં નિગ્રહને સૌથી વધારે ઉપયોગ થાય તે સત્તાને મળતી નથી.
ધાર્મિક સમાજનું શાસન પણ આ પ્રકારનું છે. નિઃસંદેહ એને વિષે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
પણ નિગ્રહના પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યા છે. એમાં શાસનના પ્રદેશ મનુષ્યનું અંતઃકરણ છે, તેથી નિગ્રહના ઉપયાગ યાગ્ય છે. પણ તેમ છતાં નિગ્રહ વપરાય છે ખરા, ને નિગ્રહથી શાસનનું કામ પૂરૂં કરવાનું હોય છે. અને ત્યાંસુધી નિગ્રહ ન હોવા જોઈએ. ધાર્મિક સત્તાઓનાં કબ્યામાં ધાર્મિક સદ્ગુણ્ણાનું પરીક્ષણ કરવાનું, તેને પ્રચાર કરવાનું, ને તેનું શિક્ષણ આપવાનું કામ છે; જરૂર પડે તેા ઉપદેશ આપવાનું કે ટીકા કરવાનું કામ પણ તેને કરવાનું છે. નિગ્રહને જેટલા બને તેટલા ખાવી પાડેા; તેમ છતાં કોઈ પણ જાતની સત્તાના સ્થાપનને માટે અગત્યના હોય એવા બધા અંધારણના મુખ્ય પ્રશ્ના ઉદ્ભવતા તમે જોશેા, તે તેનું નિરાકરણ તમારે શેાધવું પડશે. ઉદાહરણ તરીકે, ધાર્મિક સત્તાધિકારી વર્ગ જરૂરના છે કે નહિ, ધર્મની ખાખતમાં લોકો પોતાના અંતઃકરણ પ્રમાણે કરશેજ એવા વિશ્વાસ રાખી તેમના પર કાઈ પ્રકારની સત્તાની આવશ્યક્તા નથી એમ માની લેવાય કે કેમ એવા પ્રશ્ન હમેશ ચર્ચવા આવશ્યક લાગશે. વળી ધાર્મિક સત્તાધિકારીઓની આવશ્યક્તા કબૂલ રાખવામાં આવી હોય તેા પછી તે અધિકારીઓમાં માંઘોમાંહ્ય સમાનતા રાખવી કે ઉંચાનીચી ક્રમની સત્તા આપવી એ પ્રશ્ન ઉભા થશે. આ પ્રશ્નના તા કદાપિ અન્ત નહિ આવે કારણ કે ધાર્મિક સત્તાધિકારીએ ગમે તે દરજ્જાના હોય તેાએ તેમણે નિગ્રહને ઉપયોગ નહિ કરવા એમ પ્રથમ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે.
હવે ખરા કામને સવાલ એ છે કે આવી ધાર્મિક સત્તા શા નિયમે પ્રમાણે તે શી પરિસ્થિતિમાં ન્યાય્ય ગણાય છે.
જેમ ખીજા કોઈ પણ સમાજમાં તેમ ધાર્મિક સમાજમાં ન્યાય્યતા અથવા ચેાગ્યતાના આધાર એ બાબત પર રહે છે. પ્રથમ તા અને ત્યાંસુધી સત્તા લાયકમાં લાયક માણસના હાથમાં જવી જોઇએઃ સમાજમાં છૂટાછવાયા રહેલા ઉત્તમ પુરુષોને શોધી કાઢી તેમને હાથે સામાજિક વ્યવસ્થાનું બંધારણ રચાવવું જોઈ એ. બીજી બાબત એ છે કે આવી રીતની ચેાગ્ય સત્તાના ઉપયોગ શાસિતવર્ગની યાગ્ય સ્વતંત્રતા જાળવીનેજ વપરાવવી જોઇ એ.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાંચમુ,
૭
ધાર્મિક કે લૌકિક એમ બધી જાતની સત્તાઓના સારાનરસાની કસોટી આ એ બાબતા છે.
આ એ બાબતને લક્ષમાં રાખી ખ્રિસ્તિ સમાજનું આપણે પરીક્ષણ કરીએ. ખ્રિસ્તિ સમાજ એક જાતનું એકત્રિત મંડળ હતા, એક જ્ઞાતિ નંહેતા, ને તેથી તેમાં સત્તા લાયકમાં લાયક પુરુષોના હાથમાં રહી શકી હતી. ધાર્મિક સત્તાધિકારીએાનું મંડળ એક જાતની જ્ઞાતિના નામથી ઘણી વાર સંમાધાય છે. આ એક ભૂલ છે. દુનિયામાં બધે જુએ; તમે સર્વત્ર જોઈ શકશા કેનાતિ જન્મપરંપરાને ન્યાય પાળે છે. જ્ઞાતિમાં પિતાપુત્રની પરંપરામાં અમુકજ જાતની સ્થિતિ, અમુકજ સત્તા વારસામાં ચાલી આવે છે. જ્યાં વારસા નથી હતા ત્યાં જ્ઞાતિ પન્નુ નથી હોતી, પણ માત્ર એકત્રિત મંડળ અથવા એક જાતની સભાજ હોઈ શકે છે. એવા એકત્રિત મંડળમાં જાતજાતની જુદીજ મુશ્કેલીઓ નડે છે, પણ તે જ્ઞાતિની બાબતેાથી જુદીજ હાય છે. ખ્રિસ્તિ સમાજને વિષે જ્ઞાતિ એ શબ્દ વાષરી શકાય તેમ નથી. ધર્મગુરુ બ્રહ્મ ચ પાળતા હાવાને લીધે ખ્રિસ્તિ સમાજ કદાપિ નાતિ થઈ શકતા નથી. આ તફાવતનાં પરિણામેા શાં આવે છે તે તમે સમજોજ છે. જ્યાં જ્ઞાતિ થઈ, જ્યાં વંશપરંપરાની પદ્ધતિ થઈ કે અધિકાર ને હકાનું અવક્ષે દાપું થવાનું. જ્ઞાતિ શબ્દના લક્ષણમાંથીજ આ વાત સ્થાપિત થાય છે. અમુક કુટુંમાનાં અમુકજ કર્ત્તવ્યા તે અમુકજ હા જ્યારે વંશપરંપરાને ન્યાયે કબૂલ રાખવામાં આવે, ત્યારે દેખાતુંજ છે કે તે બાબતેામાં દા ઉભાં થાય, ને એ અધિકારા આમ જન્મથી જેમને ન મળે તેમને ભાગવવાના હક પછી ન રહે, વાસ્તવિક રીતે બન્યું પણ આ પ્રમાણેજ હતું. જ્યાં જ્યાં ધાર્મિક સત્તા અમુક જ્ઞાતિના હાથમાં આવી ત્યાં ત્યાં એ સત્તા જાણે એક દાપાં તરીકે ગણાવવામાં આવી. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં આને મળતું કશું જોવામાં આવતું નથી. એટલુંજ નહિ પણ હક ને અધિકાર ભેાગવવાની બાબતમાં ખ્રિસ્તિ સમાજમાં સમાનતાને ન્યાય સ્વીકારાયે એ; પુછી જન્મે ગમે તે પદીમાં થયા હોય. પાંચમાથી અગીઆરમા સૈકા
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ સુધીમાં ધાર્મિક મંડળમાંના માણસ તરીકે કે ધર્મગુરુ તરીકે જીવન ગુજારવાનું સર્વેને શક્ય હતું. ધાર્મિક મંડળમાં આમ સ્પર્ધા ને સમાનતાને ન્યાય સ્વીકારવામાં આવ્યો હતો ને તેમાં હલકી પદવીના છતાં લાયક પુરુષને સત્તા આપવામાં આવતી હતી, જ્યારે ધાર્મિક મંડળે સિવાયનાં બીજે બધાં મંડળમાં સમાનતા સ્વીકારવામાં આવી નહતી ને અધિકાર જન્મપરંપરાના દાણા જેવા લેખાતા હતા. ખ્રિસ્તિ સમાજ જ્ઞાતિ નહિ પણ એક એકત્રિત મંડળ હોવાને લીધે જ આ પ્રકારનું પરિણામ તેમાં જોવામાં આવતું હતું.
વળી જ્ઞાતિઓમાં એક બીજું લક્ષણ જોવામાં આવે છે. સ્થિરતા ને જડતા. આ બાબતની સાબીતીની જરૂર નથી. કોઈ પણ ઇતિહાસ તપાસ ને જ્યાં જ્ઞાતિનું સામ્રાજ્ય હશે ત્યાં સમાજની ધાર્મિક કે રાજકીય કોઈ પણ બાબતમાં તમને સ્થિરતા ને જડતા માલૂમ પડશે. ખરું છે કે કેટલેક દરજે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં પણ અમુક સમયે પ્રગતિની ભીતિ દાખલ થવા પામી હતી. પણ તે સ્થિર થવા પામી હોય એમ આપણે કહી શકીએ તેમ નથી. ખ્રિસ્તિ સમાજ સ્થિર ને જડ રહ્યો એમ કહી શકીએ તેમ નથી. ઘણા સમય સુધી એ સમાજ ચેતનવાળ ને પ્રગતિશીલ રહ્યો હતો. તેનું કારણ કેટલીક વાર બહારને વિરોધ તો કેટલીક વાર ઉન્નતિને માટે અંદર નજ ઉલ્સાહ હતો. બધું જોતાં એ સમાજ વારંવાર બદલાત ને પ્રગતિમાર્ગમાં પ્રયાણ કરતે જોવામાં આવે છે, ને એને ઇતિહાસ પણ વિવિધતા, ને પ્રગતિથી ભરેલો છે. ધાર્મિક મંડળનાં જુદાં જુદાં કર્તવ્યો કરવાને જુદા જુદા બધા માણસને સરખી રીતે હક આપ્યાથી ખ્રિસ્તિ સમાજમાં સ્થિરતા ને જડતાનું ઘર થતું અટક્યું છે, ને તેથી ચેતન ને પ્રગતિ જળવાઈ રહ્યાં છે એમાં જરાએ શક લવાય તેમ નથી.
ખ્રિસ્તિ સમાજમાં સત્તાને માટે સમાનતાથી બધાને દાખલ થવા દેવામાં આવતા હતા, ત્યારે લાયકાતને નિર્ણય કેવી રીતે કરવામાં આવતું હતું?
ખ્રિસ્તિ સમાજમાં બે નિયમે આગળ પડતા હતા. પ્રથમ, નીચલા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું.
૮૮ માણસની પસંદગી ઉપલા અધિકારી કરત-એ પસંદગી અથવા નિમણુક નિયમ; બીજે, હાથ નિચેના માણસો ઉપલા અધિકારીની ચુંટણી કરતાઆ, જેને આપણે ચુંટણી કહીએ છીએ તેવી ખરેખરી ચુંટણીને નિયમ.
દાખલા તરીકે, ધર્મગુરુ તરીકેની દીક્ષા આપવાનું કામ, માણસને ધર્મગુરુ બનાવવાનું કામ, માત્ર ઉપરજ કરતો. ઉપરી જ પસંદગીનું કામ એ બાબતમાં કરતો હતો. તેમજ પાદરીઓને વૃત્તિઓ ઠેરવી આપવાનું કામ પણ રાજા, પિપ અથવા મુખ્ય ધર્માધ્યક્ષ, કે અમીર એમ કોઈ પણ ઉપરીનેજ હાથે થતું હતું. બાકીની બાબતમાં ચુંટણીની પદ્ધતિથી કામ લેવાતું હતું. ઉપરી ધર્માધ્યક્ષે ઘણે વખત થયાં અને આપણે જે સમય વિષે બોલીએ છીએ ત્યારે પણ, ધર્મગુરુઓના સમસ્ત મંડળ તરફથી ચુંટી કઢાતા હતા; કેટલીક વાર તે લોકો પણ આ બાબતમાં વચમાં પડતા. મઠોની
અંદર મહેતાની પસંદગી સાધુઓ કરતા હતા. રેમમાં પિપની પસંદગી એની મિત્રિસભામાં બેસનારા ધર્મગુરુઓ જ કરતા હતા, અને એક વખત તે રેમના ધર્મગુરુઓના સમસ્ત મંડળે આ કામ કર્યું હતું. આ પ્રમાણે તમે બે નિયમો જુઓ છેઃ ઉપરીને હાથે નિચલા અધિકારીની પસંદગીને નીચલા માણસોને હાથે ઉપરીની ચુંટણી–એ બે નિયમ આ વખતે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં માન્ય થયા હતા. ધાર્મિક સત્તાનો ઉપયોગ આ બેમાંની એક રીતે પસંદ થએલા માણસો દ્વારા કરવામાં આવતો હતો.
આ બે નિયમેનો સાથે સાથે ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતે એટલું જ નહિ, પણ બન્ને જુદા હેવાથી કેટલીક વાર તેમાં વિરોધ ઉભો થતો હતો. ઘણાં વર્ષો પછી ને ઘણું ફેરફાર પછી ઉપરીને હાથે નીચલા ધર્મગુરુઓની પસંદગીની પદ્ધતિ હમેશ વપરાતી થઈ પણ સાધારણ રીતે તે -પાંચથી બારમા સૈકા સુધી બીજી પદ્ધતિ વપરાતી હતી. આ બન્ને પદ્ધતિ તદ્દન જુદી જ જાતની હોવા છતાં, સાથે સાથે પણ વપરાતી હતી, તે પણ કંઈ આશ્ચર્યકારક નથી. દરેક પદ્ધતિમાં સત્ય ને ઉપયોગિતા છે, અને બન્ને સાથે વાપરવાથી યોગ્ય પુરુષોના હાથમાં સત્તા જવાનો સંભવ વધારે રહેશે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. જે સમય વિષે આપણે અત્યારે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે બ્રિતિ સમાજે સમાનતા ને યોગ્યતાના બે નિયમેને સ્વીકાર કરી ઘણું બળ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. એ સૌથી વધારે લોકપ્રિય સમાજ હતો, બધી જાતની બુદ્ધિ બળવાળા માણસો એમાં જોવામાં આવતા હતા, તે મનુષ્યસ્વભાવના બધા ઉમદામાં ઉમદા વિચારે એમાં ફળીભૂત કરી શકાતા એવો હતો. એ સમાજને જે સત્તા પ્રાપ્ત થઈ હતી, તે, એ સમાજની દ્રવ્યસંપત્તિ કે સત્તાને માટે લેવાતાં અન્યાયે પગલાં કરતાં વધારે તે આ બાબતને લીધે જ હતી.
સારા શાસન માટે બીજી જે બાબત જોઈએ, તે, સ્વતંત્રતાને માટે માન. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં આની ઘણી ખામી હતી.
એ સમાજમાં બે કુત્સિત નિયમે એકઠા થયા હતા; એક ખ્રિસ્તિ સમાજના સિદ્ધાન્તોને જાણે આધારે જ સ્વીકારવામાં આવેલે, અને બીજે સિદ્ધાન્તોને લીધે નહિ પણ મનુષ્યની સ્વાભાવિક દુર્બળતાને પરિણામે એ સમાજમાં દાખલ થએલ.
પ્રથમ નિયમ દરેક માણસના સ્વતંત્ર વિચારને નિષેધ કરવાનો, ને ધર્મમતપ કોઈ પણ જાતના ગ્રામ્યના વિચાર કર્યા સિવાય પરંપરાન્યાયથી ચાલુ કર્યા કરવાનો હતો. આ નિયમ આચારમાં મુકાવવા કરતાં માત્ર વિચારમાં ઘડી કાઢવે વધારે સહેલે હતે. માણસની બુદ્ધિ જ્યાં સુધી અમુક બાબતને સ્વીકાર કરતા નથી ત્યાંસુધી તેની ખાત્રી થઈ શકતી નથી. કઈ પણ બાબત ગમે તે રીતે ને ગમે તે નામ સાથે રજુ કરવામાં આવી હોય તે પણ બુદ્ધિ તેને વિષે સ્વતંત્રતાથી વિચાર કરે છે અને જે તે બાબતવાળા ધર્મપથ ફત્તેહ પામે છે તે બુદ્ધિથી સ્વીકારાયા પછી જ તેમ થાય છે. આમ મગજને ગમે તે રૂપમાં રજુ કરવામાં આવે તેમ છતાં જે જે વિચારો ગ્રાહ્ય થાય છે તે બુદ્ધિએ સ્વીકાર્યા પછી જ થાય છે. ખરું છે કે બુદ્ધિમાં ફેરફાર થઈ શકે, કેટલેક દરજે બુદ્ધિ જડ થઈ તેમાં જ ખામી આવે. તેને દુરુપયોગ કરાવવામાં બીજાઓ ફાવી શકે અથવા તે તેની બવી શક્તિને બરાબર ઉપયોગ થતું અટકાવી શકાવાય; ખ્રિસ્તિ સમાજે
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખાન પાંચમુ
૧
સ્વીકારેલા કુત્સિત નિયમનું આવું પરિણામ પણ થયું છે; છતાં એ નિયમની કેવળ તે સંપૂર્ણ અસર તા કદાપિ થઇ નથી ને થઈ શકે તેમ પણ નથી.
ખીન્ને કુત્સિત નિયમ દબાણુ અથવા નિગ્રહના ઉપયાગ કરી અમુક મતા સ્વીકારાવવાના છે. ખ્રિસ્તિ સમાજને આ નિયમ કેઇ પણ ધાર્મિક સમાજના સ્વભાવથીજ તદ્દન વિરુદ્ધ છે, ખ્રિસ્તિ સમાજની ઉત્પત્તિની વિરુદ્ધ છે, અને એના પ્રથમનાં સિદ્ધાન્તસૂત્રેાની પણ વિરુદ્ધ છે. જોરજબરીથી કબૂલ કરાવવાના હક એક જાતના વતાવ્યાધાત છે; અથવા તેા અમુક જુદા મતા ધરાવનારાઓને શારીરિક શિક્ષા કરવાના હક, અશ્રદ્ઘા અને પાખંડ મતા ધરાવનારાઓ પર જુલમ ગુજારવા તે મનુષ્યના વિચારાતંત્ર્ય માટે તિરસ્કારબુદ્ધિ દર્શાવવી—એ બાબતા ભૂલભરેલી છે, તે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં પાંચમા સૈકાની પણ પૂર્વે તે દાખલ થવા પામી હતી; અને ખ્રિસ્તિ સમાજને તે માટે ઘણું વેઠવું પડયું છે.
ખ્રિસ્તિ સમાજના દરેક અંગને કેટલી સ્વતંત્રતા મળતી હતી તે બાબત ધ્યાનનાં લઈ એ સમાજના આપણે વિચાર કરીશું તે આપણને માલૂમ પડશે કે ધાર્મિક સત્તાની સ્થાપનાના આરમ્ભક સમયના કરતાં આ સમયે એ સમાજના સિદ્ધાન્તા ઓછા લાભકારક ને ઓછા ન્યાય્ય હતા. છતાં આ પરથી એમ નહિ માનવું જોઈએ કે કોઈ પણ ખરાબ સિદ્ધાન્તથી કાઈ પણ સંસ્થા જડમૂળથી દૂષિત થાય છે, કે તેમાં વસ્તી બધીજ અનિષ્ટતાનું કારણુ એ સિદ્ધાન્તજ છે. તર્કબુદ્ધિથી ઇતિહાસ જેટલેા ખાટે રચાય છે તેટલા ખીજા કશાથી થતા નથી. મનુષ્યના મનમાં જ્યારે અમુક વિચાર સ્થાયી થવા પામે છે, ત્યારે તે તેમાંથી દરેક જાતનાં અનુમાનેા કાઢે છે, જે જે પરિણામેા કલ્પી શકાય તે કલ્પે છે, ને એ બધું વિચાર પ્રમાણે વાસ્તવિક રીતે બનવું જોઈએ એમ ઐતિહાસિક ચિત્ર ખડું કરે છે. પણ વસ્તુઓ કંઈ આ પ્રમાણે બનતી નથી. નનુષ્યનું મન જેટલું શીઘ્રતાથી અનુમાન કરી શકે છે તેટલી શીઘ્રતાથી બનાવા કંઈ બનતા નથી. બધી વસ્તુમાં સારાં ને નરસાં તત્ત્વાનું એવું પ્રબળ સંમિશ્રણ હોય છે કે સમાજ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ કે મનુષ્યના ગુણમાં ગુપ્ત ને સમમાં સૂક્ષ્મ તવેનું જ્યારે તમે શોધન કરે છે ત્યારે તમને સારાનરસાં બને તો સાથે સાથે રહેલાં ને એકબીજાને દબાવી નાખવા પ્રયત્ન કરતાં માલૂમ પડે છે. મનુષ્યસ્વભાવ સારા કે નરસા બેમાંથી એકેની સીમાએ કદાપિ પહોંચતો નથી; હમેશાં એ એકમાંથી બીજામાં બદલાય જાય છે. જ્યારે પડતીને સમય નજીક આવે છે ત્યારે એ સુધરે છે, ને સુધારો કંઈક સ્થાયી થયો હોય છે ત્યારે એ પાછો નબળી સ્થિતિમાં આવે છે. જે પ્રકારનો વિગ્રહ ને જે પ્રકારનું વૈવિધ્ય યુરોપના સુધારાના તનું ખાસ લક્ષણ છે એમ મેં અગાઉ કહ્યું હતું તેજ પ્રકારનો વિગ્રહ ને તેજ પ્રકારનું વૈવિધ્ય આ બાબતમાં પણ આપણને માલુમ પડશે. ખ્રિસ્તિ સમાજના શાસન વિષે એક બીજી પણ સામાન્ય બાબત લક્ષણરૂપ છે ને તેથી તેનું અવલોકન કરવું આવશ્યક છે.
આજના સમયમાં ગમે તે પ્રકારની રાજ્યસત્તા વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આપણે જોઈએ છીએ કે મનુષ્યના બાહ્ય કયે સિવાય બીજા કશા પર શાસન કરવાને એને દા હોત નથી. રાજ્ય લોકોના નાગરિક જીવનના સમ્બન્ધ સિવાય બીજા કશા પર નિયમન કરતાં નથી. મનુષ્યના વિચાર, એના અન્તરાત્મા, એની ખરેખરી નીતિ, એના અંગત વિચારે ને ખાનગી રીતભાત વિષે તે. માથું ઘાલતાં નથી; આ બાબતે વિષે માણસને સ્વતંત્રતા હોય છે.
ખ્રિસ્તિસમાજે આથી જુદું જ કર્યું, અથવા તે કરવાની ઇચ્છા રાખી. એ સમાજે મનુષ્યની સ્વતંત્રતા, એની ખાનગી રીતભાત, ને સ્વતંત્ર અભિપ્રાય પર સત્તા ચલાવવાનું કામ હાથ ધર્યું. આપણા સમયના જેવો નિયમસંગ્રહ કંઈ એણે નિર્ણત કર્યો નહોતો. તેથી નીતિને હાનિકારક ને સમાજને ભયંકર એવાંજ માત્ર જે કામ હોય તે પણ એણે નક્કી કર્યા નહતાં, ને આમ બંને રીતે જે પ્રમાણમાં દૂષિત હોય તે પ્રમાણમાં જુદાં જુદાં કામ વિષે એ કંઈ સજા કરતો નહોતે. જેટલાં કામો નીતિને હાનિકારક હેય તે બધાને પાપ તરીકે ગણી માત્ર નિગ્રહ મુકવાનાજ હેતુથી એ સજાને પાત્ર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું. ગણતો, અને સમાજમાં મનુષ્યોના અન્ય સંબંધને જ જે હાનિકારક હોય એવાં નહિ પણ દરેક વ્યક્તિના સ્વતંત્ર વિચારો ને ખાનગી અભિપ્રાય પર પણ તે અંકુશ રાખતા. આમ હોવાથી ખ્રિસ્તિ સમાજ આપખુદી હોવાને ને અયોગ્ય સત્તા વાપરે તેને સંભવ હતો. પણ તેનીજ સાથે એ પ્રકારની સત્તા વપરાય તેના સામે પણ વિરોધ થતો હતે, ને તે, તે દબાવી શકે તે નહોતે. મનુષ્યના વિચાર ને એની સ્વતંત્રતાને આચારમાં મુકાતાં ગમે તેટલું બાધ હોય ને તેનું ક્ષેત્ર પણ ગમે તેટલું સંકુચિત હોય, પણ તેમને દબાવી દેવાના પ્રયત્ન સામે તે બળ વાપરે છે, ને જે પ્રકારનું દબાણ તેમને સહેવું પડે છે તેને તિલાંજલિ આપવામાં ફળીભૂત થાય છે. ખ્રિસ્તિસમાજને વિષે પણ આવું જ બન્યું. પાખંડમતોને નિષેધ, અન્વેષણ કરવાના હકનો તિરસ્કાર, મનુષ્યની તર્કશક્તિને નિગ્રહ, ને આધારભૂત મતોનો વિચાર કર્યા વિના | વિચારોને સ્વીકાર કરવાની પદ્ધતિએ બધું એ સમાજમાં તમે જોયું છે. ઠીક, તેમ છતાં, એક પણ સમાજ એ બતાવે કે જેમાં ખ્રિસ્તિ સમાજમાં તર્કબુદ્ધિ વિકાસ પામી છે તેનાં કરતાં વધારે વિકાસ પામી હોય પન્યો ને પાખંડમતે સ્વતંત્ર વિચારેનાં પરિણામ નહિ તો બીજું શું છે? ખ્રિસ્તિ સમાજનાં વિરોધનાં મૂળ ધર્મપળે ને પાખંડમતેજ એ સમાજમાં રહેલાં નૈતિક જીવન ને ચેતનનાં ખરેખર ચિહનો છે. આ વિરોધ વિષે વિચાર કરવાનું મુકી દઈ ધાર્મિક સત્તાને જ વિષે વિચાર કરે. એના કેટલાક સિદ્ધાન્તો સૂચવતા લાગે છે તેનાથી જુદા જ પ્રકારનું એ સત્તાનું બંધારણ ને તેનું બળ તમને માલૂમ પડશે. સ્વતંત્ર વિચારને એણે નિષેધ કર્યો હતો ને તેમ છતાં એને વારંવાર તર્કબુદ્ધિની મદદ લેવી પડે છે ને સ્વતંત્રતા એમાં મુખ્યત્વે કરીને જોવામાં આવે છે. એની સંસ્થાઓ ને એનાં કામ કરવાનાં સાધન શાં છે? સ્થાનિક સભાઓ, પ્રજાકીય સભાઓ, સામાન્ય સભાઓ, સતતને પત્રવ્યવહાર વગેરે વ્યવહાર, વારંવાર જોવામાં આવતી પત્રિકાઓની પ્રસિદ્ધિ શાસક વચન, ને જાતજાતનાં લખાણે. આમ દરેક બાબતમાં ને દરેક રીતે એજ સમાજમાં તર્કબુદ્ધિ ને સ્વતંત્રતા વપરાતાં જોવામાં આવે છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ જે ખરાબ સિદ્ધાન્ત દર્શાવવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો છે કે જે મારા ધારવા પ્રમાણે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં હતા તેની કંઈ અસર થઈ નથી એવું અનુમાન હું જરાએ કરતો નથી. જે સમય વિશે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે એ બધાંનાં ઝેરી ને અનિષ્ટ ફળે આવી ચૂક્યાં જ હતાં. પણ થઈ શકે તેટલાં બધાં ખરાબ પરિણામે થવા પામ્યાં નથી ને તેજ સમાજમાં રહેલી બધી સારી વસ્તુઓ કંઈ તેથી દૂષિત પણ થઈ નથી. ખ્રિસ્તિ સમાજની આતર વ્યવસ્થા ને તેનું જીવન આ સમયે આ પ્રકારનું હતું. હવે રાજાઓ કે જેઓ લૌકિક સત્તાના અધિષ્ઠાતા છે તેમના સંબંધમાં એ સમાજનો હું વિચાર કરીશ. હું અગાઉ કહી ગયા હતા, તે, આ બીજું દૃષ્ટિબિન્દુ છે.
રેમન મહારાજ્યની પડતી થયા પછી ખ્રિસ્તિ સમાજમાં એક વિચાર ઘણે બળવાન થશે. આ વિચાર નવી આવનારી વૈદેશિક પ્રજાઓને પિતાના પન્થમાં દાખલ કરી તેમને પિતાના ધર્મવાળી બનાવવાને હતો. ખ્રિસ્તિ સમાજ ને વૈદેશિક પ્રજાઓ વચ્ચેને સૌથી પહેલાંના સંબંધને ભાગ્યે જ કંઈ જુદે ઉદેશ હતો. વૈદેશિક પ્રજાઓ પર અસર કરતી વખતે તેમના વિચારો ને તેમની કલ્પનાને રુચે તેવી રીતે કામ કરવું આવશ્યક હતું. તે હેતુથી આ સમયે પ્રાર્થના કરવાની વિધિઓની સંખ્યા, દબદબા, ને વિવિધતામાં આપણે ઘણે વધારો થયે જોઈએ છીએ. તવારીખની બેંધોથી સાબીત થાય છે કે વૈદેશિક પ્રજાઓના મન પર અસર કરવાનાં મુખ્ય સાધનો આ હતાં. એ લેકેનું ધાર્મિક પરિવર્તન આઈબરયુક્ત દેખાવોથી કરવામાં આવતું હતું. જ્યારે આ પરિવર્તન થવા પામ્યું ને
જ્યારે તેમની ને ખ્રિસ્તિ સમાજની વચ્ચે સ્થાયી સમ્બન્ધની કેટલીક સાંકળ બંધાઈ ત્યારે પણ એ પ્રજાઓની તરફનો ભય કઈ ખ્રિસ્તિ સમાજને ઓછા થયે નહોત–વૈદેશિની બેદરકારી વૃત્તિઓ એવી હતી કે જે નવા પંથ ને વિચારોથી તેમને ચેતન મળ્યું હતું કે તેઓ પ્રોત્સાહિત થયા હતા તેમણે તેમના પર નહિ જેવી સત્તા ભોગવી. બળની સત્તા ફરીથી પાછી વધી પડી, ને જેમ બીજા બધા સમાજે તેમ ખ્રિસ્તિ સમાજ પણ તેને
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું.
૮૫
શરણે થયો. પિતાના બચાવ ખાતર કંઈક અનિશ્ચિતપણે અગાઉ રેમન મહારાજ્યમાં અમલમાં મુકવામાં આવેલ એક સિદ્ધાન્ત એ ખ્રિસ્તિ સમાજે જાહેર કર્યો. આ સિદ્ધાન્ત ધાર્મિક ને લૌકિક સત્તાઓ જુદી પાડવા વિષેને ને તે દરેકની સ્વતંત્રતા સ્થાપિત કરવાનું હતું. આ સિદ્ધાન્તની જ મદદથી ખ્રિસ્તિ સમાજ વૈદેશિકના સંબંધમાં સ્વતંત્રતાથી રહી શક્યો. પન્યો, શ્રદ્ધાઓ, ને ધાર્મિક આશાવચને પર બળની સત્તા કંઈ નભી શકે નહિ ને ધાર્મિક ને લૌકિક બાબતો તદન જુદીજ છે એમ એ સમાજે પ્રતિ પાદન કર્યું. આ સિદ્ધાન્તનાં સારાં પરિણામે તમે એકદમ જોઈ શકે તેમ છે. ખ્રિસ્તિ સમાજને આની લૌકિક ઉપયોગિતા સાબિત થઈ, તે ઉપરાંત, ધાર્મિક ને લૌકિક એ બે સત્તાઓ આથી જુદી પડી ને તેથી એ સત્તા. ઓનો અન્યોન્ય પર અંકુશ રહેવા પામ્યો એ લાભ થયો. આ પ્રકારની સ્વતંત્રતા સ્થાપિત કરી આપવાથી ખ્રિસ્તિ સમાજે સામાન્ય રીતના વિચારસ્વાતંત્ર્યને માટે પણ રસ્તો ખુલ્લે કરી આપે. ખ્રિસ્તિ સમાજે એવો મત દર્શાવ્યો કે ધાર્મિક પળે પર કઈ પણ પ્રકારના બળનું સામ્રાજ્ય થઈ શકશે નહિ; ને તેથી દરેક માણસ પણ પિતાની વ્યક્તિને વિષે આ આ મત લાગુ પાડવાને દરવા. લૌકિક સત્તાના સંબંધમાં સામાન્ય ધાર્મિક સત્તાનું જેમ સ્વાતંત્ર્ય છે તેમજ સત્યના અન્વેષણ ને વિચારોની બાબતમાં પણ મનુષ્યનું સ્વાતંત્ર્ય છે. - દિલગીરીની વાત એ છે કે જેમ સ્વતંત્રતાની ઈચ્છા વધે છે તેમ અધિકાર ભોગવવાની પણ ઈચ્છા વધે છે. ખ્રિસ્તિ સમાજને વિષે પણ આવું જ બન્યું. સ્વાભાવિક રીતે જ તૃષ્ણ ને માનુષી અભિમાનની વૃત્તિ વધતાં ખ્રિસ્તિ સમાજે ધાર્મિક સત્તાની સ્વતંત્રતાજ માત્ર સ્થાપિત ન કરતાં એ સત્તાને લૌકિક સત્તા પર અધિકાર સ્થાપ્યો. પણ એમ નહિ ધારવું જોઈએ કે આ ખોટી ઈચ્છાનું કારણ મનુષ્યસ્વભાવની માત્ર દુર્બલતાજ છે, બીજા કેટલાંક ગંભીર કારણે છે ને તે જાણવું અગત્યનું છે.
બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં જ્યારે સ્વતંત્રતાનું સામ્રાજ્ય હોય છે, જ્યારે વિચાર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ ને અંતઃકરણની સ્વેચ્છાનુસાર ગતિ પર કઈ પણ જાતનો ખેટે અંકુશ મુકી ચર્ચા ને વિવેકબુદ્ધિને હક છીનવી લેવામાં આવતું નથી, અને જ્યારે લોકમતના બંધારણ પર દબાણ મુકનાર દેખીતી રીતે કઈ પણ ચક્કસ પ્રકારની ધાર્મિક સત્તાનું બળ વાપરવામાં આવતું નથી હોતું, ત્યારે લૌકિક બાબત પર ધાર્મિક બાબતેની સત્તાનો વિચાર અસંભવિત હોય છે. દુનિયાની આધુનિક સ્થિતિ લગભગ તેવી જ છે. પણ દશમા સૈકામાં જેમ હતી તેમ ધાર્મિક સત્તા જ્યારે અસ્તિત્વમાં હોય છે, વિચારને અંતઃકરણ પરે અધિકાર ભોગવવા ને અંકુશ મુકવાને દાવો રાખનારા કાયદાઓ, સંસ્થાઓ, ને સત્તાઓ જ્યારે તેના પર દબાણ મુકે છે, સારાંશમાં ધાર્મિક સત્તા જ્યારે પૂરેપૂરી સ્થાપિત થાય છે, ને હક ને શક્તિના નામથી જ્યારે મનુષ્યની તર્કશક્તિ ને અંતઃકરણ પર જ્યારે એ સંપૂર્ણ કાબુ મેળવે છે, ત્યારે લૌકિક બાબતે પર એ સામ્રાજ્ય ભેગવવા લલચાય એ સ્વાભાવિક છે. એ જાણે એવી જાતની દલીલ કરે છે કે –“અહા! મનુષ્યમાં જે ઉચ્ચતમ ને સ્વતંત્ર છે, એના વિચાર, એની આન્તર શક્તિઓ, એના અંતઃકરણ, એ બધા પર હું હક ને સત્તા ભોગવું છું, તે શું ભનુષ્યની બાહ્ય, ભૌતિક, ને ક્ષણિક વસ્તુઓ પર હું તેમ નહિ કરી શકે?” ન્યાય ને સત્યનો નિર્ણય હું કરું છું, ને શું ન્યાય ને સત્યને અનુસરીને લૌકિક વસ્તુઓ પર નિયમન મને કરવા દેવામાં નહિ આવે ? ” આવી દલીલને પરિણામેજ, લૌકિક વસ્તુઓના હક ધાર્મિક વસ્તુઓ છીનવી લેવા અવશ્ય પ્રયત્ન કરે તેમ હતું. વળી મનુષ્યના બધા વિચારને સમાવેશ ધર્મની બાબતના વિચારોમાં તે વખતે થઈ જતો હતો. તેથી આ પ્રકારની સત્તા ભેગવાય એ વધારે નક્કીની વાત હતી, કારણ કે તે વખતે માત્ર એક જ પ્રકારની વિધા હતી—ધર્મશાસ્ત્ર અન્ય સર્વે વિદ્યાઓ,-અલંકારશાસ્ત્ર, અંકગણિત, ને સંગીતશાસ્ત્ર સુદ્ધાં-ધર્મશાસ્ત્રમાં આવી જતી હતી.
આ પ્રમાણે મનુષ્યની સર્વ પ્રકારની વિચારપ્રવૃત્તિઓમાં ધાર્મિક બાબત અગ્રસ્થાન ભગવતી હોવાથી, ધાર્મિક સત્તાએ ઐહિક બાબતો પર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું.
સામ્રાજ્યનું પદ ધારી લીધું. આ પરિણામ આવવામાં એક બીજું કારણ અંગભૂત બન્યું હતું. લૌકિક સમાજમાં અન્યાય ને નિરંકુશિત બળ પ્રવર્તતાં હતાં ને તેથી તેમની સ્થિતિ ભયંકર હતી.
નીરાંતે બેઠા ઘણા સૈકાઓ સુધી લૌકિક સત્તાના હકો વિષે આપણે બોલતા આવ્યા છીએ. પણ જે સમયને વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે લૌકિક સત્તાનું, એટલે માત્ર બળનું, જાણે અંકુશ વગરની મારફાડનું પ્રાબલ્ય હતું. નીતિ ને ન્યાય વિષેના ખ્રિસ્તિ સમાજના વિચારે હજી સુધી ગમે તેટલા અપૂર્ણ હતા તોએ આવી લૌકિક સત્તાના કરતાં એની સત્તા ઘણીજ ચઢીઆતી હતી, અને લૌકિકનું સ્થાન એ ભોગવે એવી મતલબની પ્રજાની પણ ઉત્કટ ઇચ્છા જોવામાં આવતી હતી. જ્યારે કોઈ પણ પિપ કે ધર્મગુઓ કોઈ રાજાના હક છીનવી લેતા, ને તેની પ્રજા વફાદારીના સેગનોમાંથી મુક્ત થાય છે એમ જાહેર કરતા, ત્યારે, આવી રીતે તે વચમાં પડતા તે વાત નિઃસંદેહ ઘણું હાનિકારક હતી, તોપણ ઘણી વાર અમુક અમુક ખાસ સંજોગોમાં ન્યાપ્ય ને લાભકારક પણ થતી હતી. સાધારણ રીતે સ્વતંત્રતા જ્યારે મનુષ્ય ભોગવી શકતો નથી ત્યારે તેને તે ફરીથી પ્રાપ્ત કરાવી આપવાનું કામ ધર્મ હાથ ધરે છે. દશમા સૈકામાં લેકે જાતે પિતાને બચાવ કરી શકે એવી સ્થિતિમાં નહોતા ને તેથી મારફાડ સામે પોતાના હકનું રક્ષણ કરી શકે તેવા નહોતા. ઈશ્વરના નામથી ધર્મ આ વખતે હારે ધાયો. ધાર્મિક સત્તાને જય થયો તેનાં ઘણાં કારણોમાંનું આ એક કારણ છે.
એક ત્રીજું કારણ છે, ને હું ધારું છું તેનું જવલ્લે વિવેચન કરવામાં આવે છે; ખ્રિસ્તિ સમાજના અધ્યક્ષોની જુદી જુદી સ્થિતિઓની વિચિત્ર સંમિશ્રિતતા, સમાજના જુદા જુદા અંગો તરીકે તેઓ જોવામાં આવે છે તે. એક તરફથી તેઓ ધાર્મિક સમાજનાજ અંગ તરીકે તદન સ્વતંત્ર પદ ભોગવતા હતા, ને બીજી તરફથી, તેઓ ફલ પદ્ધતિ પ્રમાણે લૌકિક બાબતમાં આશ્રિત પદ ધારણ કરતા હતા. વળી રાજ્યની સામાન્ય પ્રજાનાં પણ તેઓ અંગ હોવાથી તેઓ પ્રજા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ.
પદ પણ ધારણ કરતા હતા. ધર્માધ્યક્ષ આમ ત્રણ પ્રકારનાં પદ ધરાવતા હતા; એક ધાર્મિક ને તેથી તદન સ્વતંત્ર; એક ફયડલ પદ્ધતિ પ્રમાણેનું આશ્રિતપદ ને તેથી તેઓ અમુક પ્રકારની સેવા કરવાને બંધાતા હતા; ને છેલું એક સામાન્ય પ્રજા તરીકેનું પદ, ને તેથી સર્વોપરિ રજસત્તાના તાબામાં રહેવાને તેઓ બંધાતા હતા. હવે આનું પરિણામ જુઓ. રાજાઓ, જેઓ ધર્માધ્યક્ષોના કરતાં સત્તા ભોગવવાની સ્પૃહા ઓછી રાખતા નહોતા, તેઓ પિતાના લોકિક અધિકારી પદનો બને તેટલો ઉપયોગ કરતા, ધાર્મિક સ્વતંત્રતા પર તરાપ મારતા, ધાર્મિક વૃત્તિ ઉઘરાવાતી તે પચાવી પાડવા, ધર્માધ્યક્ષોની પસંદગી કરતા વગેરે વગેરે. ધર્માધ્યક્ષે વળી પિતાની આશ્રિત કે પ્રજા તરીકેની ફરજોમાંથી મુક્ત થવા ધાર્મિક સ્વતંત્રતાની મદદ લેતા. તેથી એવું બનતું કે રાજાએ ધાર્મિક સ્વતંત્રતા છીનવી લેવા ને ધર્માધ્યક્ષો ધાર્મિક સ્વતંત્રતાનું સર્વત્ર અધિકારિત્વ સ્થાપવા હમેશ વળણ ધરાવતા.
પરિણામે બનાવોથી જણાયાં છે ને તે બધાથી કોઈ પણ અજ્ઞાત નથી. આ વાત રાજ્યાભિષેક ને ધર્મગુરુઓ અને રાજાઓના કલહમાં દષ્ટિગોચર થાય છે.
છેવટે, ખ્રિસ્તિ સમાજને રાજાઓ સાથે એક ત્રીજા પ્રકારને સંબંધ હતો. અશ્રદ્ધા ને પાખંડ મને દબાવવાને ને તેને માટે શિક્ષા કરવાની હકને એ દાવો કરતો, પણ આમ કરી શકવાનાં સાધન તેની પાસે કંઈ હતાં નહિ. શારીરિક બળની મદદ એ લઈ શકે તેમ હતું નહિ, કારણ કે તે એના તાબામાં નહતું. અશ્રદ્ધાને માટે કોઈને તિરસ્કારપાત્ર ગણ્યા પછી તેને ફરમાવેલી શિક્ષા અમલમાં આણવાની એની શક્તિ નહોતી. તે શું કરી શકે તેમ હતું? લૌકિક સત્તાની એ સમાજ મદદ માગતે, ને તેથી એક રીતે લૌકિક સત્તા પર આધાર રાખતો, ને તેના કરતાં ઉતરતી સત્તાવાળે ગણાતો હતે.
ખ્રિસ્તિ સમાજ ને લોકોની વચ્ચે કેવા પ્રકારનો સંબંધ છે ને સુધારા પર એની શી અસર થઈ છે તે બતાવી આપવાનું હવે બાકી રહે છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન છઠું.
વ્યાખ્યાન છઠું.
વ્યાખ્યાનનો વિષય–બ્રિતિ સમાજમાં અવિકારી ને અધિકૃત વર્ગોનું જુદા પડવું–પ્રજા વર્ગની પાદરી વર્ગ પર થતી આડકતરી અસ૨–-સમાજના જુદા જુદા વર્ગોમાંથી પાદરીઓ તરીકે માણસ લેવામાં આવ્યા––પ્રજામાં સામાન્ય વ્યવસ્થા ને કાયદા પર ખ્રિસ્તિ સમાજની અસર--પશ્ચાત્તાપની પદ્ધતિ--મનુષ્યના મનનો વિકાસ તદ્દન ધાર્મિક વલણ ધરાવે છે–-ખ્રિસ્તિ સમાજ જે બાજુ તરફ સત્તા હોય છે તેમને રહે છે--આશ્ચર્યકારક નથી; ધર્મને ઉદ્દેશ મનુષ્યની સ્વતંત્રતાનું નિયમન કરવાને છે-- પાંચમાંથી બારમા સૈકા સુધી ખ્રિસ્તિ સમાજની જુદી જુદી સ્થિતિઓ--(૧) રેશમન મહારાજ્યના સમયને ખ્રિસ્તિ સમાજ; (૨) વૈદેશિક પ્રજાઓ આવી તે સમયને ખ્રિસ્તિ સમાજ; (૩) ટ્યૂડલ પદ્ધતિ દાખલ થઈ તે વખતનો સમાજ-વ્યવસ્થા માટે પ્રયત્ન-- સુધારાને અભાવ–સાતમે ગ્રેગરી-સ્વતંત્ર વિચારનું પુનરુજજીવનએબેલાર્ડ–-ચુંટના હકો માટેનું ચેતન,
.
THindiી મક
ચમાથી બારમા સૈકા સુધી ખ્રિસ્તિ સમાજની સ્થિતિ કેવી હતી તે વિષેની તપાસ ગયા વ્યાખ્યાનમાં આપણે પૂરી કરી શક્યા નહોતા. ત્રણ દષ્ટિબિન્દુઓથી આપણે અવલોકન કરવાનો વિચાર કર્યો હત; એક તે સમા
જની અંદરની સ્થિતિ કેવી છે તે જોવાનું, બીજું રાજસત્તા ને લૌકિક સત્તાના સંબંધમાં એ સમાજ કેવો હતો તે, ને ત્રીજું લેકોના સંબંધમાં એ કેવો હતું તે. આ ત્રણમાંના પહેલા બે વિષે આપણું પરીક્ષણ. આપણે પૂરું કર્યું છે. ખ્રિસ્તિ સમાજના લોકો સાથે સંબંધ શા પ્રકારનો હતો તે વિષેની તપાસ કરવાની હવે બાકી રહે છે. ત્યારપછી આ ત્રણે બાબતો પરથી યુરેપના સુધારા પર ખ્રિસ્તિસમાજની શા પ્રકારની સામાન્ય
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ અસર થાય તેને આપણે વિચાર કરીશું, ને ઈતિહાસના બનાવથી આ વિચારોને કેટલી સાબીતી મળે છે તેની આપણે પરીક્ષા કરીશું.
એક ખાસ બાબત-ખ્રિસ્તિ સમાજના લેકે સાથેના સંબંધમાં મૂળ દૂષણરૂપ એને ગણવી જોઈએ—અધિકારી ને અધિકૃત વર્ગોની જુદાઈ અધિકૃત વર્ગના શાસનમાં તેમનું કંઈ ચલણ નહિ, શ્રદ્ધાશીલ લોકોને વિષે પણ ખ્રિસ્તિ ધર્મગુરુઓનું સ્વતંત્ર અથવા અલાહેદા રહેવાનું વર્તન છે.
માણસ ને સમાજની સામાન્ય સ્થિતિથીજ આ પ્રકારનું દૂષણ દાખલ થવા પામ્યું હશે, કારણ કે ખ્રિસ્તિ સમાજમાં ઘણા શરૂઆતના વખતથી આ વાત આપણે જોઈએ છીએ. આ જુદાઈ આપણે જે સમયને વિષે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે પૂરેપૂરી થઈ ચૂકી નહોતી; કેટલાક પ્રસંગમાં–જેમકે ધર્માધ્યક્ષોની પસંદગીની વાતમાં લોકો વચમાં ખુલ્લી રીતે પડી શકતા હતા, ને તેમને અવાજ હતો. પણ આ અવાજ ધીમે ધીમે નબળા પડતે ગયો ને જવલ્લેજ સંભળાતો થે. પાદરીવર્ગ લોકવર્ગથી જુદા પડવાનું વળણ ખ્રિસ્તિ સમાજના છેક આરમ્ભકાળથી ધરાવતો હતો. તે સમયથી સત્તાને દુરપયોગ, જે આ સમયે જોવામાં આવે છે, તે હવે પછીના સમયમાં બહુ વધારે થવા પામે છે, અને જેને લીધે આપણને આટલું બધું વેઠવું પડયું છે, તે થવા માંડે એ વાતની ના પાડી શકાય તેમ નથી. પણ આ બધા દુરુપયોગ માત્ર આ જુદાઈને જ આધારે ઉદ્ધવ્યા હતા કે આ જુદાઈ કંઈ માત્ર ખ્રિસ્તિ પાદરીઓ જ રાખતા હતા એવું આપણે ધારવું નહિ જોઈએ. અધિકૃત વર્ગ પર અધિકારી વર્ગની ઘણી ઉંચા પ્રકારની સત્તા સ્થાપિત કરવા તરફ, ને અધિકારી વર્ગ કંઈક જુદે જ ને દૈવી છે એમ ગણાવવા તરફનું જબરું વળણ ધાર્મિક સમાજના બંધારણમાં જ હોય છે. પાદરીઓએ હાથમાં લીધેલાં કર્તવ્ય, ને જે પ્રકારની તેમના વિષેની છાપ લેકોના મન પર પડે છે તેનું એ પરિણામ છે, અને કોઈ પણ બીજા સમાજમાં હોય તેના કરતાં ધાર્મિક સમાજમાં આ પરિણામ વધારે દુખદજનક છે. અધિકૃત વર્ગને આથી શું ખાવાનું છે? તેમની બુદ્ધિની સ્વતંત્રતા, તેમનું અંતઃકરણ, તેમનું ભાવી,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે કે તેમની બધી નજીકની વસ્તુઓ, બધી વ્યક્તિવિષયક વસ્તુઓ, બધી સૌથી વધારે સ્વતંત્ર વસ્તુઓ. જો કે પરિણામ ઘણું અનિષ્ટ આવે તો એ કેટલીક હદ સુધી આપણે કલ્પી ને માની શકીએ કે માણસ પોતાની લૌકિક વસ્તુઓ પર કોઈ બાહ્ય સત્તાનો અધિકાર બેસવા દેશે. એક ફિલસુફનું ઘર જ્યારે સળગ્યું ને આ વિષેની એને ખબર આપવા લેકે ગયા ત્યારે એણે જવાબ દીધો કે “જાઓ, મારી સ્ત્રીને કહો; ઘરસંસારની બાબતમાં હું માથું નથી ઘાલત.” આ ફિલસુફનું આવું વર્તન પણ આપણે સમજી શકીએ તેમ છે, કારણ કે માત્ર લૌકિક વસ્તુઓ પરજ પિતાને અધિકાર એણે ઉઠાવી લઈ તેમને અન્યના હાથ નીચે એણે મુકી દીધી હતી. પણ
જ્યારે અંતઃકરણ, વિચારો, આન્તર જીવન વિષે એ પ્રકારનું વર્તન થાય છે, ને પિતાના આત્મા પરનું પિતાનું શાસન ઉઠાવી લેવામાં આવે છે, અને કોઈ બાહ્ય સત્તાને શરણે કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે તો ખરેખર એક નૈતિક આત્મઘાત થાય છે, શરીરના દાસત્વ કે રાજ્યના દાસત્વ કરતાં તે સેગણું વધારે ખરાબ છે. છતાં આજ પ્રકારની અનિષ્ટતા હું તરતજ બતાવીશ તેમ જો કે પૂરેપૂરી તે પ્રવર્તી નહિ, પણ ધીમે ધીમે શ્રદ્ધાશીલ મનુષ્ય તરફના ખ્રિસ્તિસમાજના સંબંધમાં ઘર ઘાલી બેઠી. તમે જોયું જ છે કે ધર્મગુરુઓનાજ સ્વાતંયની કઈ પ્રકારની ખાત્રી નહોતી. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં ને સામાન્ય પ્રજાવર્ગમાં સ્થિતિ આથીએ ઘણી વધારે ખરાબ હતી. પાદરીઓમાં બીજું કંઈ નહિ તે ચર્ચા અથવા ઊહાપોહ, મનન, ને માનસિક શક્તિઓને પ્રાદુર્ભાવ જોવામાં આવતો હતો; સ્વતંત્રતાની જગ્યા તેમાં કલહથી ઉત્પન્ન થતા આવેશ ને ચેતનથી સચવાતી હતી. ધર્મગુરુઓ ને સામાન્ય પ્રજાની વચ્ચે આમાંનું કશું થતું નહોતું. પ્રજાવર્ગ તેમના પર ભગવાની સત્તા વિષે માત્ર પ્રેક્ષકનો જ ભાગ લેતો હતો. આમ ધર્મસંબંધી બાબતોને નિર્ણય કરવાનો હક ધર્મગુરુઓનો જ છે ને સામાન્ય લોકોને તેમાં કંઈ બોલવાનો હક નથી, ને કોઈ પણ રીતે એ વર્ગ ધર્મની બાબતમાં વચમાં પડી શકે નહિ એવું ઘણું આરબ્યુના કાળથી મન્તવ્ય ઉભું થએલું ને પ્રવર્તેલું આપણે જોઈએ છીએ.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
યુરાપના સુધારાનો ઈતિહાસ.
જે સમય વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે આવું મન્તવ્ય સંપૂર્ણ સત્તા ભોગવતું હતું; એના પર જય મેળવવાને, ને ધાર્મિક બાબતા અને વિદ્યાના વિષયા લેાકેાના અધિકારમાં પણ છે એમ મનાવવાને સૈકાઓ તે પ્રચંડ પરિવતના આવશ્યક હતાં.. આમ જો કે વસ્તુસ્થિતિમાં જોતાં તે નહિ, પણ વિચારમાં, ધર્મગુરુએ તે ખ્રિસ્તિ ધર્મ પાળનાર લેાકેા બારમા સૈ પહેલાં ઘણુંખરૂં જુદા પડી ગયા હતા.
છતાં આ સમયે પણ ખ્રિસ્તિ લેાકેા પર જે ધાર્મિક શાસન થતું હતું તેમાં તેઓ જાતે કંઇ પણ કરી શકતા નહોતા એમ નહિં માનવું જોઈ એ. કાયદાપૂર્વક વચમાં પડવાના તેમના હક નહોતા, તાપણ તેમને અવાજ અસરકારક નીવડતા હતા. જ્યાં કાઈ પણ પ્રકારની સત્તા વપરાય ત્યાં અધિકારી ને અધિકૃત વર્ગની વચ્ચે એક જાતને સંબંધ થાય છે, ને જેમના પર સત્તા ભાગવવામાં આવે છે તેમને ખેલવાનો હક ન હોય તેપણ આડતરી રીતે તેમનું કહેવું અધિકારી વર્ગને વિચારવું પડે છે. ફ્રાન્સ દેશમાં ચૌદમા ને પંદરમા લુઈના સમયમાં રાજ્યસત્તા આપખુદી હતી, છતાં તે વખતે પ્રજાના અવાજ જેટલા બળવાન હતા તેટલા કોઈ વખતે નહોતા, ને લેાકમત રાજ્યસત્તા પર જબરી અસર કરતા હતા; રાજ્યે લોકેાના વિચાર। પર લક્ષ ન આપવું એ તદ્દન અસંભવિત હતું. પાંચમાથી બારમા સૈકા સુધીના સમયમાં ખ્રિસ્તિ સમાજને વિષે પણ એવુંજ બન્યું; ખરૂં છે કે ખ્રિસ્ત લેાકેાને કાયદાપૂર્વક રીતે ખેાલવાના હક નહાતા, તાપણ ધાર્મિક બાબતમાં લેાકેાના વિચારામાં એક જખરૂં ચેતન જોવામાં આવતું હતું. આ ચેતનને લીધે ધર્મગુરુએ તે લેાકેા અન્યાન્ય સહવાસમાં આવ્યા, અને આવી રીતે લેાકેાએ ધર્મગુરુઓ પર અસર કરી.
ઇતિહાસના અભ્યાસ કરતાં દરેક બીનાના સંબંધમાં આડકતરી રીતે જે જે અસરા થઈ હોય તે ઘણી અગત્યની ગણવી જોઈ એ. સાધારણ રીતે ધારવામાં આવે છે તેના કરતાં એવી અસરે! ઘણું વધારે ખળ ધરાવે છે, તે કેટલીક વાર વધારે લાભકારક હાય છે. માણસાને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
* વ્યાખ્યાન છે.
- ૧૦૩ પિતાને જે કંઈ કરવું હોય તેની અસર જલદીથી ને દેખીતી રીતે થાય, ને પિતાને ફત્તેહ ને સત્તા મળે તે ભોગવવાનો આનંદ અનુભવવાનું તેમને મન થાય એ સ્વાભાવિક છે. પણ આ હમેશ સંભવિત નથી, હમેશ ઉપયોગી પણ નથી. કેટલાક વખત ને સંજોગો એવા હોય છે કે જ્યારે પરોક્ષ ને અદશ્ય અસરોજ ઈચ્છવા લાયક ને કરી શકાય તેવી હોય છે. આનું એક કારણ છે. પ્રત્યક્ષ રીતે કંઈ કામ કરવાનું હોય તેમાં તે કરનારમાં ઘણું વધારે જ્ઞાન, બુદ્ધિ, ને વિવેકશક્તિ હોવાં જોઈએ, કારણ કે કામ જલદીથી કરવાનું હોવાથી તેમાં ભૂલચૂક થવાનો સંભવ ન હોવો જોઈએ. પરોક્ષ અથવા અવ્યક્ત રીતે જે જે અસર કરી શકાય છે તે ઘણાં વિદનો ઓળંગ્યા પછીજ ને ઘણી કસોટીએ સેવ્યા પછી જ થાય છે; ધીમે ધીમે ને અમુક હદમાં જ એવી અસર કરી શકાય છે. આ હેતુથી લેકે જ્ઞાનમાં ને અનુભવમાં બરાબર વધેલા ન હોય ને તેથી પ્રત્યક્ષ રીતે તેમને સત્તા આપવામાં ન આવે, ત્યારે પરોક્ષ રીતે તેમના બોલવા કરવાની જે અસર થાય છે તે સંતોષકારક તે નથી હોતી, તોપણ વધારે પસંદ કરવા જેવી હોય છે. ખ્રિસ્તિ લોકોએ તેમના અધિકારીઓ પર આવી રીતે અસર કરી; તે ઘણી જ ઓછી હતી, છતાં મને ખાત્રી છે કે હતી ખરી.
ખ્રિસ્તિ સમાજ ને લેકો વચ્ચેની જુદાઈ દૂર થઈ ને તેઓ એકબીજાના સંબંધમાં આવતા તેનું એક બીજું કારણ પણ હતું. ખ્રિસ્તિ ધર્મગુરુઓ જુદી જુદી પંક્તિના બધા મનુષ્યોના સહવાસમાં વહેંચાયેલા હતા, ને તેથી તેમના સંબંધમાં આવતા હતા. આશ્રિત જનોના કંગાલ રહેઠાણથી શરૂ કરીને છેક રાજાના મહેલ સુધીના ચઢતા ઉતરતી બધા આવાસોમાં પાદરી રહેતે જોવામાં આવતો હતો, ને તેથી તે બધીજ જાતની મનુષ્યની સ્થિતિઓ સાથે સંબંધમાં આવતો. ધર્મગુરુઓ ને પ્રજા વર્ગની વચ્ચેને આ કારણને લીધે સંબંધ જળવાઈ રહે તે હતો. વળી ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણેના સમાજના બંધારણમાં ધર્મગુરુઓ ને તેમના અધ્યક્ષો કેટલીક વાર ધાર્મિક સાથે લૌકિક પદ પણ ધારણ કરતા હતા. તેથી જ એક જ પ્રકારની બાબત,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું ૦૪
યુરૈાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
આચારા, ને રીતભાતા લૌકિક ને ધાર્મિક વામાં સામાન્ય રીતે જોવામાં આવતી હતી. ધર્માધ્યક્ષા લડાઈમાં ગયા હોવા વિષે તે ધર્મગુરુઓ લૌકિક જીવન ગુજારતા હોવા વિષેની ઘણી કરિયાદો થઈ છે. ખરેખર, આ ઘણી શૈાચનીય સ્થિતિ હતી, છતાં અન્ય સ્થળે ધર્મગુરુએ પાતાના દેવળથી દૂર જતાજ નહિ ને તેથી પ્રજાવથી તદ્દન અલાહેદુંજ જીવન કાઢતા એવાએના કરતાં આમની સ્થિતિ ઘણી ઓછી માઠા પ્રકારની હતી. પ્રજાવર્ગથી તદન અતડા ને દૂર રહેનારા પાદરીઓ કરતાં જે ધમાધ્યક્ષા લૌકિક લહેામાં કેટલીક રીતે માથું મારતા તે ઘણા વધારે કામમાં આવતા. આવી રીતના સંબંધથી અધિકારી ને અધિકૃત વર્ગની ધર્મસમાજમાં જે બ્લુદાઈ હતી તેનું મારું પરિણામ બદલી શકાયું તેા નહિ, તાપણુ ઘણું ઓછું હાનિકારક નીવડ્યું.
હવે ખ્રિસ્તિ સમાજે મનુષ્યના આન્તર વિકાસ ને આત્માની ઉર્જાને અર્થે શું કર્યું તે સામાજિક સુધારાને અર્થે શું કર્યું તેની આપણે તપાસ કરીએ.
જે સમય વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે મનુષ્યના આત્માની ઉન્નતિને માટે ખ્રિસ્તિ સમાજે ધણું કર્યું હોય એમ હું ધારતા નથી. દુનિયામાં જે બળવાન માણસા હતા તેમનામાં નરમાશની ભાવનાએ, ને નબળા મનુષ્યા પ્રતિના તેમના સંબંધમાં ન્યાયની વૃત્તિ પ્રેરવા એ સમાજે પ્રશ્ન કર્યો; અને નબળા મનુષ્યમાં નૈતિક જીવન ને તેમની નિરુત્સાહી દૈનિક પ્રવૃત્તિમાં હાઈ શકે તેના કરતાં ઉચ્ચતર ભાવનાઓ ને ઇચ્છાએ એણે જાળવી રાખ્યાં, તેમ છતાં મનુષ્યની, ખાસ કરી સામાન્ય મનુષ્યાની, જે ખરી ઉન્નતિ છે તે સાધવા, ને માણસના આત્મગૌરવની વૃદ્ધિ કરવાને હું નથી ધારતા કે આ સમયે ખ્રિસ્તિ સમાજે ઘણું કર્યું હાય. જે કંઈ એણે કર્યું તે ધાર્મિક સમાજના માણસોને માટેજ હતું. ધર્મગુરુઓની ઉન્નતિ, ને ધર્મપ્રચારકેાના શિક્ષણને માટેજ એ મુખ્યત્વે મથતા હતા. એમને માટે શાળાઓ, અને તે ઉપરાંત, સમ્'ની કંગાલ સ્થિતિમાં તે વખતે બની શકે એવી હતી તેવી સંસ્થા સ્થાપી હતી. પણ તે બધી ધાર્મિક શાળાઓ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ડું.
૧૦૫
હતી ને ધર્મગુરુઓના ઉપદેશને અર્થેજ હતી; સામાન્ય પ્રજા વર્ગના વિચારે ને આચારા ઉન્નત કરવામાં તેમની માત્ર પરાક્ષજ અસર હતી.
ખ્રિસ્તિ સમાજે જનસમાજની સાંસારિક સ્થિતિ સુધારવાને વધારે અસરકારક રીતે કામ કર્યું હતું એમ મારૂં માનવું છે. એમાં જરાઅે શક નથી કે સામાજિક સ્થિતિના મોટા દોષા, જેવા કે ગુલામગીરીની પદ્ધતિ, તેની વિરુદ્ધ એણે જબરી લડત ઉઠાવી. વારંવાર કરી કરીને કહેવામાં આવ્યું છે કે આધુનિક કાળમાં ગુલામગીરીની પદ્ધતિ નાબુદ થઈ તે માત્ર ખ્રિસ્તિ લેાકેાના બળને લીધેજ થઈ છે. હું ધારૂં છું આ તે! જરા વધારે પડતું કહેવાનું છે; ઘણા લાંબા સમય સુધી ખ્રિસ્તિ લેાકેામાંજ ગુલામગીરી રહી હતી ને તે વિષે તેઓ આશ્ચર્ય પામતા કે ક્રોધથી તિરસ્કારવૃત્તિ દર્શાવતા નહોતા. બધા અન્યાયેમાં સૌથી મેટામાં મેટા આ અન્યાયના નાઃ થવામાં ઘણાં કારણે, ને બીજા વિચારા ને સુધારાના સિદ્ધાન્તને ઘણે! વિકાસ સહાયભૂત થયાં હતાં. છતાં ગુલામગીરી દબાવવામાં ખ્રિસ્તિ સમાજે પણ મહેનત કરી છે તેને શક લાવી શકાય તેમ નથી. આની આપણી પાસે સયેટ સાબીતી છે. જુદે જુદે સમયે નાગરિક હકે આપવાની જુદી જુદી પદ્ધતિઓમાં મોટે ભાગે ધાર્મિક સિદ્ધાન્તાને અનુસરતી પદ્ધતિ હતી; ધાર્મિક વિચારા, ભવિષ્યને વિષે આશાએ, તે મનુષ્યની ધાર્મિક સમાનત.ના નામમાંજ હકા ઘણુંખરૂં બક્ષવામાં આવ્યા છે.
તેમજ જંગલી રિવાજે દબાવવા, અને ફેજારી ને દીવાની કાયદામાં સુધારાઓ કરવાને પણ ખ્રિસ્તિ સમાજે ઘણું કામ કર્યું. સ્વતંત્રતાના કેટલાક સિદ્ધાન્ત સ્વીકારાયા છતાં કાયદો તે વખતે કેવા વિચિત્ર હતા તે તમે જાણે! છે. સત્ય ોધી કાઢવાને માટે ન્યાયપુર:સર દ્વન્દ્વયુદ્ધ ને કેટલાક માણસેના માત્ર સાગત પર કરેલાં વચને પરજ બધા આધાર રાખવામાં આવતા હતા. એવી હાસ્યજનક રીતના પુરાવાએ તે વખતે સ્વીકારાતા હતા તે પણ તમે જાણેા છે. આ બધાંને ઠેકાણે વધારે વ્યાજબી રીતના પુરાવાઓ સીકારાવવા ખ્રિસ્તિ સમાજે પ્રયત્ન કર્યા. ટૉલિડે તો
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ
ધાર્મિક સમાજે મુખ્યત્વે નક્કી કરેલા વિસિાથ લોકોના કાયદા અને ખીજી વૈદેશિક પ્રજાના કાયદાઓમાં જે તફાવત જોવામાં આવે છે તે મૈં તમને દર્શાવ્યા હતા. ન્યાય ને સત્યના સંશાધનમાં ખ્રિસ્તિ સમાજનું પદ્મ ઉચ્ચતર છે તેમ લાગ્યા વિના રહેતુંજ નથી. ઉદ્દાહરણ તરીકે વિસિાથ પ્રજા સેાગતના કેવા ઉપયાગ કરતી હતી તે તપાસેા તે તરત તેમની વિવેકબુદ્ધિ તમને જણાઈ આવશેઃ
r
કેસની સમજણ પડે તેટલા માટે ન્યાયાધીશે સાક્ષીઓને પ્રથમ સવાલો પૂછવા, ને પછી લિખિત પુરાવા તપાસવા, કારણ કે આમ કરવાથી સત્ય વધારે નિશ્ચિતતાથી શોધી કઢાય ને સેગન નાખપને ન અપાય. સત્યનું અન્વેષણ કરવું હાય તેા દરેક પક્ષના લિખિત પુરાવા ચાકસાઈથી તપાસવા જોઇએ, તે ગમે તે વખતે સેાગન લેવાની પક્ષકારાની કરજ તેમના પર અણુધારેલે વખતે આવી પડે. જ્યારે કોઈ પણ લિખિત પુરાવા, કે જો કંઈ સત્ય શેાધાય તેવા ચોક્કસ પુરાવા ન હોય ત્યારેજ ન્યાયાધીશે સાગન ખવડાવવા. ''
ફેાજદ્વારી બાબામાં ગુન્હા ને તેમની સજાને સંબંધ બુદ્ધિ ને નીતિને અનુસરીને રાખવામાં આવ્યા છે. અન્ય સ્થળાએ નુકસાનના પ્રમાણમાં ગુન્હાનું ગામ્ભીર્ય સ્વીકારવામાં આવતું જણાય છે, ને આર્થિક પ્રતિકારના રૂપમાંજ સજા ફરમાવી સંતાષ કરવામાં આવે છે. વિસિાથ લેાકેામાં ધાર્મિક વિચારાની સત્તાને ખળે ગુન્હાનું ખરૂં ને નૈતિક સ્વરૂપ જોવામાં આવે છે, તે ગુન્હાનું ખીજ તેના ઈરાદામાં ગણવામાં આવે છે. ગુન્હા એછાવત્તાના પ્રમાણના ક્રમા, કેવલ અજ્ઞાનપૂર્વક મનુષ્યહત્યા, સપ્રમાદ મનુષ્યહત્યા, કાદીપ્ત મનુષ્યહત્યા, સંકલ્પપૂર્વક કે સંકલ્પરહિત મનુષ્યહત્યા, એમ આધુનિક સમયની પેઠેજ અપરાધના ક્રમેા જુદા જુદા પાડવામાં આવે છે, તે સમજાવવામાં આવે છે, તે શિક્ષા પણ આ ક્રમને અનુસરીનેજ એછીવત્તી રાખવામાં આવે છે. વળી વૈદેશિક પ્રજામાં માણસાની ઉંચીનીચી પદવી પ્રમાણે ગુન્હાનું ગામ્ભીર્ય ગણાતું તે પણ કાઢી નાખવામાં
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન હતું.
૧૦૭ આવે છે. માત્ર સ્વતંત્ર માણસ ને ગુલામેની વચ્ચેનું જ અન્તર જાળવી રાખવામાં આવ્યું છે.
ખ્રિસ્તિ સમાજ વિષે એક બાબત એવી છે કે તેણે જોઈએ તેટલું ધ્યાન ખેચ્યું નથી; એ પશ્ચાત્તાપની પદ્ધતિ છે. એ સમાજ તરફથી થતી બધી શિક્ષાઓ તમે તપાસો તો તમને માલૂમ પડશે કે તેમાં મુખ્ય ઉદેશ પાપી માણસના મનમાં પશ્ચાત્તાપ ઉત્પન્ન કરવાનો, ને પ્રેક્ષકોના મનમાં નૈતિક ભય ઉત્પન્ન કરવાનો હોય છે. વળી એક બીજો વિચાર પણ આ સાથે મળેલ રહેત; અને તે પાવનને. પશ્ચાત્તાપ કરાવો ને દાખલો બેસાડ-એ બન્ને સાધનોથી પાપની શુદ્ધિ કરવાને ખ્રિસ્તિ સમાજનો પ્રયત્ન હતે. આને અનુસરીને રચાતા કાયદાઓ શું ખરેખરા વિચારશીલતાને પરિણામરૂપે નહતા? ગુન્હાઓ વિષેને યુરોપના કાયદામાં સુધારા દાખલ કરવાને શું આજ સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે કામ નહોતું કરવામાં આવ્યું ?
ખ્રિસ્તિ સમાજ ને લોકો વચ્ચે સબંધે આ પ્રકારને હતો. હવે યુરોપના સુધારા પર એની શી અસર થઈ તેનું સામાન્ય પરીક્ષણ આપણે કરવાનું બાકી રહે છે. આ બધું પણ આપણું જાણવામાં છે. તે બધું સમેટી લેતાં માત્ર બે સામાન્ય વાત કહેવા જેવી છે.
પહેલી વાત એ છે કે આધુનિક સમયના યુરોપમાં નીતિ ને બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં, પ્રજાકીય વિચાર, ભાવનાઓ, ને આચારોમાં ખ્રિસ્તિ સમાજે ઘણી ભારે અસર કરી હોવી જોઈએ.
આ વાત દેખીતી છે. યુરોપની નીતિ ને બુદ્ધિવિષયક ઉન્નતિ ધાર્મિક વિચારેને અનુસરતી જ થઈ છે. પાંચમાથી બારમા સૈકા સુધીનો ઈતિહાસ તપાસ; મનુષ્યના આન્તર જીવન પર ધર્મનું બળ ને નિયમનજ જોવામાં આવે છે, બધા જ વિચારોને ધર્મનો એપ લાગેલો હોય છે, ને તત્ત્વજ્ઞાન, રાજનીતિ, ને ઈતિહાસના બધા વિડ્યો ધાર્મિક દૃષ્ટિબિન્દુથી જ ચર્ચાતા જોવામાં આવે છે. બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં પણ ધાર્મિક વિચારોનું એટલું બધું બળ છે કે ગણિતવિદ્યા ને પદાર્થવિજ્ઞાનમાં પણ ધર્મશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્તોની સત્તા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ ચાલે છે. યુરોપમાં બેકન ને ડેકોર્ટના સમય સુધી બધી જ બાબતને ધર્મવિચારોને રંગ લાગતો હતો. ઇંગ્લંડમાં બેકને ને ફ્રાન્સમાં ડેકાટે પહેલી જ વખત બુદ્ધિને ધર્મના ક્ષેત્રમાંથી છૂટી પાડી, ને વિચારો સ્વતંત્ર રીતે કરવાની આવશ્યક્તા સ્થાપિત કરી.
સાહિત્યનાં સર્વે અંગોમાં પણ આવી જ સ્થિતિ જોવામાં આવે છે; દરેક સ્થળે ધાર્મિક રૂઢિઓ, ભાવનાઓ, ને ભાષા દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ
સમગ્ર રીતે જોતાં આ પ્રકારની અસર હિતકારક થઈ છે. એણે યુરોપના જ્ઞાનક્ષેત્રમાં ચેતન મુકી તેમાં સારાં ફળ આપ્યાં છે, એટલું જ નહિ, પણ જે સિદ્ધાન્ત ને ઉપદેશવચનની પદ્ધતિના નામમાં એ ચેતન ઉત્સાહિત કરવામાં આવ્યું હતું તે પ્રાચીન સમયની પ્રવૃત્તિઓ કરતાં ઘણું ઉંચા પ્રકારનું હતું. એકજ વખતે ચેતન ને પ્રગતિ સાથે પ્રોત્સાહિત થયાં.
વળી ખ્રિસ્તિ સમાજની વસ્તુસ્થિતિ એવી હતી કે અગાઉ કોઈ પણ દિવસ નહિ થએલો એ માનસિક વિકાસ આધુનિક યુરોપમાં થવા પામ્યો. પૂર્વમાં બુદ્ધિ તદન ધર્મનિષ્ઠ હોય છે; ગ્રીક લોકોમાં એ તદન લૌકિક હોય છે; એકમાં મનુષ્યત્વ–નનુષ્યસ્વભાવ ને મનુષ્યના ભાવી વિષેની બાબતો બીલકુલ જોવામાં આવતી નથી, ને બીજામાં, માણસ જાતેજ, એના રાગ
, એની ભાવના ને એના વિષેજ બુદ્ધિનું બધું ક્ષેત્ર ભરી દે છે. હાલના સમયમાં દરેક વસ્તુમાં ધાર્મિક વિચારોને રંગ લાગેલું હોય છે, છતાં તે કશાનો બહિષ્કાર કરતા નથી. આધુનિક બુદ્ધિ પર લૌકિક ને ધાર્મિક બન્ને બાબતેની છાપ હોય છે. આપણા સાહિત્યમાં માનુષી ભાવનાઓને વિષયો અગત્યનું સ્થાન લે છે, ને તેમ છતાં માણસને ધાર્મિક સ્વભાવ બીજી દુનિયા સાથે એને જોડી દેનારો એના જીવનનો ભાગ પણ દરેક પગલે જોવામાં આવે છે. તેથી માણસની ઉન્નતિનાં બે મુખ્ય સાધને, મનુષ્યત્વ ને ધર્મ એકજ વખતે ને ઘણાં જ પ્રવર્તમાન થયાં છે. અને ખ્રિસ્તિ સમાજની અસર બુદ્ધિના દષ્ટિબિન્દુથી જોતાં ઘણએ માઠાં ને અનિષ્ટ પરિણામો સાથે મિશ્રિત, ઘણુએ આપખુદી બળો સાથે એકઠી થઈ હોવા છતાં, ઉન્નતિને વિશ્વ કરવા
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન છે.
કરતાં વિકાસય કરવામાં વધારે ફળીભૂત થઈ છે.
રાજકીય દૃષ્ટિબિન્દુથી જુદી રીતા ભાસ જાય છે. રાજ્ય ને પ્રજા, સત્તા ને સ્વતંત્રતાના સંબંધની ખાખતમાં ખ્રિસ્તિ સમાજની અસર હું નથી ધારતા કે લાભકારક થઈ હાય. આ સંબંધમાં ખ્રિતિ સમાજે ધાર્મિક સત્તા કે શમન મહારાજ્યની નિરંકુશ સત્તાની પદ્ધતિના રક્ષક તરીકે કામ કર્યું છે, એટલે કે કેટલીક વાર ધર્મના નામમાં તે કેટલીક વાર રાજસત્તાના નામમાં એણે આપખુદી સત્તા ભાગવી છે. એની બધી સંસ્થાઓ, ને એના બધા કાયદાઓ તપાસેા; એના નિયમેા ને કાર્યપદ્ધતિએ જુએ. તમને માલૂમ પડશે કે ક્યાંતા ધાર્મિક સત્તા, કે રાજસત્તાની આપખુદી પદ્ધતિના સિદ્ધાન્ત એણે આગળ પડતા ગણ્યા છે. જ્યારે નબળા પડતા ત્યારે એ સમાજ શહેનશાહેાની નિરંકુશ સત્તાની સહાયતા લેતા, ને જ્યારે જમા હોય ત્યારે પોતાની ધાર્મિક સત્તાના નામમાં નિરંકુશ સ્વતંત્રતા ધરાવવાને એ હક કરતા.
૧૦૯
આ પ્રમાણે સામાજિક ને રાજકીય સ્થિતિ પર ખ્રિસ્તિ સમાજે કરેલી અસરની આપણે પરીક્ષા કરી. હવે ધાર્મિક સમાજના બંધારણ વિષે માત્ર તર્કબુદ્ધિથી કરેલા આ વિચારને બનાવા ને ઇતિહાસથી સાખીતી મળે છે કે નહિ તેની આપણે ખાત્રી કરવાની છે.
આ સિદ્ધાન્તા ને પરિણામા એકજ સમયે દૃષ્ટિગાચર થયાં છે તે મૈં ચીતર્યા તેટલાં સ્પષ્ટતાથી દેખાયાં છે એવું નહિ ધારી લેવાની તમે સાવચેતી રાખજો. ઘણા સૈકા પછી ગત સમયને વિષે વિચાર કરતાં વસ્તુએ તે બનાવેાના આન્તર ક્રમ વિસરવા, ને તિહાસના બનાવા અનુક્રમે થાય છે એ દેખીતો વાત વિસરી જવી એ માટી ને ધણી સામાન્ય ભૂલ છે. ક્રૅમ્બેલ, ગસ્ટેવસ એડલ્ટ્સ, કે કાર્ડિનલ રિશેલ્યુ એવા એકાદ માણસનું જીવન તપાસેા. એના જીવનમાર્ગ પર એ દાખલ થાય છે, ચાલે છે તે આગળ વધે છે; મેટા બનાવા પર એ અસર કરે છે, તે એના પર પણ મેટા બના વાની અસર થાય છે; છેવટે એ એનું અન્તિમ કામ સાધે છે ત્યારે આપણે એને બરાબર જાણીએ છીએ, પણ તે, એને સમગ્ર રીતે જોતાં, ઈશ્વરે એને ધણી
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, વાર ઘડ્યા પછી જાણે એના તૈયાર થએલા રૂપમાં આપણે એને જોઈએ ને જાણીએ છીએ. પણ જે એ અતે થાય છે તે શરૂઆતમાં એ નહોત; એના જીવની કોઈ પણ એક પળે એ સંપૂર્ણ ને તૈયાર નહોત; એ ધીમે ધીમે તૈયાર થયે હોય છે. જેવો શારીરિક તે જ માણસોને નૈતિક વિકાસ થાય છે. રોજ તે બદલાય છે. બિલકુલ અટક્યા વગર જીવન બદલાતું જાય છે. ઈ. સ. ૧૬૫૦ ની સાલને કૅપ્ટેલ તે ૧૬૪૦ ને ક્રૌખેલ હોતો નથી. હમેશ, સ્થાયી વ્યક્તિત્વને કંઈ એકજ પાયો હોય છે ખરે, એકજ માણસ ટકી રહે છે, તો પણ એના વિચારે, એની ભાવનાઓ, ને એની ઈચ્છાઓ કેટલો બદલાઈ ગયાં હોય છે! એણે શું શું ખોયું ને મેળવ્યું હોય છે! મનુષ્યજીવનની કઈ પણ પળે આપણે તેને જોઈશું, એ, એ જીવનની અવધિ પૂરી થયા પછી આપણે તેને જોઈશું તેવું અગાઉ થઈ ગએલું આપણે એકે વાર નહિ જોઈએ. તે છતાં ઘણાખરા ઇતિહાસકારોએ અહીં જ ભૂલ કરી છે; કોઈ પણ માણસના આખા જીવન સંબંધી તેમણે અમુક વિચાર બાંધ્યું હોય તે તે પરથી તેને આખા જીવનમાર્ગના જુદા જુદા સમયે પણ તેઓ તેને એવોને એવો જ જાય છે. સંસ્થાઓ ને સામાન્ય પરિણામને વિષે પણ તેઓ હમેશ તેજ ભૂલ કરે છે. આપણે તેની સામે સંભાળ રાખવી જોઈએ. ખ્રિસ્તિ સમાજના સિદ્ધાન્તો વિષે મેં તમને જે કહ્યું છે તે ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી ખરૂં નથી એમ યાદ રાખજે, કારણ કે તે બધું કકડે કકડે ને અનુક્રમે થયું છે, દિફ અને કાળમાં અહીંતહીં પથરાયેલું છે. પાંચમા ને બારમા સૈકાની વચમાં ઇતિહાસ તપાસતાં ખ્રિસ્તિ સમાજની શી સ્થિતિ હતી તેનું ચિત્ર આપણે જાઈએ.
પાંચમા સૈકામાં પ્રથમ તે ખ્રિસ્તિ સમાજ રેમન મહારાજ્યના સમયના સમાજ તરીકે જોવામાં આવે છે. જ્યારે એ મહારાજ્ય પડતી પર હતું ત્યારે ખ્રિસ્તિ સમાજ પોતે જાણે પિતાના કાર્યની ટોચ પર આવ્યું હોય ને પિતાને વિજય પરિપૂર્ણતાથી સાધ્યું હોય એમ માનતા હતા. ખરું છે કે અશ્રદ્ધા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન છે.
૧૧૧ ને પાખંડમતેને એણે પૂરેપૂરા નાબુદ કર્યા હતા. ખ્રિસ્તિ ધર્મમાં નહિ માનનારાઓના રોમના ધર્માધ્યક્ષની પદવી ધારણ કરનાર છેલ્લો શહેનશાહ ઝેશીઅન હતો. એ ચોથા સૈકાને અને તે મરી ગયો. તેમજ પાખંડમતાનુયાયી એરિયન લોકો જેવાની સામેનું ખ્રિસ્તિ સમાજનું યુદ્ધ પણ જાણે અત્તે આવ્યું હોય એમ લાગતું હતું. તેથી ખ્રિસ્તિ સમાજના બે મોટા વેરીઓ સામે એ ફાવવા પામ્યો. આજ સમયે રોમન મહારાજ્યની પડતી થતી ને વૈદેશિક પ્રજીઓના તાબામાં આવતો એ સમાજ પિતાને જોવા લાગે. પડતી ઘણી જબરી હતી. ખ્રિસ્તિ સમાજના લોકોને એ મહારાજ્યને માટે કેવી પ્રબળ લાગણી હોવી જોઈએ તે તમે હેલથી કલ્પી શકે તેમૂ છે. આને લીધે જ જે કંઈ એ મહારાજ્યને નાશ થતાં છતાં પણ ટકી રહેવા પામ્યું.શહેરી રાજ્યપદ્ધતિ અથવા મ્યુનિસિપલ (નગરજનસત્તાક) પદ્ધતિ ને નિરંકુશ સત્તા--એ બેને જબરો વળગી રહેતો એ સમાજ આપણે જોઈએ છીએ. વળી જ્યારે વૈદેશિક પ્રજાઓને ખ્રિસ્તિ ધર્મમાં એ ફેરવી રહ્યો, ત્યારે મહારાજ્યની સત્તા વૈદેશિક રાજાઓને રેમને શહેનશાહ બનવા અને રોમન મહારાજ્યનો ખ્રિસ્તિસમાજ સાથે જે પ્રકારનો સંબંધ હતો તે કરવા એણે પ્રયત્ન કર્યા. પંચમાંથી છઠ્ઠા સૈકાઓની વચમાં ધર્માધ્યક્ષનું કામને ખ્રિસ્તિ સમાજની સામાન્ય સ્થિતિ આ પ્રકારની હતી.
આ પ્રયત્ન ફત્તેહમંદ થઈ શકે તેમ નહોતું; વૈદેશિક લોકોમાંથી ફરીથી રેમન સમાજ ઉભું કરી શકાય તેનાં સાધનો નહોતાં. નાગરિક સમાજની પડે ખ્રિસ્તિઓનો ધર્મસમાજ પણ જંગલી સ્થિતિમાં આવી પડયો. આ એની બીજા પ્રકારની સ્થિતિ હતી. આઠમા સૈકાના ધાર્મિક તવારીખકારોનાં લખાણે જે કોઈ પૂર્વને સમયનાં લખાણ સાથે તપાસશે તો તેને ઘણો તફાવત માલૂમ પડશે. રેમન સુધારાનું પડીભાગેલું દરેક ચિતેની ભાષા પણ-અદૃશ્ય થયું હતું; દરેક વસ્તુ જાણે વૈદેશિક સ્થિતિમાં પડી હોય એમ લાગતું હતું. એક તરફથી વૈદેશિક લોકો ધર્મગુરુઓ ને ધર્માધ્યક્ષ થવા ધર્મસમાજમાં દાખલ થયા, ને બીજી તરફથી ધર્માધ્યક્ષએ જંગલી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
યુરેાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
પ્રકારનું જીવન સ્વીકાર્યું, ને પેાતાનું સ્થળ છેાડ્યા સિવાય દેશ પર લૂંટફાટ કરતાં ને લડાઈ કરનારાં વૈદેશિક ઢાળાના સરદારપણાનું કામ કર્યું.
આવી વૈદેશિક સ્થિતિમાં આવી પડેલા ખ્રિસ્તિ સમાજને વિષે એ અગત્યની ખાખતા ધીમે ધીમે વિકાસ પામી. પહેલી ધાર્મિક ને લૌકિક સત્તાઆ છૂટી પડી તે બાબત છે. આ સિદ્ધાન્ત આ સમયેજ ઉદ્ભવ્યા. આથી વધારે ખીજું કશું સ્વાભાવિક હાઈ શકે તેમ નહાતું. રામન મહારાજ્યાની સત્તા પુનરુદીપ્ત કરવામાં એ સમાજ નિષ્ફળ જવાથી એની પેાતાની સહીસલામતીને અર્થે એણે સ્વતંત્ર બનવું પડયું. બધી બાજુ તરફથી એને વારવાર ભય રહેતા હાવાથી પાતાની બધી બાજુઓનું એણુ નુ કરવું એ એને આવશ્યક હતું. સમાજના પૈસા, જમીન, તે સત્તા પચાવી પાડવા અને તેની બધી ખાખતામાં વચમાં પડવા વૈદેશિક પ્રજાઓ વારવાર માથું ઘાલવા પ્રયત્ન કરતી તે દરેક ધર્માધ્યક્ષે ને ધર્મપ્રચારકે જોયું. ખ્રિસ્તિસમાજના રક્ષણનું એકજ સાધન માત્ર એમ કહેવાનું હતું કે “ ધાર્મિક સમાજ લૌકિક સમાજ્ન્મી તદ્દન અલાહેદા છે; તેની ખાખતામાં વચમાં પડવાને તમારે હક નથી. વેદેશિક પ્રજાએ વિરુદ્ધ ખ્રિસ્તિ સમાજનું રક્ષણ કરવામાં બીજા કાઈ પણ સિદ્ધાન્ત કરતાં આ સૌથી વધારે ઉપયાગી થઈ પડયા.
,,
પશ્ચિમમાં મઢવાસીઓના વર્ગ સ્થપાયા એ એક ખીજી અગત્યની ખામત છે. એ જાણીતી વાત છે કે સટ બેનેડિકટે છઠ્ઠા સૈકામાં પશ્ચિમવાસી સાધુએમાં એના અનુયાયીઓને એક નવા વર્ગ સ્થાપ્યા. તે વખતે તે વર્ગ સંખ્યામાં નહિ જેવા હતા પણ પછીથી તે ધણેજ વધી ગયા છે. આ વખતના મર્ડમાં રહેનારા સાધુએ ધર્મગુરુઓના સમાજનાં અંગેા ગણાતા નહેાતા; હજી તેઓ માત્ર સામાન્ય લૌકિક વર્ગમાંજ ગણાતા હતા. ધર્મપ્રચારકે! કે ધર્મગુરુઓ સુદ્ધાં આ વર્ગમાંથી પસંદ કરાતા હતા એ નિઃસંદેહ । છે, તેપણુ સામાન્ય રીતે આ સાધુએ ખુદ્ર ધર્મગુરુઓના વર્ગમાં પાંચમા સૈકાના અન્તમાં તે ઠઠ્ઠાની શરૂઆતમાંથીજ ગણાતા થયા. ધર્મપ્રચારકો તે ધર્માધ્યક્ષા સાધુઓના વર્ગમાં દાખલ થવા માંડ્યા; કારણ કે તેમ કરવાથી
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન છતું.
૧૧૩ તેઓ ધાર્મિક જીવનમાં એક નવીન પ્રવૃત્તિનો ને પ્રગતિનો માર્ગ લેતા એમ તેઓ માનતા. આમ યુરોપમાં ભઠવાસીઓને વર્ગ વધી ગયો. લૌકિક આચારે પાળનારા ધર્મગુરુઓ વૈદેશિકોની કલ્પના પર જેટલી અસર કરી શક્તા તેના કરતાં આ ભઠવાસીઓએ ઘણું વધારે કરી. જેમ તેમની જીવનની રીત વિચિત્ર હતી ને તેથી દબદબે ઉત્પન્ન કરતી હતી તેમને તેથી વધારે તેમની સંખ્યા તેમ કરતી હતી. લૌકિક આચારવાળા ધર્મગુરુઓ, ધર્માધ્યક્ષ, કે સાદા ધર્મપ્રચારકો વદેશિકોને જાણીતા હતા ને તેમને તેઓ જોવાને, તેમનું અપમાન કરવાને, ને તેમને લૂટવાને પણ ટેવાઈ ગયેલા હતા. એક જ પવિત્ર સ્થળે આટલા બધા પવિત્ર માણસો રહેતા હોય એવા મઠના પર હુમલો કરવો એ ઘણું વધારે ગંભીર કામ હતું. જેમ સામાન્ય પ્રજાવર્ગને ખ્રિસ્તિ ધાર્મિક સમાજમાં આશ્રયસ્થાન મળનું તેમ જંગલી સમયમાં ખ્રિસ્તિ ધાર્મિક સમાજને મઠો આશ્રયસ્થાન હતા. ધર્મનિષ મનુછોને તેમાં આરામ મળતો હતો.
વૈદેશિની સત્તાના સમયના ખ્રિસ્તિ સમાજના ઈતિહાસમાંની મુખ્ય બે બાબત આ પ્રમાણેની છે, એક તરફ ધાર્મિક ને લૌકિક સત્તાઓ જુદી પડી તે, ને બીજી તરફ પશ્ચિમમાં આશ્રમવાસની પદ્ધતિ પ્રવર્તમાન થઈ તે.
વૈદેશિની સત્તાના સમયને લગભગ અને રેમન મહારાજ્યને પુનજીવિત કરવાને શાર્લામેન રાજાએ પ્રયત્ન કર્યો હતો. ધર્મસમાજ ને લૌકિક સમાજના રાજાની વચ્ચે ફરીથી ગાઢ સંબંધ સ્થપાયે. આ ઘણી નરમાશનો સમય હતો, ને તેથી પિતાની સત્તા ઘણું વધવાને અનુકૂળ હતો. યાસ કરીથી નિષ્ફળ ગયો ને શાર્લામેનની રાજસત્તા પડી ભાંગી; પણ એની જોડેના ગાઢ સંબંધથી ખ્રિસ્તિ સમાજને જે લાભ મળી ચૂક્યા હતા તે ટકી રહ્યા. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં પિપની સત્તા ચકકસ ટોચ પર આવી.
શાર્લામેનના મત પછી અવ્યવસ્થાની શરૂઆત થઈ, તેમાં જેમ લૌકિક તેમ ધાર્મિક સમાજ પણ સપડાઈ ગયો છે તેનાથી છૂટે પડ્યો તે માત્ર ફયૂડલ પદ્ધતિમાં ભળી જવાને માટે જ. આ એ સમાજની ત્રીજી સ્થિતિ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ, હતી. શાર્લામેનની સત્તા ભાંગી પડવાથી જેમ લૌકિક સમાજમાં તેમ ધાર્મિક સમાજમાં ઐક્યને નાશ થયો, ને બધું સ્થાનિક અસમગ્ર, ને વ્યક્તિ વિષયક થઈ ગયું. ધર્મગુરુઓની સ્થિતિમાં અગાઉ કદાપિ નહિ હો એવો કલહ ઉત્પન્ન થયો. આ કલહ વતનદારની ભાવનાઓ ને એને લાભની વાતે, અને ધર્મગુરૂની ભાવનાઓને એને લાભની વાતે વચ્ચે હતે. ધર્મના જે અધ્યક્ષ હતા તે આ બેની વચ્ચેની સ્થિતિમાં સંકડાયેલા હતા. સભાઓને સંધિની પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરી પ્રજાકીય ધર્મસમાજે સ્થાપવાને પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા. આજ સમયે ને ફયૂડલ પદ્ધતિના બેજા નીચેજ સભાઓ, પરિષદો, ને સ્થાનિક તેમજ પ્રજાકીય મંડળે મોટામાં મોટી સંખ્યામાં બેલાવાતાં આપણે જોઈએ છીએ. ખાસ કરીને આવી રીતે ઐક્ય સાધવાને આ પ્રયત્ન ઘણા ઉત્સાહથી કાન્સમાં આદરવામાં આવ્યો હતો. આ વિચારને પ્રતિનિધિ કદાચ રહીમ્સના મુખ્ય ધર્માધ્યક્ષ હિન્કમારને ગણી શકાય. ફયૂડલ પદ્ધતિના સમયના ખ્રિસ્તિ સમાજમાં ઐક્ય આણવાનો એને મુખ્ય પ્રયત્ન હતો એક તરફથી લૌકિક સતાના સંબંધમાં ધાર્મિક સમાજની સ્વતંત્રતા જાળવવા ને બીજી તરફથી પિપના સંબંધમાં એ સમાજની સ્વતંત્રતા જાળવવાને એ મથત હતો. પણ જેમ રેમન મહારાજ્યના સમયમાં ખ્રિસ્તિ સમાજને સુવ્યવસ્થિત કરવાના પ્રયત્ન નિષ્ફળ ગયા તેમજ આ પ્રયત્ન પણ નિષ્ફળ નીવડયો. એય સાધિત કરવાને કોઈ પ્રકારને રસ્તો નહોતે. ખ્રિસ્તિ સમાજ હમેશ વધારે ને વધારે તૂટી જતો હતો. દરેક ધર્મગુરુ ને ધર્માધ્યક્ષ પોતાની સત્તાના મુલકમાં ને પિતાના મઠમાં ભરાઈ રહી અલગ રહેતે થે. એજ કારણને લીધે અવ્યવસ્થા વધી પડી. રૂશવત ખાઈને ધર્મગુરુની પસંદગી કરવાના મોટામાં મોટા અપરાધને સમય આ હો; ધાર્મિક વૃત્તિઓ તદન સ્વછંદીપણાથી વહેંચી અપાતી તે આ સમયે; ને ધર્મપ્રચારમાં સૌથી વધારે અનીતિમાન આચરણે જોવામાં આવતાં તે આ સમયે. આ અવ્યવસ્થાથી લેકે ને ધર્મગુરુઓને સારો વર્ગ ઘણે દુઃખિત થતું. તેથી કંઈક સુધારાને પવન દાખલ થતો
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન છતુ.
૧૧૫ આપણે જોઈએ છીએ, તે સંપૂર્ણ રીતે દાખલ કરી શકે એવી સત્તા માત્ર પોપની હતી. તેથી થોડાજ વખતને અન્તરે પેપની સત્તા પ્રવર્તમાન થઈ અગીઆરમા સૈકામાં ખ્રિસ્તિ સમાજ ચોથી સ્થિતિમાંથી પસાર થયો; તે સ્થિતિ ધર્મગુરુઓના અમલની કે આશ્રમવાસી સાધુઓના અમલની હતી. આ પ્રકારના ધાર્મિક સમાજના ઉત્પાદક-કોઈ એક માણસ જે તે ઉત્પન્ન કરી શકે તેમ હોય તે-સાતમો ગ્રેગરી હતો.
સાતમા ગ્રેગરીને માટે એવો વિચાર બાંધવાને આપણે ટેવાયેલા છીએ કે એ એક એવો માણસ હતો કે તે બધી વસ્તુઓને ચેતનરહિત કરી નાખવા માગત, બુદ્ધિની ખીલવણ ને નીતિના વિકાસનો શત્રુ હતો, ને દુનિયાને સ્થાયી અથવા જંગલી સ્થિતિમાં રાખવાનો પ્રયત્ન કરત. આવું અસત્ય કંઈ પણ ન હોઈ શકે. શાર્લામેન ને પિટર ધી ગ્રેટની પેઠે આપખુદી પદ્ધતિથી સુધારા કરવાને એ ચાહતે હતો. જેમ લૌકિક બાબતોના સંબંધમાં શાર્લામેન કાન્સમાં ને પિટર ધી ગ્રેટ રશિઆમાં સુધારક હતા, તેમ ધાર્મિક બાબતોમાં સાતમો ગ્રેગરી હતો. ખ્રિસ્તિસમાજને સુધારવાની ને તે દ્વારા સમાજને સુધારી તેમાં નીતિ, ન્યાય, ને કાયદાપૂર્વક વર્તનને વધારે કરવાની એ ઈચ્છા ધરાવતો હતો. આ સુધારે એ ધર્મગુસ્ની પદવીની મારફતે, ને તેનાજ લાભાર્થે કરવા ઈચ્છતો હતો.
સુધારા ને પ્રગતિની ઇચ્છાથી જ્યારે લોકિક સમાજ પર ધાર્મિક એ અંકુશ સ્થાપવા મથતો હતો તે જ વખતે તેવા જ પ્રકારને પ્રયાસ મઠોના સુધારા માટે પણ કરવામાં આવ્યા હતા. વ્યવસ્થા, શાસન નૈતિક અંકુશની ઈચ્છા ઉત્સાહ સાથે દર્શાવવામાં આવી હતી. મઠામાં સામાન્ય રીતે ઉથલપાથલ થવા પામી; જાના સાધુઓ પિતાનું રક્ષણ કરવા મંડયા, પિતાની સ્વતંત્રતા ભયમાં છે એમ કહેવા લાગ્યા, વખતને અનુસરવું જોઈએ ને પૂર્વના સમય પ્રમાણે આચરણ રાખવું અસંભવિત છે તેમ આગ્રહ ધરાવતા થયા, ને બધા સુધારકોને, ગાંડ, સ્વપ્નદર્શીઓ, ને આપખુદી માણસો
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
યુરોપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
તરીકે ગણવા મંડયા. નામેન્ડિના ઇતિહાસ ઉધાડા, ને તમને આ પ્રકારની રિયા વારવાર ષ્ટિગોચર થશે.
આમ બધી પાસના સંજોગે! ખ્રિસ્તિસમાજનું ઐક્ય ને એની સત્તા વધારી એના લાભ સાધતા હાય એમ જણાતું હતું. એક પાસથી જ્યારે પાપની સત્તા વધી જતી હતી તે મઢામાં નૈતિક સુધારા થયા જતા હતા, ત્યારે ખીજી પાસથી કેટલાક છૂટાછવાયા પણ શક્તિમાન્ નરા વ્યક્તિઓને લાગતીવળગતી ખાખતામાં ને એના અભિપ્રાયેામાં તર્કશક્તિના ઉપયાગ થવા જોઈ એ એમ માગણી કરતા હવા. તેમાંને માટે ભાગ પ્રચલિત મતા કે ધાર્મિક પન્થા પર હુમલા કરતા નહાતા; તે માત્ર એટલુંજ કહેતા હતા કે તર્કશક્તિને તેમની પરીક્ષા કરવાના હક છે તે માત્ર અધિકારને આધારે તેએ સ્વીકારાવવાં ન જોઈ એ. વિચારની સ્વતંત્રતાની આ લડત ઉડાવનારાઓમાં મુખ્ય આ સમયે જ્હાન એરિજેના, રાસેલિન, ને અએલાર્ડે હતા.
સ્વાતંત્ર્યના આ પ્રથમ પ્રયત્ન, અન્વેષણ બુદ્ધિને સતેજ કરવાની આ પ્રથમ ઇચ્છાનું અગત્ય તરત માલૂમ પડતું હતું. ખ્રિસ્તિસમાજ પોતે પાતાનું આન્તર જીવન સુધારતા હતા, છતાં આવા મતથી તેને કંઈ એ ભય ઉત્પન્ન થયા નહિ. આ નવા સુધારાની તે તરત સામે થયા, કારણ કે તેમના મત કરતાં તેમની પદ્ધતિથી તેને વધારે ઝ્હીવાનું હતું.
અગીઆરમા સૈકાને અન્તે તે બારમાની શરૂઆતમાં આ પ્રકારની સ્થિતિ હતી. ઇતિહાસમાં પ્રથમજ આ વખતે ધર્મગુરુઓ ને સ્વતંત્ર વિચાકેાની વચ્ચે લહ ઉત્પન્ન થયા. ઍએલાર્ડ ન સેટ અર્નાર્ડનાં યુદ્દા, અને સાઇસન્સ તે સેન્સની સભાએ કે જેમાં એએલાર્ડને નિન્દવામાં આવ્યા હતા તે માત્ર આ પ્રમાણેની વસ્તુસ્થિતિનું દર્શન છે; આ બાબત આધુનિક સુધારામાં ઘણું અગત્યનું સ્થળ ભાગવે છે.
તેજ વખતે એક બીજી પ્રવૃત્તિ ને તે તદ્દન જુદી જાતની શરૂ થઈ હતી; નગરામાંથી રાજ્યસભામાં પ્રતિનિધિએ મેકલવાના નગરજનોને અધિકાર આપવાના હંક સ્થારિત કરવા વિષેની આ પ્રવૃત્તિ હતી. અસંસ્કૃત ને
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
વ્યાખ્યાન છતું. અજ્ઞ સમયની આ કેવી વિચિત્ર અસંગતિ! જે નગરજનોએ પિતાની સ્વતંત્રતા આવા ઉત્સાહથી મેળવી આ અધિકાર પ્રાપ્ત કર્યો તેમને જે એમ કહેવામાં આવ્યું હતું કે તર્કબુદ્ધિની સ્વતંત્રતાની લડત ઉઠાવનારા ને ખ્રિસ્તિઓ, જેને પાખંડમતાનુયાયીઓ કહેતા એવા કેટલાક માણસે પણ આ સમયે હતા. તે તેઓએ તેમને પથરા ભારી કે અગ્નિમાં બાળીને જીવથી મારી નાંખ્યા હત. એબેલા ને એના મિત્રોને એકથી પણ વધારે વાર આવી ધાસ્તી વેઠવી પડી હતી. બીજી તરફથી વિચારસ્વાતંત્ર્યને માટે લડત ઉઠાવનારા
જ નગરજનોના અધિકારદાનના પ્રયત્નોને તિરસ્કારવા જેવી અવ્યવસ્થા, ને સામાજિક બંધારણની નાતુલ્ય સ્થિતિ લેખતા હતા. તત્વજ્ઞાન ને સમાજ સંબંધીની પ્રવૃત્તિ, ને રાજકીય ને ન્યાયપુરઃસર થતા અધિકારદાનની પ્રવૃત્તિની વચ્ચે જાણે વિગ્રહ થયે હોય એમ ભાસતું હતું. આ બન્નેને અન્તિમ હેતુ
એકજ છે એવી ખાત્રી થવાને માટે સૈકાઓની જરૂર હતી. બારમા સૈકામાં તે થવા પામી નહતી.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ
વ્યાખ્યાન સાતમું.
વ્યાખ્યાનને વિષય–બારમા ને અરાઢમા સૈકાઓમાં રાજસભામાં પ્રતિનિધિ મોકલવાના અધિકાર ધરાવનારા નગરની સ્થિતિની સરખામણીનું ચિત્ર––બેવ પ્રશ્ન–૧ લો નગરને અધિકારદાન–પાંચમાંથી દશમા સૈકા સુધી ગ્રામોની સ્થિતિને તેમની પડતીને ફરીથી ચઢતી--પ્રજાભ––નગરજને કરવામાં આવેલા અધિકાર દાનની સામાજિક ને નૈતિક અસર–૨ પ્રતિનિધિ મેલતાં નગરની અન્તવ્યવસ્થાલોકસભાઓ સત્તાધિકારીઓ–ઉચ્ચ ને અનુષ્ય પર–યુરેપના જુદા જુદા દેશો માં રાજસભામાં પ્રતિનિધિ મેકલવાને અધિકાર ધરાવનારા નગરની સ્થિતિમાં વૈવિધ્ય.
આ બારમા સૈકાના અંત સુધી સુધારાનાં બે મુખ્ય તરલ પદ્ધતિ
ને ખ્રિસ્તસમાજ-એ બેના ઈતિહાસ સુધી આપણે આવ્યા છીએ. હવે ત્રીજું તત્ત્વ–નગર–તેને બારમા સૈકાના અન્ત સુધીને ઈતિહાસ આપણે જોવાનો છે, ને જે દૃષ્ટિથી બીજા બે
તને વિષે આપણે પરીક્ષણ કર્યું તે જ દષ્ટિ અહીં પણ રાખવાની છે.
ખ્રિસ્તિસમાજ ને ચૂડલ પદ્ધતિના કરતાં નગરની સ્થિતિ આપણે જુદી જ જોઈએ છીએ. પાંચમાથી બારમા સૈકા સુધીના સમયમાં ખ્રિસ્તિસમાજ ને ફફ્યુડલ પદ્ધતિએ સંપૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી હતી; એ બેનો આરમ્ભકાળ, વિકાસ,ને પરિપક્વતા આપણે તપાસ્યાં છે. નગરને વિષે એવું નથી. માત્ર અગીઆરમા ને બારમાં સૈકામાં જ તેમનું અગત્ય ઇતિહાસમાં માલુમ પડે છે. આ સમય પહેલાં જાણવા લાયક તેમને ઈતિહાસ હતો નહિ કે તેમનું અસ્તિત્વ “ રાજ્યકારભારના સંબંધમાં નહિ જેવું હતું તેમ નહોતું, પણ અગીઆરમાં સૈકામાંજ દુનિયાની મોટી રંગભૂમિ પણ સ્પષ્ટ રીતે તે દેખાતાં થયાં, ને
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન
૧૧૮
આધુનિક સુધારાની અગત્યનાં તત્ત્વ ગણાતાં થયાં. ખ્રિસ્તિસમાજને ક્યાલ પદ્ધતિની ઉત્પત્તિ કયાં કારણોમાંથી થવા પામી ને સુધારાના કાર્યમાં તેમણે શે ભાગ લીધે તેને વિચાર કરી ઇતિહાસમાં તેમ બન્યું હતું કે નહિ તે આપણે જોઈ શક્યા હતા. નગરના સંબંધમાં આપણને આવી અનુકૂળતા નથી, તેમની અગત્ય વધ્યાની વાત જ આપણે જોઈએ છીએ, બીજું કઈ જતા નથી. હાલ તરત તો કારણોને ઉત્પત્તિ વિષે જ હું બોલીશ. પ્રતિનિધિ મેલનારાં નગરના અસ્તિત્વના પરિણામ વિષે હું જે કહું છું ને યુરોપના સુધારામાં તેમણે કરેલી અસર વિષે જે બોલું છું, તે થોડેક અંશે હું માત્ર કલ્પનાથી જ કહીશ. સહકાલીન ને જાણીતી બીનાઓને પુરા હું રજુ કરી શકું તેમ નથી. નગરનું અગત્ય વધ્યું, ને પ્રતિનિધિઓ મેકલવામાં એ બધાં એક સંસ્થા તુલ્ય થયાં તે બાબત પછીથી-બારમાથી પંદરમા સૈકાની વચમાં જોવામાં આવે છે, ને આપણું કહેવાનું જે છે તે તે સમયને ઈતિહાસ સાબીત કરશે. વસ્તુસ્થિતિમાં આવા પ્રકારનો ફેરફાર છે તે તરફ હું ખાસ ધ્યાન ખેંચું છું. એવો ફેરફાર કરવાનું કારણ, હું જે ચિત્ર તમારા સમક્ષ હજુ કરવા માંગું છું તે અપૂર્ણ ને કાચું હોવાથી તમે તે સામે વાંધો ઉઠાવે તેને અગાઉથી જવાબ આપી દેવાનો હેતુ છે. હું એક એવી કલ્પના કરીશ કે ૧૭૮૮ ની સાલમાં, અર્થાત કાન્સના ભયંકર રાજ્યપરિવર્તનની શરૂઆતમાં, બારમા સૈકાનો એક નગરજન એકદમ ફ્રાન્સમાં
અસ્તિત્વમાં આવ્યો હોય, અને જે એને વાંચતા આવડતું હોય તે એને મગજ ફેરવી નાખે એવું એકાદ પત્ર કે એકાદ ન્યૂસપેપર જાણે વાંચવાને આપ્યું હોય; ઉદાહરણ તરીકે, મેં. સાઈઝનું પત્ર–“સમાજનું ત્રીજું અગત્યનું અંગ કર્યું?“ત્રીજો વર્ગ કયો?” અર્થાત રાજ્યનાં કેટલાંક અગત્યના અંગે કે અગત્યના વર્ગો છે? તેમાં રાજા ને અમીરો મળી પહેલા બે વર્ગ સ્વીકારાય છે. હવે ત્રીજો વર્ગ ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપણું ધારેલા નગરજન સાઈઝના પત્રમાં જોશો.
અમીર અને ધર્મગુરુઓને બાતલ કરતાં બાકી રહેલી કન્ય પ્રજા,
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨.૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, ત્રીજો વર્ગ છે.” એ માણસના મગજ પર આ શબ્દોની અસર શી થશે તે હું તમને પૂછું છું. શું એ આ શબ્દો સમજી શકશે એમ તમે ધારે છે? નહિ, “ફેન્ચ પ્રજા” એ શબ્દો એ સમજી શકે તેમ નથી, કારણ કે એ શબ્દ જે સ્થિતિ સૂચવતા હતા તે એને અજ્ઞાત હતી, એના જમાનામાં
એક એવી પ્રજા જેવી વાત કરી હતી જ નહિ; અને જે આ શબ્દો એ કદાચ સમજ્યો હશે ને સામાન્ય પ્રજા પણ રાજ્ય ચલાવનારું રાજ્યનું એક અગત્યનું અંગ છે એમ તેને અર્થ એણે ગ્રહણ કર્યો હશે તો તે બધું એને ઉન્મત્ત ને અપવિત્ર પણ ભાસ્યું હશે, કારણ કે એણે જે કંઈ જોયું હોય, તેથી અને એના વિચારો ને ભાવનાઓથી આ બધું તદન વિરુદ્ધ છે.
આવી રેતે અજાયબ પામનાર આ નગરજનને આગળ લઈ જા; આ સમયના એક ફ્રેન્ચ નગર-રહીમ્સ, બેવે, લેન,કે –માં એને લઈ જાઓ; એને એક બીજા પ્રકારનું આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થશે; એકાદ ગામમાં એ દાખલ થાય છે તો નહિ બુરજો, કે નહિ કિલ્લાઓ, કે નહિ નગરલોકોનું કામ ચલાઉ લશ્કર એની નજરે પડે; નહિ રક્ષણનું કોઈ પણ સાધન એની નજરે પડે, બધું જ ખુલ્લું હોય છે, ને જે કંઈ એકદમ હુમલે કરે ને દાખલ થાય તેના હુમલાઓને માટે ખુલ્લું હોય છે, આપણે નગરજન આ નગરની સહીસલામતી વિષે શંકા લાવશે; એ એને નબળું ને સારા રક્ષણ વિનાનું ધારશે. એ અંદર દાખલ થાય છે, ને અંદર શું થાય છે, શાસન કેવી રીતે કરાય છે, તે લોકો શું કરે છે તેની તપાસ કરે છે. તેઓ એને કહે છે કે તેની મરજી લીધા સિવાય દિવાલ પાછળ રહેનારી એક સત્તા અર્થાત એક અજ્ઞાત સત્તા તેમની પાસેથી કર લે છે, કામચલાઉ લશ્કર ઉભું કરે છે. ને તેને લડાઈમાં મોકલે છે. ગુન્હા તપાસનાર ન્યાયાધીશ, શહેરના કોટવાળ ને મતાદાર વિષે એ તેમને પૂછે છે કે ઉત્તરમાં એ સાંભળે છે કે નગરજનો તેમને પસંદ કરતા નથી. એને ખબર પડે છે કે નગરની બાબતોનો નિર્ણય નગરજનો કરતા નથી, પણ રાજાનો નીમેલે કોઈ એકાદ માણસ દૂરથી તેમના પર રાજ્ય કરે છે. વળી આગળ તેઓ એને એમ પણ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાત સાતમું.
૧૨૧
કહેશે કે તેમને પાતાને લાગતીવળગતી ખાખતા પર એકઠા થઈ ને વિચાર કરવાના નગરજનેાને હક નથી. ખારમા સૈકાને! નગરજન આથી ગુંચાઈ જશે. સૌથી પહેલાં રાજ્યના ત્રીજા વર્ગને—પ્રજા વર્ગને, જે પ્રકારના અગત્યના ગણવામાં આવતા હતા તેથી એ ચકિત થઈ ગયા હતા, તે હવે એજ સ્થળે એ દાસત્વ, નિર્બલત્વ, તે નિસ્તેજ એવા પ્રકારનું એના જોવામાં આવે છે કે આગળ અનુભવેલી કોઈ પણ વસ્તુના કરતાં તે ઘણું વધારે ખરાબ છે. એ એક દેખાવમાંથી તદ્દન ખીજાજ દેખાવમાં જાય છે–સર્વસત્તાધારી નગર્જનવમાંથી તદ્દન સત્તારહિત નગરજનના ચિત્રમાં એ જાય છે. આના ખ્યાલ, આની સમજુતી, તમે એને કેવી રીતે આપી શકશે ?
ઓગણીસમા સૈકામાં વસતા આપણે બારમા સૈકામાં છીએ એમ ધારા. કાઈ પણ દેશની સામાન્ય સ્થિતિ, રાજ્યશાસન, કે સમગ્ર સમાજ વિષે આપણે ચિત્ર ખડું કરીશું તેા નગરજને વિષે આપણે ખીલકુલ સાંભળીશું નહિ; તેઓ કાઈ પણ બાબતમાં ભાગ લેતા નથી ને તેને તદ્દન ક્ષુદ્ર ગણવામાં આવે છે. રાજ્યમાં તેમને કંઈ હિસાબ નથી હાતા એટલુંજ નહિ, પણ તેઓ પોતે પોતાની સ્થિતિ વિષે શું વિચાર ધરાવે છે તેને આપણે ખ્યાલ કરીશું તેા તેમના ઉત્તરા અજબ બીકણપણા ને દાસત્વની ભાષામાં અપાતા માપણને માલૂમ પડશે. અમીરે। જેમના તેઓ દાસ હતા તે જેમની પાસેથી તેઓએ પેાતાના હક જોરથી મેળવ્યા તે લેાકેા આણુને દિગ્મૂઢ બનાવે એવા પ્રકારની ઉદ્ધતાઇભરેલી તેમના તરફ ખાલી રખે છે; પણ તેથી તેઓ આશ્ચર્ય પામતા કે ઉશ્કેરાતા નથી.
નગરમાંજ આપણુને દાખલ થવા દો ને ત્યાં શું થાય છે તે જોવા ૉ. દેખાવ બદલાઈ જાય છે; હથિયારવાળા નગરજનોથી સુરક્ષિત એક જગાનું ચિત્ર આપણા સમક્ષ ખડું થાય છે; આ નગરને પોતાના પર કર મૂકે છે. પોતાના મૅજિસ્ટ્રેટા નીમે છે ને વિચાર કરી શિક્ષા કરમાવે છે, અને પોતાની બધી ખાખતા પર વિચાર કરવાને સભા ભરી પોતે એકઠા થાય છે. આ સભાઓમાં બધાજ આવે છે; પાતાનીજ પ્રજાના અમીર્
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. વર્ગની સામે તેિજ લડત ઉઠાવે છે, ને તેઓ કામને માટે કામચલાઉ લશ્કર પણ જોઈએ ત્યારે ઉભું કરે છે. ટૂંકામાં તેઓ પોતાની મેળે પોતાના પર રાજ્ય કરે છે; તેઓ કુલ સત્તા ધરાવનારા છે.
નિઃસંદેહ બારમા ને અઢારમા સૈકાની વચમાં ઘણી વાત બની ગઈ હોવી જોઈએ; સામાજિક વર્ગની સ્થિતિમાં આ માટે ફેરફાર આણવાને માટે ઘણું અસાધારણ બનાવો ને ઘણાં પરિવર્તન થઈ ચૂક્યાં હોવાં જોઈએ. આ ફેરફાર થયા હોવા છતાં, એમાં જરાએ શક લવાય તેમ નથી કે ૧૭૮૮ની સાલમાં ગણાતો રાજ્યને ત્રીજો વર્ગ એતિહાસિક બિન્દુથી જોતાં બારમા સિકાની સભાઓમાંથીજ ઉતરી આવેલ હોવું જોઈએ.
એટલું તે નક્કી જ છે કે આ માટે ફેરફાર થવા પામ્યો તેની સમજુતી બારમા સૈકાનાં નગરની સ્થિતિ જોવાથી આપણને નહિ મળે. એ ફેરફારનાં કારણે બારમાથી અઢારમા સૈકાની વચમાં બનેલા બનાવો હતા ને તે બનાવોથી જ એ ફેરફાર થવા પામ્યો હતો. છતાં એ સમયના ઇતિહાસમાં પણ “ રાજ્યના ત્રીજા વર્ગ " ની ઉત્પત્તિએ ઘણું અગત્યનું કામ કર્યું છે. બારમા સૈકાનાં નગરોનું ચિત્ર જો કે અપૂર્ણ હશે, તેઓ મારા ધારવા પ્રમાણે તમને આ વાત સાબીત કરી આપશે.
આ સ્થિતિ વધારે સારી રીતે સમજવા માટે નગરે વિષે બે દષ્ટિબિન્દુથી અવલોકન કરવું જોઈએ. બે મોટા સવાલે નિર્ણય કરવાનું છેઃ પહેલો, નગરજનોને કરવામાં આવેલા અધિકારદાનનો સવાલ; પરિવર્તન કેવી રીતે ને શાં કારણોને લીધે થયું તે સવાલ; નગરજનોની સ્થિતિમાં તેથી શું ફેર થવા પામે, સામાન્ય પ્રજા પર, અન્ય વર્ગો પર, ને રાજ્ય પર તેની શી અસર થઈ તે સવાલ; ને બીજો, નગરેની આન્તર વ્યવસ્થા, અધિકાર મેળવનારાં નગરની અંદરની સ્થિતિ, નગરજનોને અન્યોન્ય સંબંધ, ને નગરમાં શા આચારવિચારે અગત્ય ધરાવતા હતા તે વિષેને સવાલ. આ બે સવાલને નિર્ણય કર્યા પછી આખા યુરોપમાં નગરની જુદી જુદી કેવી સ્થિતિ હતી તે વિષે હું કંઈક કહીશ.
" ની ઉત્પત્તિ નાં એ સમયના હતા તે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન
૧૨૩ નગરજનેને અધિકારદાન કરવામાં આવ્યું તે બાબત સમજવાને માટે નગરની પાંચમાથી અગીઆરમા સૈકાની વચમાં સ્થિતિ કેવી હતી તે યાદ કરવી જરૂરી છે. જુદાં જુદાં યુરોપનાં નગરોની સ્થિતિમાં ફેરફાર ઘણે હતો; છતાં હું સામાન્ય રીતે જોવામાં આવતી વાત પરજ ધ્યાન આપીશ, ને આમાંથી જે જરા ખસીશ તો હું જે કહીશ તે ક્રાન્સનાં નગરોને લક્ષમાં રાખીને કહીશ. - રેમન મહારાજ્યની પડતી પછી પાંચમાંથી બારમા સૈકા સુધી નગરોમાં દાસત્વએ નહેતું ને સ્વાતંત્ર્યએ નહોતું. માણસોને બનાવોનું ચિત્ર આપવામાં જેવા પ્રકારની ભૂલને ભય રહે છે તે જ ભય ભાષાના ઉપયોગમાં પણ રહે છે. જ્યારે કોઈ પણ સમાજને ભાષા ચિરકાળ ટકી રહ્યાં હોય, ત્યારે શબ્દો અમુક ચોક્કસ ને સંકુચિત અર્થ ધરાવતા થઈ ગએલા હોય છે. વખત જતાં દરેક શબ્દમાં જાતજાતના ઘણું વિચારો સમાઈ ગએલા હોય છે, ને જે શબ્દ ઉચ્ચારાય છે તે વિચારો તરત ઉત્પન્ન થાય છે, પણ તે એકજ દિવસને લાગુ થતા બનાવથી નહિ હોવાથી બધા સમયને વિષે સરખી રીતે લાગુ પડતા નથી. ઉદાહરણ તરીકે “ દાસત્વ ” ને “ સ્વાતંત્ર્ય ” એ શબ્દ આઠમ, નવમા, કે દશમા સૈકામાં જે બીનાઓને લાગુ પડતા હતા તેના કરતાં હાલના સમયમાં ઘણા વધારે ચોક્કસ ને સંપૂર્ણ અર્થ સૂચવે છે. આઠમા સૈકામાં નગરમાં સ્વાતંત્ર્ય હતું એમ જે આપણે કહીએ તો તે ઘણું વધારે પડતું છે; હાલના સમયમાં સ્વાતંત્ર્ય એ શબ્દને આપણે એવો બહોળો અર્થવાળો કહીએ છીએ કે તે અર્થ લાગુ પડે એવી આઠમા સૈકાની સ્થિતિ નહોતી. નગરે દાસત્વની સ્થિતિમાં હતાં એમ કહીશું તો એ આપણે એવી જ ભૂલમાં પડીશું, કારણ કે તે સમયના નગરની સ્થિતિનાથી તદન જુદી જ સ્થિતિ એ શબ્દ અત્યારે સૂચવે છે.
હું ફરીથી કહું છું કે નગરમાં તે સમયે દાસત્વએ નહતુ કે સ્વાતંત્ર્યએ નહતું. દુર્બળતાને લીધે જે જે વેઠવું પડયું તે બધું તેમણે વેઠયું; બળવાન વ્યક્તિઓ તેમના પર વારંવાર સત્તા વાપરત ને હુમલાઓ કરતા હતા;
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
પણ આવી ભયંકર અવ્યવસ્થા હતી તે નગરા દ્રવ્યહીન થતાં હતાં ને વસ્તી ઓછી થતી હતી તેમ છતાં નગરે ટકી રહ્યાં હતાં ને તેમનું કેટલુંક અગત્ય પણ હજી રહ્યું હતું. ધણાંખરાં નગરામાં ધર્મગુરુ, ને ધર્માધ્યક્ષ હતા; તેઓ પોતાની સત્તાના ઉપયાગ કરી રાજાને પ્રજા વચ્ચે સંબંધ કરા વવામાં કારણુરૂપ થતા હતા. અને ધર્મથી તેમનું રક્ષણુ કરતા હતા. ઉપરાંત, શમન સંસ્થાઓના પડી ભાંગેલાં ચિહ્નો પણ તે વખતે જોવામાં આવતાં હતાં. આ સમયેજ સભાએ વારંવાર ખેલવાની જોવામાં આવે છે. આ નાગરિક ચેતન ને સ્વાતંત્ર્ય ધીમે ધીમે અદૃશ્ય થયું એ ખરૂં છે. અશિષ્ટતા, અવ્યવસ્થા, તે હંમેશ વધતા જતા ધ્રુવને લીધે વસ્તી વધારે ને વધારે ઘટતી ગઈ. કૃષિકર્મનું અગત્ય પણ વધતું ગયું તેને લીધે નગરાની પડતીનું કારણ એક વધ્યું. ધર્માધ્યક્ષેાજ જ્યારે ચૂડલ સમાજમાં ભળી ગયા ત્યારે તેમણે પોતાના નાગરિક જીવનની અગત્ય ધટાડી નાંખી. છેવટે જ્યારે યૂડલ પદ્ધતિની પૂરેપૂરા જય થયા ત્યારે નગરા જો કે તદન દાસત્વની સ્થિતિમાં નહિ, તાપણુ અમુક જમીનદાર અમીરના હાથમાં આવ્યાં, તે અમુક પ્રકારનું પૂર્વે જે સ્વાતંત્ર્ય હતું તે બધું ખાઈ ખેઠેલાં થઈ પડયાં. એટલે પાંચમા સૈકાથી શરૂ કરી કરી ક્યૂડલ પદ્ધતિનું બંધારણ બરાબર થયું ત્યાં સુધી નગરા હંમેશ પતીજ સ્થિતિમાં હતાં.
એક વાર જ્યારે ચૂડલ પદ્ધતિ ખરાબર સ્થપાઈ, દરેક માણસ પાતાની જમીન પર સ્થાયી સ્થળ લઈ નિશ્ચિંત થયા, તે અટનની જીવનપદ્ધતિના અન્ત આવ્યા ત્યારે કેટલાક વખત પછી નગરેાનું અગત્ય પાછું વધવા માડયું ને તેમણે ક્રીથી નવી પ્રવૃત્તિ દર્શાવવા માંડી. તમે જાણા છે. તેમ જેમ જમીનની મૂળ આપવાની શકિત વિષે અને છે તેમ મનુષ્યની પ્રવૃત્તિને વિષે પણ તેવુંજ છે; જ્યાં એકવાર તે ખધ પડી જાય છે કે તે ક્રીથી દેખાવ દે છે ને દરેક વસ્તુને ફળદાયી ને આબાદ બનાવે છે. થોડી પણ વ્યવસ્થાને શાન્તિની ઝાંખી થયેથી માજીસ આશાવન્ત બને છે, તે આશાવન્ત થયા પછી કામ કરવા મડી પડે છે. નગરાને વિષે આમજ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયું, ફયૂડલ પદ્ધતિ જ્યાં જરાએ સ્થપાઈ કે જમીનદારને નવી જરૂરીઆતો ઉભી થઈ ને સુધારા ને પ્રગતિ માટે નવો ઉત્સાહ તેમનામાં પ્રેરાયો. આ જરૂરીઆતો પૂરી પાડવાને માટે તેમનાં વતનમાં થોડો ઘણો વ્યાપારઉદ્યોગ ફરી શરૂ થ, દ્રવ્ય ને વસ્તીની પાછી વૃદ્ધિ થઈ, તે બધું ધીમું ધીમું થયું પણ પાછું આવ્યું ખરું. વળી ગરીબથી માંડી શ્રીમંત પુરુષને દેવળમાં તે વખતે આશ્રય મળતો હતો; કઈ પણ વધારે બળવાન માણસ કે રાજા સતાવે છે કે પિતાનું સર્વસ્વ લઈ પિતાની જમીન છેડી દઈ દેવ
ને આશ્રયે જતા. જે નગરની સ્થિતિના સુધારા પર આવા માણસોએ પણ અસર કરી છે; તેઓએ તેમાં દ્રવ્ય ને ઉચ્ચ પ્રકારની વસ્તી દાખલ કરી. તે ઉપરાંત, કેણુ નથી જાણતું, કે એક વાર એક મંડળ કેટલેક અંશે સ્થપાયું હોય તે લોકો તેમાં વધારે ને વધારે જોડાય છે? તેનાં કારણ બે છે. તેમ કરવાથી વધારે સહીસલામતી મળે છે, ને થોડા વખત પણ સાથે રહેવાથી અમુક જાતને સહવાસ એ પડી જાય છે કે પછી તેનાથી ટાતું નથી.
આ બધાં કારણે એકઠાં થવાથી નગરની આબાદી ને તેમનું બળ , પાછાં વધ્યાં. પણ તેટલેક અંશે સહીસલામતી તેમણે પાછી મેળવી નહિ, ભટકતું જીવન અટક્યું હતું તે ખરું છે, પણ એ ભટકતા જીવનથી તે નવા જમીનદારે ને વિજયી યોદ્ધાઓની ઈચ્છાઓ તૃપ્ત થઈ શકતી હતી.
જ્યારે તેમની લૂટવાની મરજી થતી ત્યારે તેઓ દૂર દેશ પર્યટન કરતા, ને દૂરના મુલકો પર હુમલા કરતા. દરેક જમીનદાર જ્યારે લગભગ સ્થાયી જીવન ગુજારતે થયો, ને વિજયસહિત અટન કરવાની આ ભટકણની ધન તજી દેવાનું જ્યારે આવશ્યક થયું, ત્યારે પણ તૃષ્ણાને કે તેઓની અપરિમિત આકાંક્ષાઓને કે તેઓની બળવાન ઈચ્છાઓને પણ કંઈ અન્ત આવ્યો નહોતો. આવી સ્થિતિમાં તેમની દાનત પાસેના લોકો પર પડી. લૂટફાટ દૂર કરવા જવાને બદલે પાસેના લેક પર કરવા મંડાઈ સફર મારી આવ્યા પછી ગામમાં દાખલ થતાં વ્યાપારીઓને સહીસલામતી રહેતી નહોતી; રસ્તા
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ, ઓ પર અમીરે ને તેમના અનુયાયીઓ હમેશ હુમલા કરતા. ઉદ્યોગ જે વખતે ફરીથી શરૂ થતા હતા તે જ વખતે સહીસલામતી પણ ઓછી થતી હતી. પિતાની મહેનતનું ફળ માણસ ભોગવી ન શકે, તેમાં જે કંઈ અંતરાયરૂપ થઈ પડે તેના કરતાં બીજા કશાથી માણસ વધારે ઉશ્કેરાત નથી.
દશમા સૈકામાં નગરની આ પ્રકારની સ્થિતિ હતી. તેમનામાં બળ વધ્યું હતું, તેમનું અગત્ય વધ્યું હતું, તેમનામાં દ્રવ્ય વધ્યું હતું, ને રક્ષણ કરવાની તેમની વસ્તુઓ પણ વધી હતી. તે જ વખતે તેમનું રક્ષણ પણ ઘણું વધારે આવશ્યક થઈ પડયું હતું, કારણ કે એજ બળ, એજ વસ્તુઓ, એજ દ્રવ્ય અમીરની ઈર્ષાનાં કારણે થઈ પડ્યાં હતાં. ઉપરાંત, સતત વિરોધની સફલતાને ચૂડલ પદ્ધતિએ ઠીક દૃષ્ટાંત આપ્યો હતે; કારણ કે સુવ્યવસ્થિત રાજ્યપદ્ધતિથી એક માણસ અનેકને તાબામાં રાખે એવું ચિત્ર બીલકુલ એ સંસ્થામાં આવતું નહોતું, એમાં તે દરેક માણસ બીજાના કાબુમાં નહિ રહેવા મથતે તેનું ચિત્ર રજુ થતું હતું. આનો દાખલો લઈ પિતાની દુર્બલતા હોવા છતાં નગરેએ અમીર વર્ગ સામાં બધી દિશાઓમાં બંડ ઉઠાવ્યાં.
આ બનાવ બરાબર યારે થવા પામ્યો તે નક્કી કરવું કઠણ છે, સાધારણ રીતે એમ કહેવાય છે કે સામાન્ય પ્રજાને અગીઆરમા સૈકામાં સ્વતંત્રતા ને અધિકાર બક્ષવામાં આવ્યાં, પણ બધા મોટા બનાવોને વિષે એમ જોવામાં આવે છે કે ફત્તેહ આવતાં પહેલાં ઘણા પ્રયત્નો નિષ્ફળ થાય છે. અગણિત શ્રમને અન્તજ, તે માણસ પિતાની જાતનું પણ સ્વાર્પણ કરે છે, ને ત્યારે જ ઈશ્વર એને મદદ કરે છે, ને છેવટે એની ઈસિત વસ્તુ સફળ થાય છે. પ્રજા સ્વાતંત્ર્યની બાબતમાં આમજ બન્યું. આઠમા ને નવમા સૈકામાં અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાને લેકેએ કરેલા ઘણાએ પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડ્યા; તેમ છતાં એટલુંએ ખરું છે કે એ બધાએ પછીની બીના પર અસર કરી, સ્વાતંત્ર્યને માટેનો લેકોને જુસ્સો ફરીથી પ્રોત્સાહિત કર્યો, ને અગીઆરમા સૈકાના મોટા બંડને માર્ગ તૈયાર કર્યો.
બંડ એ શબ્દ હું જાણી જોઈને વાપરું છું. અગીઆરમા સૈકામાં
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન સાતમું.
૧૨૭
સામાન્ય પ્રજાએ અધિકાર પ્રાપ્ત કર્યો તે ખરેખરા બંડનું, ખરેખરા યુદ્ધનું પરિણામ હતું; એ બંડ, એ યુદ્ધ નગરજનોએ અમીર વર્ગની વિરુદ્ધ કર્યું હતું. આ બંડને વિષે શું જોવામાં આવે છે? જે બંડખોરો હાર ખાય છે તો અમીર તેના કિલ્લાઓ તેડી પાડે છે; માત્ર નગરના નહિ પણ દરેક બંડખોરના ઘરની આસપાસનાં રક્ષણે પણ તે તેડી પાડે છે. અન્યને સહાયતા આપવાને બંધાયા પછી નગરજનોનું પહેલું કામ પિતાના આવાસોમાં મજબુતીથી પિતાનું રક્ષણ કરવાનું છે, ને તે આવાસને કિલ્લાની પેઠે રક્ષિત બનાવવાનું છે. કેટલાંક નગરે કે જેનાં નામ પણ અત્યારે ભૂલી જવાયાં જેવાં છે તેમણે તેમના પર સત્તા ધરાવનારા અમીર સામે લાંબો વખત સુધી લડત ઝીરવી હતી. અન્ત હાર થવાથી ઘણું નગરજનોનાં સુરક્ષિત ગૃહો તોડી પાડવામાં આવ્યાં હતાં.
આપણા પૂર્વજોના આવાસોની અંદર આપણે દાખલ થઈએ; તેનું બંધારણ કેવું હતું તે, ને તે પરથી તેઓ કેવા પ્રકારનું જીવન ગાળતા હતા એમ સમજાય તેને આપણે અભ્યાસ કરીએ. યુદ્ધને માટે જ બધું રાખવામાં આવેલું હોય છે, બધી વસ્તુઓમાં યુદ્ધને ઉદેશ જણાય છે.
આપણે સમજી શકીએ ત્યાંસુધી બારમા સૈકામાં નગરજનનું ઘર આ પ્રમાણે ગોઠવણવાળું હોય છે; સાધારણ રીતે ત્રણ માળે હોય છે, ને દરેક પર એક ઓરડે; ભોયતળીઆ પરને ઓરડે સામાન્ય ખંડ હોય છે; કુટુંબનાં માણસો ત્યાં ભોજન લે છે. પહેલે માળ સલામતી ખાતર ઘણે ઉંચે હોય છે; ગઠવણમાં આ વાત સૌથી વધારે ધ્યાન ખેંચે એવી હેય છે. આ માળના ખંડમાં નગરજન એની પત્ની સાથે આવાસ કરતો. ઘણુંખરું હમેશ ઘરને ખૂણું પડતું સાધારણ રીતે એક ચોરસ ગઢ હોય છે; યુદ્ધનું આ એક બીજું ચિહ્ન ને રક્ષણનું સાધન હોય છે. બીજા માળ પર એક ખંડ હોય છે તેનો ઉપયોગ બરાબર સમજાતો નથી, પણ તે ઘણું કરીને છોકરાઓને માટે ને ઘરનાં બીજાં માણસોને માટે કામમાં આવતો. તેની ઉપર ઘણુંખરું સપાટ જમીન હોય છે, ને તેને ઉપયોગ દેખીતી જ રીતે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ કંઈ દૂરનું જેવું કરવું હોય તે માટેને હેય છે. ઘરની આખી રચના યુદ્ધનું સૂચન કરે છે. પ્રજાના સામાન્ય વર્ગો અધિકાર ને સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરી તેની લડતનું આ દેખીતું સ્વરૂપ હતું.
લડનાર પક્ષો ગમે તે હોય તે પણ લડાઈ અમુક વખત સુધી પોંચી હોય છે કે પછી અવશ્ય સલાહ થાય છે. સામાન્ય પ્રજાવર્ગ ને તેમના વિરોધી વર્ગની વચ્ચે થતી સલાહના પત્રે તેમના ભવિષ્યના હકોની સનદ બનતા, નગરના હકોની સનદ નગરજને ને અમીરોની વચ્ચે થએલી. સલાહના માત્ર કરારપત્રો કે સંધિપ હતી.
બંડ સામાન્ય હતું. સામાન્ય’ એ શબ્દ હું વાપરું છું તેથી એમ ન માનશે કે આખા દેશમાં ઐક્ય કે સંધિ હતી; તેથી ઉલટી જ સ્થિતિ હતી. પ્રજા વર્ગની સ્થિતિ ઘણુંખરૂં બધે જ એક પ્રકારની હતી; એક જ જાતના ભયની તેમને ધાસ્તી હતી, એક જ જાતનું દુઃખ તેમના પર પડંતું હતું. વિરોધ ને રક્ષણનાં લગભગ એક સરખાં જ સાધને પ્રાપ્ત કરીને તેમણે લગભગ એકજ સમયે તેને ઉપગ કર્યો. દાખલાને પણ ચેપ લાગ્યો હશે; એક કે બે નગરને મળેલા વિજયની આ અસર હશે. કેટલીક વખતે મળેલી સને પણ એક જ જાતની લખાએલી જોવામાં આવે છે. પણ દાખલા ધારવામાં આવે છે એટલી અસર થઈ હશે એ વાતની મને શક છે. પત્રવ્યવહાર વા અન્ય વ્યવહાર અઘરો ને કવચિત બને એમ હતું, ને ઊડતી વાતે અચાસ ને છૂટી છવાયી આવતી. વધારે સંભવિત તે એ છે કે બડે થવાનું કારણ એક જ પ્રકારની સરખી વસ્તુસ્થિતિ હતી, ને તે સામાન્ય ને સ્વતંત્ર રીતે ઉદ્ભવતાં હતાં. “સામાન્ય’ શબ્દ હું વાપરું છું તેથી હું એમ કહેવા માગું છું કે બંડે ઘણુંખરૂં બધે ઊઠતાં, બાકી હું જાણું છું કે તેનાં કારણે ખાસ ને સ્થાનિક હતાં, દરેક નગર તેના અમીરો સામે તેના ખાસ સંજોગોને લીધે જ લડત ઉઠાવતું ને બધું જે બનતું તે અમુક તેના સ્થળમાંજ બનતું.
એ લડાઈમાં હારજીતની વારાફરતી ઉથલપાથલ દણી થતી હતી. વિજય
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન સાતમું.
૧૨૯ વારાફરતી થતો હતો એટલું જ નહિ, પણ સલાહશાન્તિ થઈ ગઈ હોય એમ જણાતું હતું પછીએ, અને કરાર મુજબ એકબીજાના હકોની સનદો સોગનપૂર્વક કબૂલાયા પછી સુદ્ધાં તે તોડવામાં આવતી ને તેને ઈનકાર કરાતા હતું. આ વિગ્રહમાં થતી ઉથલપાથલોમાં રાજાઓ ઘણે ભાગ લેતા. રાજસત્તા વિષે ખાસ બોલતાં આ બાબત વિષે હું વિશેષમાં બોલીશ. પ્રજાવ અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કર્યા તેના સંબંધમાં રાજસત્તાએ કરેલી અસરની ઘણી સ્તુતિ કરવામાં આવે છે; તે સ્તુતિ કદાચ ઘણી અણઘટતી રીતે વધારે છે અને કેટલીક વખત એ અસરની કિંમત ઓછી આંકવામાં આવે છે, ને કેટલીક વખત તેને ઈનકાર કરવામાં આવે છે. હાલ તે હું માત્ર એટલેજ કહીશ કે એ સત્તા વારંવાર વચમાં પડતી હતી. કેટલીક વાર નગરોની બહારે ને કેટલીક વાર અમીરની; ઘણી વાર એણે વિરોધી ભાવ ભજવ્યા છે; કેટલીક વાર એક નિયમ સ્વીકારી તે કેટલીક વાર બીજે સ્વીકારી એણે માથું ઘાવ્યું છે. એના ઉદેશે ને કાર્યો એણે વારંવાર બદલ્યાજ કર્યો છે. પણ સમગ્ર રીતે જોતાં એણે ઘણી અસર કરી છે, ને તે, નઠારા કરતાં સારી વધારે કરી છે.
આવી રીતની ઉથલપાથલો થતી હતી ને વરેવાર સનદો તોડવામાં આવતી હતી તેમ છતાં નગરો બારમા સૈકામાં અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય પૂરેપૂરાં પ્રાપ્ત કરી શક્યાં હતાં. એક સૈકા સુધી આખું યુરોપ ને ખાસ કરી કાન્સ બંડથી ઉકળેલું રહેતું હતું. તેમાં વધારેઓછી, ડીવત્તી લાભકારક સનદોથી હવે શાતિ પ્રસરી ગઈ. નગરસભાઓએ ડીવત્તી સહીસલામતી સાથે એ હકો ભગવ્યા, પણ છેવટે ભગવ્યા ખરા. આ પ્રમાણે એ હક સાબીત થયા.
હવે આ મોટા બનાવથી ફેરફાર શું થયા ને નગરની સ્થિતિમાં તેની શું અસર થઈ તે જોવા આપણે પ્રયત્ન કરીએ.
પ્રથમ તે શરૂઆતમાંની રાજ્યની સ્થિતિ પર અસર કશી ન થઈ જે બન્યું તે બધું સ્થાનિક હતું.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
યુપના સુધારાને ઇતિહાસ પણ આમ કહેતાં પહેલાં એક વાત કહેવી જોઈએ. નગરજનો ને રાજાની વચ્ચે હવે એક જાતનો સંબંધ બંધાતે થયો. સનદ અપાઈ ગયા પછી અમીરની સામે થવું હોય તો કેટલીક વાર નગરજનો રાજાની મદદ માગતા. વળી કેટલીક વાર નગરજનોની વિરુદ્ધ અમીર રાજાની મદદ માગતા. બન્નેમાંથી દરેક પક્ષની માગણીથી રાજસત્તા પતાવટ માટે વચમાં પણ પડતી, ને તેને લીધે નગરજને ને રાજાની વચ્ચે ગાઢ સંબંધ ઉત્પન્ન થવા પામ્યો. આ સંબંધને આધારે જ સામાન્ય રાજસત્તાની સાથે પણ નગરજનો સંબંધ ધરાવતા થયા.
તેમ છતાં પણ ફેરફાર બધે સ્થાનિક હતો. આધકારદાનને લીધે એક નો સામાન્ય વર્ગ ઉભે છે. પ્રજાવમાં ઐક્ય કંઈ થયું નહોતું, તેનામાં કંઈ એક જુદું પ્રજાકીય અસ્તિત્વ ઉદ્ભવ્યું નહોતું. પણ દેશમાં એકસરખી સ્થિતિમાં રહેનારે, એકસરખી બાબતોમાં જેમનું હિતાહિત હોય એવો, ને એકસરખા આચારવિચાર ધરાવનાર એક મધ્યમ વર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો. તે વર્ગમાં ધીમે ધીમે ઐયની ભાવના સ્વાભાવિક રીતે જ થયા વિના રહે તેમ નહોતું. નગરજનોએ સ્થાનિક સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કર્યું.–જમીનદાર વર્ગ તરફથી તેમણે અધિકારની સનદો પ્રાપ્ત કરી, તેને પરિણામે અવાજ એક મધ્યમ વર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો.
એમ નહિ ધારવું જોઈએ કે આ વર્ગ ત્યાર પછીથી જે થયો છે તેજ તે વખતે પણ હતો. એની સ્થિતિ બદલાઈ છે એટલું જ નહિ, પણ જે વર્ગના માણસને એમાં સમાવેશ થતો હતો તેમાં પણ ફેરફાર થઈ ગયો છે. બારમા સૈકામાં એ વર્ગ ઘણુંખરૂં માત્ર થોડો વેપાર કરનારા વ્યાપારીઓને ને નગરમાં વસતા નાના નાના જમીનદાર કે ઘરધણને બનેલું હતું. ત્રણ સૈકા પછી આ ઉપરાંત વકીલો, દાક્તરો ને સ્થાનિક મૅજિસ્ટ્રેટને મધ્યમ વર્ગમાં સમાવેશ થતો હતો. મધ્યમ વર્ગ ધીમે ધીમે ઉભે થયો હતો ને તેના ભાગે ઘણું જુદા જુદા હતા. અને તેના ઘણું વિભાગ હતા. તેના ઇતિહાસમાં સાધારણ રીતે આ બાબતની હકીકત પૂરી પાડવામાં આવતી
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન સાતમું.
'૧૩૧ નથી. એ વર્ગ ભવિષ્યમાં જે ભાગ ભજવ્યો તે સમજવાને માટે આ ઇતિહાસ જાણવો આવશ્યક છે. જ્યાં સુધી એ વર્ગમાં મૅજિસ્ટ્રેટ કે સાક્ષનો સમાવેશ થયે નહોતો, ત્યાંસુધી જે પ્રકારનું અગત્ય એણે સોળમા સૈકામાં મેળવ્યું તે પ્રાપ્ત કર્યું નહતું. એ વર્ગની ચઢતીપડતીની બરાબર સમજુતી મેળવવી હોય તે નવા નવા ધંધાઓ, નવી નવી સામાજિક સ્થિતિઓ, ને નવા નવા વિચારો જે ઉદ્ભવ્યાં તેને બરાબર ખ્યાલ મેળવો જોઈએ. બારમા સૈકામાં તો મેં કહ્યું તેમ મધ્યમ વર્ગમાં નાના નાના વ્યાપારીઓ, જમીનદારે, ને ઘરધણીઓનો સમાવેશ થતો હતો. યુરોપના મધ્યમ વર્ગની અહીં આપણે આરંભક સ્થિતિ જોઈ શકીએ છીએ.
સામાન્ય પ્રજાવ સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કર્યું, ને નગરજનોએ અધિકાર મેળવ્યા તેની ત્રીજી મોટી અસર એ થઈ કે જુદા જુદા વર્ગોમાં સ્પર્ધા ને વિગ્રહ ઉત્પન્ન થયાં. આ વાત આધુનિક ઇતિહાસમાં ઘણો અગત્યને ને મોટે ભાગ લે છે. સમાજના જુદા જુદા વર્ગોની સ્પર્ધથીજ આધુનિક યુરોપની ઉન્નત થવા પામી છે. મેં અગાઉ જેમ કહ્યું છે તે પ્રમાણે અન્ય સ્થળોએ આ સ્પર્ધા ને આ વિગ્રહનું જુદું જ પરિણામ આવ્યું હતું. દાખલા તરીકે, એશિયામાં એક વર્ગ સંપૂર્ણ રીતે વિજય મેળવતો ને આબાદ થતો. વર્ગને બદલે જ્ઞાતિઓની વ્યવસ્થા ઉભવી, ને સમાજનું ચેતન નષ્ટ થયું—એ જડ થઈ ગયે. ઈશ્વરની કૃપાથી યુરોપમાં આમાંનું કશું બન્યું નહિ. એ વગ અન્ય વર્ગ પર વિજય મેળવવા કે તેને દબાવી દેવા ફત્તેહમાન થે નથી. એ વિગ્રહ જડતા ને સ્થિરતાનું કારણ ન બનતાં પ્રગતિ આણવાને સાધનરૂપ બને છે; આમ અંદર અંદરની સ્પર્ધાથી કલહ કે યુદ્ધ ન થવા પામતાં ઐક્ય ને પ્રગતિ સાબિત થયાં છે, ને અન્ને યુરોપની ઉન્નતિમાં ને પ્રજાકીય ઐક્ય કરવામાં આ બધું ઘણું ફળદાયી નીવડ્યું છે.
જે પરિવર્તન વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તેની દેખીતી ને સામાજિક અસરે આ પ્રમાણેની છે. એની નીતિ પર કેવી અસર થઈ, નાગરિક જનોના આન્તર જીવન પર શી અસર થઈ ને આ નવી સ્થિતિમાં
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ - યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. તે લેકોનું વર્તન શા પ્રકારનું થયું તેનું હવે આપણે અન્વેષણ કરીએ. તે માત્ર બારમા સૈકામાં નહિ પણ પછીના સમયમાં પણ નગરજને, ને રાજ્ય ને રાજ્યસત્તાની વચ્ચેના સંબંધ વિષે વિચાર કરતાં એક વાત આપણું ધ્યાન ખેંચ્યા વિના રહેતી નથી. નગરજને અતિશય ભીસ દાખવતા હતા, રાજ્યની બાબતમાં જે કહેવું હોય તે કહેવાની બાબતમાં તેઓ ઘણેજ વિનય દર્શાવતા, ને થોડેકથી–સહેલથી સંતુષ્ટ થતા હતા. કંઈ કરી બતાવવા, સુધારવા, કે સત્તા વાપરવાને રાજખટપટને જે ખરે પવન હોય તેમાંનું એમનામાં કશું જોવામાં આવતું નહોતું, ને વિચારસ્વાતંત્ર્ય કે ઉચ્ચ અભિલાષાઓ સૂચવે એવું પણ કશું નહતું
રાજનીતિના ક્ષેત્રમાં ઉચ્ચ અભિલાષાઓ ને વિચારસ્વાતંત્ર્ય બે બાબતને લીધેજ ઉદ્ભવવા પામે છે. એક તે પિતાને વિષે ઘણીજ મોટાઈની લાગણી, બીજાઓનાં ભાવી પર ઘણી સત્તા ભોગવવાની લાગણી હોવી જોઈએ; અથવા તે, બીજું, પિતાના વિચારોની બાબતમાં તદન સ્વતંત્રતા, અન્ય પુરુષથી જરાએ દબાયા વગર કામ કરી શકવાની સ્વતંત્રતા હોવી જોઈએ. આ બેમાંથી એકાદ કારણને લીધે જ કંઈ પણ મોટું કામ કરી શકવાની ઇચ્છા ઉત્પન્ન થવા પામે છે.
મધ્યકાલીન યુગના નગરજનોને વિષે આ બેમાંની એકે સ્થિતિ થવા પામી નહોતી, આ નગરજને માત્ર પિતાને જ કામના હતા. પોતાના નગર કે રાજ્યની સ્થિતિ પર તેઓ કંઈ અસર કરી શકતા નહોતા. પિતાને સ્વતંયની પણ કંઈ બેટી ભાવના તેમનામાં હેઈ શકે તેમ નહોતું. તેમને વિજય મળ્યો તે નકામો હતા, તેમને સનદી મળી તે પણ નકામી હતી. નગરજન પોતાની પાસે રહેનાર ને પિતે જેના પર તરતજ જય મેળવ્યો હોય એવા, ઉતરતા દરજજાના જમીનદાર સાથે પિતાને સરખાવતાં પણ પિતાના ઘણું જ ઉતરતાપણાનો ખ્યાલ ભૂલતે નહોતો; જમીનદારના મગજમાં સ્વતંત્ર ને જે ભિમાન ભર્યો પવન જોવામાં આવતું હતું તે એનામાં નહોતે. ની પિત ની રકતંત્રતાજ જાણે એ પિતાને બળે નહિ પણ પિતાની
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન સાતમું.
૧૩૩
મંડળીના બળે ભગવતે. આ કારણને લીધે જ માત્ર બારમા સૈકામાં નહિ, પણ પછીના વખતમાં પણ, નગરજનોના જીવનમાં જે કે ૬૮ ને સ્વતંત્ર વર્તન જોવામાં આવતું હતું, તેમાં તેની સાથે સંકોચ, બીકણપણું, નાહિંમત દર્શાવે એવું શરમાળપણું, ને ભાષાની નમ્રતા જોવામાં આવતાં હતાં. તેમને મોટાં કામ કરવાનો શોખ હતો ને જ્યારે સંજોગોને લીધે તે તેમને કરવાંજ પડતાં ત્યારે તેઓ ગભરાતા ને ગુંચવાતા, તેમને એમ લાગતું કે તેમને માટે જે કર્મક્ષેત્ર છે તેમાંથી તેઓ બહાર ખસી ગયા છે, ને તેમાં પાછા જવા ચહાતા, ને તેથી તેઓ નમ્રતાથી કામ લેતા. આ પ્રમાણે સુરેપના ઇતિહાસમાં ને ખાસ કરીને ફ્રાન્સમાં માલૂમ પડે છે કે મધ્યમ વર્ગ પ્રતિ -જે કે માન, ઉચ્ચ લાગણી કે ખુશામત સુદ્ધાં રાખવામાં આવ્યાં છે, છતાં
એનો ડર કવચિત જ રાખવામાં આવ્યું છે. એના વિરોધીઓ પર એ વર્ગ મહત્ત્વ કે મદની છાપ પાડી શક્યો નથી. મધ્યમ વર્ગની આ પ્રકારની નબલાઈથી નવાઈ પામવા જેવું પણ કશું નથી. આનું મુખ્ય કારણ એ વર્ગની ઉત્પત્તિ, ને એ વર્ગે અધિકાર કેવી રીતે પ્રાપ્ત કર્યો તેમાં જ રહેલું હતું. ગમે તે સંજોગોમાં પણ ઉચ્ચ અભિલાષા રાખવાની વૃત્તિ, રાજકીય વિચારોને વિકાસ ને તેમાં દૃઢતા, દેશની બાબતમાં સત્તા વાપરવાની ઈચ્છા, માણસના માણસ તરીકે મહત્વને સંપૂર્ણ વિશ્વાસ—આ બધી યુરોપની પ્રજાઓની ભાવનાઓ તદન આધુનિક છે
બીજી તરફથી સ્થાનિક કલહાને લીધે પિતાના નાના ક્ષેત્રમાં તેમને એવી તે દૃઢતા, એવો તો અભિનિવેશ, એવી તો બીજી રાખવી ને બતાવવી પડતી કે તેનાથી ચઢીઆતી દઢતા, અભિનિવેશ, ને ધીરજ જોવામાં આવ્યાં નથી. તેમને કરવાનું કાર્ય એટલું તે કઠણ હતું કે તેમને અનુપમ પરાક્રમ દર્શાવવું પડતું હતું. પણ તેને લીધે જ તેમણે એવી તે મરદામી ને એવી તે આગ્રહની શક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે કે તેવી શક્તિ આધુનિક સમયની સહેલી પ્રવૃત્તિઓમાં ઉભવતી નથી.
નગરજનોએ અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય મેળવ્યાં તેની આ સામાજિક કે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
યુરાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
નૈતિક અસરામાંની એક્કે અસર ખારમા સૈકામાં પૂરેપૂરી ફળીભૂત તે દૃશ્યમાન થઈ નહોતી. તે બધી અસર। માત્ર પછીના સૈકાઓમાંજ જોવામાં આવે છે. છતાં, બીજ, પૂર્વની સ્થિતિમાં તે સ્વાતંત્ર્ય મેળવતી વખતે નંખાયાં હતાં. તે નક્કી છે. હવે બારમા સૈકાના નગરની અંદરની સ્થિતિની હું પરીક્ષા કરીશ. એમાં કેવી રીતની વ્યવસ્થા હતી તે આપણે જોઈ એ.
શહેરી સભાઓની સત્તાની પદ્ધતિ, આધુનિક પ્રજાઓને રામન મહારાજ્યની મ્યુનિસિપલ પદ્ધતિ પરથી મળી છે તે વિષે ખેલતાં મે* તમને કહ્યું હતું કે રામન મહારાજ્ય ઘણી મ્યુનિસિપૅલિટિની નગરમંડળાની એકત્રિત સભાથી બનેલું હતું. આ બધાં નગરામાંનું દરેક નગર મૂળ રોમની પેઠે સ્વતંત્રતા ધરાવતું એક નાનું પ્રજાસત્તાક રાજ્ય હતું; પેાતાની મેળેજ તે સલાહ ને લડાઈ કરી શકતું, ને યાગ્ય લાગે તેમ પેાતાનું રાજ્ય કરી શકતું હતું. જેમ જેમ દરેક નગરનું સ્થાનિક રાજ્ય રોમન મહારાજ્યમાં સમાતું ગયું તેમ તેમ આવી સ્થાનિક સત્તા દરેક નગરમાંથી જતી ગઇ ને ગમમાં વસતી ગઈ. સર્વોપરિ સત્તા હવે રામની સભાએ પ્રાપ્ત કરી તે સ્થાનિક સભાએએ કે મ્યુનિસિપૅલીટીઓએ રાજ્યસત્તા ખાઈ. તે સભાએ રાજ્યશાસન કરતી બંધ થઈ તે નગરાની અન્તર્વ્યવસ્થા કરવાનાં મંડળા તરીકે ઉપયાગી રહી. મન મહારાજ્યમાં આ પ્રમાણેનું મોટું પરિવર્તન થયું જોવામાં આવે છે. શહેરી સભાએ હવે સ્થાનિક બાબતાનું નિરાકરણ કરનારી, તે નગરનીજ લાગતીવળગતી ખાખતાની વ્યવસ્થા કરનારી સભાએ થઈ ગઈ; અર્થાત્ એ સભાએ રાજસભાએ મટી હાલના સમયની મ્યુનિસિપૅલિટિ જેવી થઇ ગઈ. નગરે ને તેમાંની સંસ્થાઓની ગેમન મહારાજ્યની પડતીને સમયે આ પ્રકારની સ્થિતિ રહી હતી. ત્યાર પછી વૈદેશિક સ્થિતિને લીધે જે અવ્યવસ્થા થઈ તેમાં બધી જાતના બિચારા ને બધી બાબતેના ગોટાળા થઈ ગયા હતા; રાજ્યસત્તા ને વ્યવસ્થાનાં બધાં લક્ષણા ગુંચવાઈ ગયાં હતાં. માત્ર આવશ્યકતાને લીધે જેમ બનતું તેમ બનતું હતું. દરેક સ્થળે રાજા કે વ્યવસ્થાપક જેમ સંજોગોને અનુકૂળ હોય તેમ જોવામાં આવતા. નગરેએ પાતાની સહીક
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન સાતમુ
૧૩૫
સલામતી પાછી મેળવવા જ્યારે ખંડા ઉઠાવ્યાં, ત્યારે રાજ્યસત્તા પાછી પ્રાપ્ત કરી. આમ થવાનું કારણ કોઈ પણ પ્રકારની રાજ્યનીતિની પદ્ધતિ સંબંધી વિચાર અમલમાં મુકવાને કંઈ હેતુ કે આત્મગૌરવ દર્શાવવાના કંઈ હેતુ નહાતા. માત્ર અમીર વર્ગની સામે ટક્કર ઝીલી શકાય એ હેતુથીજ નગરજનેએ કામચલાઉ લશ્કર ઉભું કરવાના હક, લડાઈ ને ચલાવવાને માટે કર નાખી શકાને હક, ને પોતાના સરદારા ને મૅજિસ્ટ્રેટા પાતેજ પસંદ કરી શકવાને હક પેાતાની મેળેજ ધારણ કરી લીધા હતા. આ પ્રમાણે શેમની પડતી પછી નગરસભાઓએ ખાએલી રાજ્યસત્તા નગરામાં પાછી આવી. નગરા પાછાં સર્વોપરિ સત્તા ધરાવતાં થયાં. તેમણે પ્રાપ્ત કરેલા સ્વાતંત્ર્યનું રાજ્યસંબંધી વ્યાવહારિક સ્વરૂપ આવું છે.
આ સર્વોપરિ સત્તા સંપૂર્ણ રીતે નગરાને પ્રાપ્ત થઈ હતી એમ માની લેવાનું નથી. કેટલીક વાર અમીર જાતે નગરમાં મૅજિસ્ટ્રેટ નીમવાનેા હક ધરાવતા હતા, તેા કેટલીક વાર મહેસુલ લેવાના એને હક જળવાઈ રહ્યો હતા, તે કેટલીક વાર એને અમુક ચોક્કસ દાણ આપવામાં આવતું હતું, કેટલીક વાર આવી બહારની સત્તા રાજાનાજ હાથમાં રહેલી જોવામાં આવતી હતી.
નગરા ચૂડેલ પતિની અસર નીચે આવી ગયા પછી તેમાં આશ્રિતા ને અધિકારી વર્ગના ભાગ જોવામાં આવતા હતા. જમીનદાર અમીરવર્ગ ડ્યૂલ પદ્ધતિ પ્રમાણે આશ્રિતા પર જે સત્તા ભગવતા હતા, તે સત્તા કેટલેક અંશે નગરાએ હવે પ્રાપ્ત કરી. ચૂંડલ પદ્ધતિ પ્રમાણેના નગરજનેાના હકા, તે જમીનાર અમીરવર્ગ સામે અંડેામાં ફાવી જે અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય મેળવતા તે હકે! જુદી જુદી જાતના હોવાથી ગુંચવણ ઉત્પન્ન થઈ.
નગરાની આન્તર વ્યવસ્થા અગાઉ કેવા પ્રકારની હતી તે આ પ્રમાણે આપણે જોયું. બધા રહેવાસીએ મળીને નગરની સભા બનતી. નગરમાં વસનારા બધાં લેાકેાને શપથ લેવા પડતા, ને તેવા બધા માણસાને ઘંટાના નાદથી સામાન્ય સભામાં ખેલાવવામાં આવતા. ત્યાંજ તે મૅજિસ્ટ્રેટા પસંદ કરતા.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. મેજિસ્ટ્રોની સંખ્યા ને તેમના પ્રકાર ઘણી જાતનાં હતાં. મેજિસ્ટ્રેટ એક વાર નીમાયા પછી સભા વિસર્જન કરવામાં આવતી, ને મેજિસ્ટ્રેટે કંઈક સ્વેચ્છાથી નિરંકુશ શાસન ચલાવતા. નવી પસંદગી અથવા પ્રજાકીય બંડ સિવાય તેમના પર કોઈ જાતને અંકુશ ન હોવાથી તેમની બીજી રીતે કંઈ જવાબદારી નહોતી.
નગરેની આન્તર વ્યવસ્થામાં બે તો મુખ્ય જોવામાં આવતાં હતાં. તે તમે હવે સમજ્યા હશો. એક, નગરવાસીઓની સામાન્ય સભા, ને બીજી લગભગ નિરંકુશ સત્તા ધરાવનારી મૅજિસ્ટ્રેટની સત્તા. નિયમિત સત્તા સ્થાપવાનું કામ વસ્તુસ્થિતિમાંજ અસંભવિત હતું. નગરમાં રહેનાર વર્ગની વસ્તીને મેટ ભાગ અજ્ઞાન, જંગલી સ્થિતિ, ને ક્રૂરતાવાળે હતો, ને તેથી તેમને અંકુશમાં રાખવાનું કામ અશક્ય હતું. જેમાં પૂર્વ નગરજનને અમીરના સંબંધમાં નહિ જેવી સહીસલામતી જોવામાં આવતી હતી તેમ થોડા જ વખત પછી નગરોની અંદરની સ્થિતિ પણ થઈ છતાં ઘણે જલદીથી, એક ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગ થવા પામ્યો હતો. તેનાં કારણે તમે સહેલથી સમજી શકશો. કેટલાક પૈસાદાર ને ઉંચી પદવી ધારણ કરનારા મધ્યમ વર્ગના લેકે જેકે મધ્યમ વર્ગના હેવાથી અનુચ્ચ પદ ધારણ કરતા હતા, છતાં સમાજમાં તેઓ ઉપયોગી હેવાને લીધે ને ઉંચા ધંધાઓમાં રોકાયેલા હોવાથી નગરની વ્યવસ્થાની બાબતોમાં અગત્યની અસર કરી શકતા. નગરોમાં મધ્યમ વર્ગના તે વખતે બે પેટા ભાગ હતા; એક, ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગ, ને બીજે, બધીજ જાતની ભૂલે ને દુર્ગુણમાં સપડાતે સામાન્ય પ્રજાનો અનુચ્ચ મધ્યમ વર્ગ. ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગને એક પાસેથી સામાન્ય હલકા પ્રજાવર્ગને કાબુમાં રાખવાનું, ને બીજી પાસેથી પિતાની સત્તા પાછી સ્થાપવા, નગરોના જૂના શેઠે–અમીરો મથતા હતા. તેમના પ્રયત્નોને કાબુમાં રાખવાનું મુશ્કેલ ભરેલું કામ હતું. છેક સોળમા સૈકા સુધી માત્ર ફ્રાન્સમાં નહિ પણ આખા યુરોપમાં એ વર્ગની સ્થિતિ એવી હતી. ઘણીખરી યુરોપની પ્રજામાં ને ખાસ કરી કાન્સ નગરની સભાઓ રાજકીય બાબત પર જોઈએ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન સાતમું.
૧૩૭
તેટલી અસર કરી શકતી નહોતી તેનું મુખ્ય કારણ કદાચ આજ હતું. બે બાબતેને લીધે તેમની અંદરજ સુલેહ જળવાતી નહોતી; અનુચ્ચ મધ્યમ વગ અથવા તો હલકા પ્રજાવર્ગમાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યને અજ્ઞ, નિરંકુશ, ને પ્રબળ પવન હતો, ને તેને પરિણામે ઉચ્ચ પ્રજાવર્ગમાં ક્યાં તે રાજાના સંબંધમાં કે જૂના અમીરોના સંબંધમાં કરાર કરતાં કે નગરની અંદર સુલેહ શાંતિ સ્થાપવાની બાબતમાં ઘણી નબળાઈ જોવામાં આવતી હતી. આ દરેક બાબતને લીધે રાજ્યમાં નગરસભાઓની અસર ઓછી થયા વિના રહે તેમ નહોતું.
ભૂલતા ન હોઉં તે નગરેએ અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કર્યા, ને આન્તર વ્યવસ્થા મેળવી તેનું મુખ્ય સ્વરૂપ, ને તેનાં સામાન્ય પરિણામો આ પ્રકારનાં હતાં.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
વ્યાખ્યાન આપુ.
વ્યાખ્યાનના વિષય—યુરોપના સુધારાના સામાન્ય ઇતિહાસનું સિંહાવલેાકનએનું ખાસ ને મુખ્ય સ્વરૂપ—કયે સમયે તે જોવામાં આવ્યું——મારમા સેાળમા સૈકા સુધીના યુરોપની સ્થિતિ—ધાર્મિક યુદ્દાનું સ્વરૂપ—તેમનાં નૈતિક ને સામાજિક કારણા તેરમા સૈકાઓમાં આ કારણેા ભાગ્યેજ વ્હેવામાં આવતાં હતાં—ધાર્મિક યુદ્ધેાની સુધારા
પર અસર.
૧૩૮
રેાપના સુધારાના ઇતિહાસના ત્રણ મોટા યુગા પાડી શકાય તેમ છે. પહેલા, ઉત્પત્તિ યુગ. આ સમયે જુદાં જુદાં તત્ત્વા અવ્યવસ્થામાંથી છૂટાં પડી અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. આ યુગ લગભગ બારમા સૈકા સુધી પહેાંચ્યા. ખીજો, પ્રયનના યુગ. સામાજિક વ્યવસ્થાનાં જુદાં જુદાં તા આ સમયે એકઠાં થવા માંડયાં. ત્રીજો, વિકાસના યુગ. આ સમયે ચુરોપના સમાજ અમુક સ્વરૂપમાંજ તે અમુક ઉદ્દેશને અનુસરીનેજ આગળ વધતા કે ઉન્નત થતા થયા. આવી સ્થિતિ સાળમા સૈકામાં શરૂ થઈ ને તે હવે પ્રવર્તમાન છે.
યુ
યુરોપના સુધારાનું સિંહાવલોકન આ પ્રમાણે જણાય છે. હવે આપણે બીજા યુગ પર આવીએ છીએ.
જે યુગ વિષે આપણે ખાલીએ છીએ તેમાં પહેલામાં પહેલા માટે બનાવ ધાર્મિક યુદ્ધોના આપણી નજરે પડે છે. એ યુદ્ધો અગીઆરમા સૈકામાં શરૂ થયાં, ને બારમા તે તેરમા સૈકા સુધી પહોંચ્યાં. ખરેખર, એ ધણા મોટા બનાવ હતા, કારણ કે જ્યારથી એ પૂરા થવા પામ્યા છે, ત્યારથી વિચારશીલ તવારીખકારાનું મગજ એમાં પોરવાયા વિના રહ્યું
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન આમુ.
૧૩૯
નથી. એના હેવાલ વાંચતાં પહેલાં પણુ, બધાએ અગાઉથી જોઈ શક્યા છે કે મેાટા બનાવામાંના એ એક એવા બનાવ હતા કે લોકેાની સ્થિતિજ તદ્દન બદલી નાંખે. બનાવાના કાર્યકારણુ સંબંધ બરાબર સમજવાને તેના અભ્યાસ તદન આવશ્યક છે.
ધાર્મિક યુદ્ધોનું પ્રથમ ખાસ લક્ષણ એ છે કે એ સર્વત્ર થવા પામ્યાં હતાં; આખું ચુરાપ એ યુદ્ધોમાં સામેલ થયું, એ યુદ્દો પ્રથમજ યુરેપના પ્રજાકીય બનાવ હતાં. ધાર્મિક યુદ્દો પહેલાં આખા યુરોપમાં કોઈ એક ભાવના કે એક પ્રકારના હેતુથી પ્રાત્સાહન કદાપિ થયું નહાતું; એક ચુરાપજ નહોતું. ધાર્મિક યુદ્દોએજ, ચુરાપ તે એક દેશ છે એમ પ્રદર્શિત કરી આપ્યું. ધાર્મિક યુદ્ઘ કરનારાઓના લશ્કરમાં સૌથી પહેલાં આગળ પડતા ભાગ ફ્રાન્સના લેાકેાએ લીધા હતા; પણ તેાએ જર્મની, ઇટાલી, સ્પેન, તે ઇગ્લેંડના લેાકેા અંદર હતા ખરા. બીજાં ને ત્રીજું ધાર્મિક યુદ્ધ તપાસેા; અધીજ ખ્રિસ્તિ તેમાં દાખલ થએલી તમને માલૂમ પડશે. અત્યાર સુધી આવું કશું જોવામાં આવ્યું નહાતું.
પ્રજા
પણ આટલું ખસ નથી. જેમ ધાર્નિક યુદ્ધ ચુરાપની બધી પ્રજાએને લાગતાવળગતા એક બનાવ હતા, તેમ દરેક દેશમાં એ પ્રજાકીય બનાવ હતા. પ્રજાના બધા વર્ગ એકજ ભાવના, એકજ વિચાર, એક પ્રકારના ઉત્સાહથી જાગ્રત થયા હતા. ધાર્મિક યુદ્દામાં રાજા, અમીરે, ધર્મગુરુઓ, નગરજના, ગ્રામ્યજનો, એ બધાજ એકસરખી રીતે જોડાતા હતા. જુદી જુદી પ્રજાની નૈતિક એકતા આથી જણાઈ આવતી હતી. જ્યારે કોઈ પણ પ્રજાના આરમ્ભકાળમાં આવે! ખનાવ બને, અને તે સમયે કાઈ પણ જાતનેા પ્રથમથી વિચાર કર્યા વિના, કાઇ પણ જાતના રાજકીય હેતુ વિના કે મંડળમાં એકઠા થયા વિના લાકે તદ્દન સ્વેચ્છા ને સ્વતંત્રતાથી એ કાર્ય કરવા ઘુક્ત થાય, ત્યારે તેવી રીતે બનેલા બનાવેાને આપણે ખરા પરાક્રમી બનાવા જાણીએ છીએ, ને તે સમય પ્રજાને પરા ક્રમનેા સમય ગણાય છે. ખરૂં જોતાં ધાર્મિક યુદ્દો આધુનિક યુરોપના
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ * યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ. પરાક્રમી બના હતા, અને તેમને માટેનું પ્રોત્સાહન એકદમ વ્યક્તિઓને પણ ઉશ્કેરે, ને સામાન્ય ને પ્રજાકીય વર્ગને પણ પ્રોત્સાહિત કરે, છતાં કોઈ પણ જાતના નિયમન વગરનું હતું.
ધાર્મિક યુદ્ધોનું આરમ્ભમાં સ્વરૂપ આવું હતું, તે લખાણથી ને બધા બનાવોથી સાબીત થાય છે. સૌથી પહેલાં ધાર્મિક યુદ્ધો કરવાને કયા લેકે જાગ્રત થયા? આશ્રમનિવાસી પીટરથી દોરવાતા, કોઈ પણ પ્રકારની તૈયારી વિનાના, ને સરદારો વિનાના પ્રજાના ટોળેટોળાં. તેઓ જર્મની ને ગ્રીસના રાજ્યપ્રદેશમાં ફરી વળ્યાં, ને એશિયા માઈનરમાં આથડી મયાં કે નાશ પામ્યાં.
| ઉચ્ચ વર્ગો ધાર્મિક યુદ્ધોમાં સામેલ થવા ઉત્સાહ રાખતા થયા. ઈ ડિબુલનની સરદારી હેઠળ અમીરો ને તેમના અનુયાયીઓ પૂર્ણ જેસમાં યુદ્ધમાં જવા નીકળી પડ્યા. એશિયા માઈનર સુધી તેઓ ગયા પછી તેમના સરદારોમાં બેદરકારી ને થાક આવ્યાં. તેમને આગળ જવાની દરકાર નહતી. તેઓ વિજય મેળવવા ને મુલક જીતવા બધા એકઠા થયા. લશ્કરમાંના સામાન્ય લોકોએ બંડ ઉઠાવ્યો. તેમને જેસલમ જવું હતું, કારણ કે જે સલમનો ઉદ્ધાર કરે તેજ ધાર્મિક યુદ્ધોનો ઉદેશ હતો. સામાન્ય લોકો કંઈ એક કે બીજા સરદારને મુલક જતાવી આપવા લશ્કરમાં જોડાયા નહોતા. આ બધા લોકોની પાસે તેમની મરજી વિરુદ્ધ કંઈ કરાવી શકે એવી સરદારોમાં શક્તિ નહતી. રાજાઓ જે પહેલા ધાર્મિક યુદ્ધ વખતે બિનદરકાર રહ્યા હતા તે હવે લેકમતની તરફેણમાં, એટલે ધાર્મિક યુદ્ધ કરવાની તરફેણમાં થયા હતા. બારમા સૈકાનાં મોટાં ધાર્મિક યુદ્ધોમાં રાજાઓજ સેનાપતિઓ થયા હતા.
એકદમ હું તેરમા સૈકાના અન્ત સુધી જતો રહું છું. લેકે હજી યુરોપમાં ધાર્મિક યુદ્ધોની વાતો કરતા હતા, ને હજી ઉત્સાહથી તેની તરફેણમાં પણ બોલતા હતા. પોપ કે રાજાઓ ને લોકોને ઉશ્કેરતા હતા; પવિત્ર ક્ષેત્રના લાભને અર્થે સભાઓ પણ તેઓ ભરતા હતા. છતાં ત્યાં કોઈ જ જતું નહોતું, તેને માટે હવે કઈ દરકાર રાખતું નહોતું. યુરોપના પ્રજાજીવનમાં
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૧૪૧ ને યુરોપના સમાજમાં કંઈક એવો ફેરફાર થઈ ગયો હતો કે તેને લીધે ધાર્મિક યુદ્ધોને અન્ન આવ્યું. હજી કેટલીક ખાનગી રીતે ચઢાઈ ઓ થતી હતી. કેટલાક અમીરે, કેટલાંક ટોળાંઓ હજી જેરુસલમ જવા નીકળતાં હતાં, પણ સામાન્ય રીતે એવાં યુદ્ધો કરવાને પવન બંધ થયો હતો. તેમ છતાં તે ચલાવવાની આવશ્યક્તા કે સગવડને અન્ન આવ્યો હોય એમ જણાતું નથી. મુસલમાન લેક એશિયામાં વધારે ને વધારે ફાવ્યા. જેરુસલમમાં સ્થપાયેલું ખ્રિસ્તિ રાજ્ય તેમના હાથમાં આવ્યું હતું. તેને ફરીથી જય કરે આવશ્યક હત; ધાર્મિક યુદ્ધોની શરૂઆતના સમયમાં હતાં તેના કરતાં વિજય પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધનો વધારે હતાં; એશિયા માઈનર, સીરિઆ,ને પેલેસ્ટિનમાં કેટલાક ખ્રિસ્તિ લેકે મોટી સંખ્યામાં વસ્યા હતા ને તેઓ હજી શક્તિમાન. હતા. પ્રવાસ ને યુદ્ધનાં સાધનોથી તેઓ વધારે જાણીતા હતા. તેમ છતાં ધાર્મિક યુદ્ધો ફરીથી લડાયાં નહિ. એટલું નક્કી હતું કે સમાજનાં બે મોટાં બળે, એક તરફથી રાજા ને બીજી તરફથી પ્રજાવર્ગ, એ યુદ્ધોની વિરુદ્ધ હતાં.
વારંવાર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે આનું કારણ શિથિલતા હતું. ચરોપ, એશિયા પર ચઢાઈ કરતાં કંટાળી ગયું હતું. આવા, સરખાજ પ્રસંગોના સંબંધમાં વપરાતો શિથિલતા એ શબ્દને બરાબર અર્થ આપણે સમજ જોઈએ; એ શબ્દ ઘણો વિચિત્ર રીતે અચોક્સ છે. શિથિલતા અમુક મનુષ્યમાં હોઈ શકે, એ કંઈ કોઈ જાતના વારસાની પેઠે વંશપરંપરાથી ઉતરી ન આવે. તેરમા સૈકાના માણસો બારમા સૈકાનાં ધાર્મિક યુદ્ધોથી થાકી ગયા કે શિથિલ થયા નહતા; બીજા કારણની તેમના પર અસર થઈ હતી. વિચારે, ભાવનાઓ ને સામાજિક સ્થિતિમાં મોટો ફેરફાર થઈ મ હતો. એક જ જાતની જરૂરીઆતો ને ઈચ્છાઓ હવે રહેવા પામી નહોતી. પછીના સૈકાના લેકે પહેલાંના લોકોના જ વિચાર કરતા નહોતા કે તેમની જ ઈચ્છાએ પણ રાખતા નહોતી. એક પછીના બીજા યુગમાં જોવામાં આવતા ફેરફાર આવા રાજકીય કે નૈતિક પરિવર્તનથી સમજાય છે, શિથિલતાના કારણથી નહિ. જે ખોટી શિથિલતાનો આરોપ કરવામાં આવ્યો
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ. છે તે માત્ર એક ખોટું રૂપક છે.
એક સામાજિક ને એક નૈતિક, એમ બે મોટાં કારણોને લીધે યુરોપમાં ધાર્મિક યુદ્ધ થતાં હતાં. તમે જાણો જ છે કે નૈતિક કારણમાં, ધાર્મિક ભાવનાઓ ને પન્થોનો ઉત્સાહ હતો. સાતમા સૈકાના અન્તથી ખ્રિસ્તિઓ મુસલમાનો સામે ધાર્મિક યુદ્ધો લડતા હતા, હારવાની ભારે ભયમાં આવ્યા પછી યુરોપમાં તે બ્રિતિ ધર્મને વિજય મળ્યો હતો ને મુસલમીન ધર્મને
સ્પેન દેશમાં જ ગંધી રાખવામાં એને ફત્તેહ મળી હતી. ત્યાંથી પણ તેને હાંકી કાઢવાને ખ્રિસ્તિઓ વારંવાર થતા હતા. ધાર્મિક યુદ્ધો એક આકસ્મિક, અચિંત્યો, ને અગાઉ નહિ સળગેલે, જેરુસલમથી પાછા આવતા યાત્રાળુએની કહેલી વાતોને લીધેજ ને પિટર ધિ હમિંટના ઉપદેશને આધારે જ જન્મેલ બનાવ હતો એમ એને માટે કહેવામાં આવે છે. આમાંનું કશુંએ નહોતું. ધાર્મિક યુદ્ધો ચાર સૈકા સુધી ખ્રિસ્તિ ધર્મ ને મુસલમીન ધર્મની વચ્ચે થતા કલહની માત્ર પરિસમાપ્તિ હતી. અત્યાર સુધી આ કલહનું ક્ષેત્ર યુરોપ હતું. હવે તેને એશિયામાં આણવામાં આવ્યું હતું. એ બે ધર્મોમાં રહેલા ધાર્મિક ને સામાજિક ભાવનાઓના ભેદો જ ધાર્મિક યુદ્ધોનાં કારણરૂપ હતા.
એક બીજી પણ બાબત એ યુદ્ધો પ્રચલિત થવામાં સાધનભૂત થઈ હતી. અગીરમા સૈકાની યુરેપની સામાજિક સ્થિતિ. પાંચમાં ને અગીયારમા સૈકામાં યુરોપમાં કંઈ પણ સામાન્ય મોટી વસ્તુ દાખલ થઈ શકે તેમ નહોતું તેનું કારણ મેં તમને અગાઉ સમજાવ્યું છે. રાજ્ય, સંસ્થાઓ, વિચારો વગેરે બધુંજ અમુક મર્યાદામાં સંકુચિત હતું. દરેક વસ્તુ સ્થાનિક હતી તે સમજાવવાને મેં અગાઉ પ્રયત્ન કર્યો હતો. આવી જ રીતે ફડલ પદ્ધતિ પ્રવર્તમાન થઈ હતી. કેટલાક સમય પછી આવી સંકુચિત મર્યાદાથી સંતોષ થાય તેમ નહોતું. મનુષ્યના વિચારો ને એની પ્રવૃત્તિને વિસ્તીર્ણ ક્ષેત્રમાં વિહરવાનું મન થયું હતું. ભટકતું જીવન પણ હવે અટકી ગયું હતું, પણ તેને માટે રહેતા મનને ઉલ્લાસ ને તે જીવનનાં સાહસોને માટેની ઇચ્છા હજી નાશ પામી નહોતી. ધાર્મિક યુદ્ધમાં લોકો જેસબંધ જોડાયા.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૧૪૩
જાણે એક નવું ચેતનજ તેઓ પ્રાપ્ત કરતા હોય તેમ થયું. આ ચેતન વધારે વિસ્તીર્ણ હતું, વધારે વિવિધતામય હતું, ને કેટલીક વાર તેમાં અગાઉના વૈદેશિક જીવનનું સ્વાતંત્ર્ય સાંભરી આવતું, અને કેટલીક વાર એક ભવ્ય ભવિષ્યનું રેખાદર્શન થઈ આવતું. એ પ્રકારને યુરોપના લોકોને તેનો અનુભવ થતો હતો.
બારમા સૈકાનાં ધાર્મિક યુદ્ધોનાં ખરાં કારણે મારા ધારવા પ્રમાણે આ મુજબ છે. તેરમા સૈકાને છેડે આમાંનું એકે કારણ રહ્યું નહોતું. લોકો ને જનસમાજ એવાં બદલાઈ ગયાં હતાં કે હવે એશિયા પર યુરોપના લકોને ચઢાઈ કરવાનું નૈતિક કે સામાજિક કારણ રહ્યું નહતું. શરૂઆતના તવારીખકારો ને બારમા સૈકાના અન્તના ને તેરમા સૈકાના તવારીખકારોનાં લખાણો સરખાવે. પહેલાંના લેખકોને ધાર્મિક યુદ્ધોને માટે જેસ્સો હતા, ને તેથી તેમનાં લખાણમાં તેમને ઝેમ જોવામાં આવશે. તેની જ સાથે તેઓ સંકુચિત મનના હતા એમ પણ માલૂમ પડશે. પાછલા લેખકોનાં પુસ્તકો ઉઘાડે. તેમનાં લખાણ તમને આધુનિક લખાણોની પેઠે વિશાળ દષ્ટિબિન્દુથી લખાએલાં માલૂમ પડશે. પહેલાંના તવારીખકારે મુસલમાન લોકોને માત્ર તિરસ્કારને જ પાત્ર ગણાવે છે. ખુલ્લુંજ છે કે તેઓ એ લેકને વિષે કંઈજ જાણતા નહોતા; માત્ર ધાર્મિક વૈર સિવાય તેમને વિષે અન્ય કોઈ રીતનો વિચાર એ લેખકો રાખતા નહોતા. કોઈ પણ જાતના સામાજિક સંબંધનાં પણ ચિહ્ન આપણને જડતાં નથી. એ લેખકે માત્ર તેમને ધિક્કારતા ને લડાઈ કરતા; એટલે જ તેમને સંબંધ હતો. પછીના તવારીખકારો મુસલમાન લેકેને માટે તદન જુદી જ રીતે બેલે છે. કેઈ પણ જોઈ શકે છે કે જે કે તેઓ તેમની સાથે લઢે છે છતાં તેમને રાક્ષસ જેવા ગણતા નથી, કેટલેક દરજજે તે લેખકો તેમના વિચારો સાથે સમભાવ રાખે છે, ને તેમની સાથે અમુક સંબંધ ને સમભાવ પણ સ્વીકારે છે. મુસલમાન ને ખ્રિસ્તિ લેકના આચારવિચાર સરખાવવા સુધી પણ તેઓ જાય છે, ને મુસલમાન લોકોને દાખલો લઈ ખ્રિસ્તિઓ પર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ, રીકા સુદ્ધાં કરે છે. તેથી એ બે સમયે વચ્ચે વિચારમાં કેટલે બધે ફેર હશે તે તમે જોઈ શકે તેમ છે.
ધાર્મિક યુદ્ધની પહેલી જ ને મુખ્ય અસર આમ વિચારસ્વાતંત્ર્ય આણવાની, વિચાર વિસ્તીર્ણ ને ઉદાર થાય તેમ કરવાની હતી. ધર્મપના નામે ને બળથી શરૂ થએલાં ધાર્મિક યુદ્ધોએ ધાર્મિક વિચારોની યોગ્ય ને કામની અસર કાઢી નાંખી એમ તે હું નહિ કહું, પણ એ વિચારોની મનુષ્યના મન પર સંપૂર્ણ—અન્ય વિચારોની પ્રતિબંધક ને સર્વોપરિ સત્તા જે હતી તે કાઢી નંખાવી. નિ:સંદેહ, તદન નહિ ધારેલી એવી આ અસર ઘણાં કારણોને લીધે થઈ હતી. પહેલું કારણ તે ધાર્મિક યુદ્ધમાં લડવા જનારાઓની નજરે પડેલા દેખાવની નૂતનતા, વિશાલતા, ને વિવિધતા–એ બધામાં વસેલું હતું જેમ પ્રવાસીઓને બને છે તેમ તેમને પણ થયું. સામાન્ય રીતે એમ કહે વામાં આવે છે કે પ્રવાસ કરનારાઓનું મન વિકસિત થાય છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રજાઓ, આચાર, ને ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાય જેવાની ટેવથી વિચારે વિસ્તીર્ણ થાય છે, ને બુદ્ધિ જાના દુરાગ્રહો, એકપક્ષી વિચારોના બંધનમાંથી વિમુક્ત થાય છે. ધાર્મિક યુદ્ધ કરવાને નીકળી પડેલા પ્રવાસીઓને વિષે પણ એવું જ બન્યું. જાત જાતની જુદી જુદી ઘણી વસ્તુઓ ને પિતાનાથી જુદા આચારવિચારે જોવાથી તેમનાં મને પણ બંધનમુક્ત ને ઉન્નત થયાં. તેઓ પણ પિતાનાથી માત્ર જુદા જ નહિ, પણ વધારે આગળ વધેલા, બે સુધરેલા દેશના સંબંધમાં આવ્યા; એક ગ્રીક લેકના, ને બીજો મુસલમાન લેકિના. ગ્રીક લેકે જો કે નબળા થઈ ગએલા, અગાઉના કરતાં બગડેલા, ને પડતી દશામાં આવેલા હતા છતાં આ પ્રવાસીઓના મન પર તેમણે એક વધારે સુધરેલી, શિષ્ટ, ને જ્ઞાનવાળી પ્રજા તરીકે પિતાની છાપ પાડી એમાં કઈ શક નથી. મુસલમાન પ્રજાને વિષે પણ એવું જ હતું. ધાર્મિક યુદ્ધમાં ગએલા લેકએ પિતાને વિષે મુસલમાનો પર કેવી છાપ પાડી તે બાબતમાં જૂના તવારીખમાં જતાં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. મુસલમાન લેક પહેલાં તેમને જંગલી, તદન અશિષ્ટ, અતીવ કૂર ને ઘણું જ અજ્ઞ પ્રજા જેવા
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૪૫
ગણતા હતા; અને એ લોકો મુસલમાનોની આબાદી ને તેમની રીતભાતની શિષ્ટતા જોઈને છક થઈ ગયા હતા. પહેલાંની પડેલી આ છાપ પછી, એ બને પ્રજાઓ વારંવાર એકબીજાના સંબંધમાં આવી. સાધારણ રીતે ધારવામાં આવે છે તેના કરતાં આ સંબંધો ઘણું વધી ગયા ને અગત્યના થયા. પૂર્વ તરફના ખ્રિસ્તિ લોકો મુસલમાન લોકો સાથે વારંવારના સંબંધમાં આવ્યા, એટલું જ નહિ પણ પશ્ચિમ ને પૂર્વ એ બે દેશો એકબીજાને જાણીતા થયા, તેમાં વારંવાર જાઆવ થઈ ને લોકો એકબીજામાં મળી જતા થયા.
આ કારણને લીધે તેરમા ને ચૌદમા સૈકામાં યુરોપની પ્રજાઓ એક નવી ને વિસ્તીર્ણ દુનિયાના સંબંધમાં આવી ને તેમનાં મગજ ખીલ્યાં. ધાર્મિક યુદ્ધ થઈ ગયા પછી યુરેપની ઉન્નતિ ને સ્વાતંત્ર્ય ઝળકી ઉઠયાં તેનાં કારણોમાંનું મોટામાં મોટું આ એક હતું એમાં કઈ જ શક નથી.
એક બીજું કારણ પણ જોવા જેવું છે. છેક ધાર્મિક યુદ્ધ થયાં તે સમય સુધી, સામાન્ય પ્રજાવર્ગ રોમથી આવેલા દૂતો કે ધર્માધ્યક્ષો ને ધર્મગુરુઓની સાથે સંબંધમાં આવ્યો તે સિવાય ખ્રિસ્તિ ધર્મસમાજના મધ્ય સ્થળ-રમની કચેરીની સાથે બીજી કોઈ રીતે સંબંધમાં આવ્યો નહોતો. હમેશાં સામાન્ય પ્રજા વર્ગના કેટલાક લેક રેમની સાથે બારોબાર સંબંધમાં આવતા હતા; પણ સમગ્ર રીતે વિચાર કરતાં એમ જણાય છે કે ધર્મગુરુએની મારફતેજ રેમ સામાન્ય પ્રજાવર્ગ સાથે સંબંધમાં આવતું. તેથી ઉલટું ધાર્મિક યુદ્ધ ચાલતાં હતાં તે વખતે જતાં ને આવતાં બન્ને વખતે યુદ્ધ કરવા જનારાઓને રેમ પ્રવાસમાર્ગ થતું હતું. સંખ્યાબંધ સામાન્ય
કે એ શહેરની પદ્ધતિ ને આચારવિચારોનું નિરીક્ષણ કરતા, ને ધાર્મિક વાદવિવાદોમાં વ્યક્તિગત બાબતો કેટલી બધી અસર કરતી તે તેઓ જોઈ શક્તા. આ નવા જ્ઞાનથી અગાઉ કદાપિ નહિ જોવામાં આવેલું ઘણું માણસેમાં ધય આવ્યું.
ખાસ કરીને ધાર્મિક બાબતોમાં, ને સામાન્ય બાબતો વિષે પણ, ધાર્મિક યુદ્ધ થઈ ગયા પછીના સમયમાં લોકોનાં મનની સામાન્ય રીતે કેવી સ્થિતિ
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
હતી તેને જ્યારે આપણે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે એક વાત આપણું ધ્યાન ખેંચ્યા વિના રહેતી નથી. ધાર્મિક વિચારોમાં કંઈ ફેરફાર થયો નહિ, છતાં લોકેાનાં મન ધણાંજ વધારે સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરતાં થયાં હતાં. ધાર્મિક પન્થેાજ માત્ર મનના વિચારનું ક્ષેત્ર રહ્યા નહોતા. ધાર્મિક પન્થી ને વિચારાને તદ્દન તજી દીધા વિના લેકેનાં મન તેમાંથી છૂટાં પડ્યાં તે અન્ય ક્ષેત્રોમાં રેશકાતાં થયાં. આમ તેરમા સૈકાને અન્તે ચુરાપની નૈતિક સ્થિતિમાં ઘણા ફેરફાર થઈ ગયા હતા.
સામાજિક સ્થિતિમાં પણ આને મળતાજ ફેરફાર થયા હતા. ધાર્મિક યુદ્ધોની આ બાબતમાં કેવી અસર થઈ હતી તેની ધણી તપાસ થઈ છે. ધાર્મિક યુદ્ધેામાં જવાને જોઈતાં સાધનો પૂરાં પાડવાને માટે ઘણા જમીનદારાને પોતાની જમીને રાજાઓને વેચવી પડી, કે નગરજનોને સનદો પૈસાના બદલામાં આપવી પડી એમ બતાવી આપવામાં આવ્યું છે. ઘણાખરા અમીરાએ માત્ર પેાતાની ગેરહાજરીને લીધે પેાતાની સત્તાના માટે ભાગ ખાયા હોવા જોઈએ એમ પણ બતાવવામાં આવ્યું છે. આ બાબતની પરીક્ષામાં વધારે ઉંડા ન ઉતરતાં ધાર્મિક યુદ્દાની સામાજિક સ્થિતિ પરની અસરનું થેાડીકજ ખીનામાં આપણે પૃથક્કરણ કરી શકીએ તેમ છે.
નાના જમીનદારાની સંખ્યા એ યુદ્દાને લીધે ઘણી ઓછી થઈ ગઈ, મૈં મિલ્કત ને સત્તા થોડાજ માણસાના હાથમાં એકઠાં થયાં. ધાર્મિક યુદ્દાની પહેલાંન તે પછીની ફ્રાન્સની સ્થિતિ આપણે સરખાવીશું તે આપણને જણાશે કે ધણા જમીનદારેાનાં વતન જતાં રહ્યાં હતાં, ને માટા ને સાધારણ જમીનદારાનાં વતનેામાં ધી વૃદ્ધિ થઈ હતી. ધાર્મિક યુદ્દાને પરિણામે આ એક મેટામાં માટી ખીના થવા પામી.
જ્યાં નાના જમીનદારાનાં વતનેા રહ્યાં હતાં ત્યાંપણ અગાઉની પેઠે એ લાકા અલાહેદા રહેતા નહોતા, મોટા જમીનદારાની આસપાસ તે આશ્રયમાં રહેતા, ને તેમના પાડેશમાંજ તેમનું જીવન ગુજારતા હતા. ધાર્મિક યુદ્ધેાને વખતે મોટા જમીનદારાને પૈસાદાર અમીરાના અનુયાયીઓ તરીકે
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૧૭.
જવું ને તેમની મદદ લેવી એ આવશ્યક હતું, એ મોટા અમીરે સાથેજ નાના જમીનદારને પ્રવાસમાં રહેવું પડતું, એના ભાગ્યમાં ભાગ લેવો પડતો, ને એની જ સાથે સાહસિક કામ કરવાં પડતાં હતાં. એ ધાર્મિક યુદ્ધ લડનારાએ બધા જ્યારે ઘેર પાછા આવતા, ત્યારે આ સહવાસ, અને ઉંચી પદવીને અમારે સાથે રહેવાની આ ટેવ તેમની રીતભાતમાં ઠસી જતી. આ પ્રમાણે ધાર્મિક યુદ્ધ શરૂ થયા પછી જેમ મોટા જમીનદારેનાં વતનમાં વૃદ્ધિ થએલી આપણે જોઈએ છીએ, તેમજ એ વતનવાળાઓને તેમના કિલ્લાઓમાં વધારે મોટી કચેરી ભરતા જોઈએ છીએ, ને પિતાનાં નાનાં વતને હોય તેમ છતાં તેમાં નહિ ભરાઈ બેસતાં આ મોટા જમીનદારની આસપાસ વીટળાતા નાના વતનદારને આપણે જોઈએ છીએ.
નગરજનના સંબંધમાં, એવા જ પ્રકારનું પરિણામ સહેલાઈથી જોવામાં આવે છે. ધાર્મિંક યુદ્ધોને પરિણામે મોટાં નગરો અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. ઇટાલી અને ફલાંડર્સનાં મોટાં શહેરો જેવાં શહેરેને અસ્તિત્વમાં આણવા માટે નાને સને વેપારઉધોગ ચાલે તેમ નહોતું. એ શહેરે મોટા પાયા પર ચાલતા વેપાર, દરિયાઈ વપાર, ખાસ કરી પૂર્વ તરફના વેપારને લીધે થવા પામ્યાં હતાં અને દરિયાઈ વેપારને સૌથી વધારે બળવાન ઉત્તેજન ધાનિક યુદ્ધાએ આપ્યું હતું.
તેરમા ને ચૌદમા સૈકાના લગભગ છેવટના સમયથી લોકો કે રાજા બેમાંથી એકેને ધાર્મિક યુદ્ધ તરફનો ઉત્સાહ હવે રહ્યો નહોતો. તેનું કારણ તમે સમજી શકશે. તેમને હવે તે વિષેની આવશ્યક્તા કે સ્પૃહા નહતી. માત્ર ધાર્મિક આવેશને લીધે જ તેઓ એ યુદ્ધમાં દેરવાયા હતા; આ આવેશની શક્તિ હવે નાશ પામી હતી. ધાર્મિક યુદ્ધોમાં તેમને વળી એક નવું ચેતન–વધારે વિસ્તીર્ણ ને ભિન્નતાવાળું ચેતન ભેગવવાનું ક્ષેત્ર મળતું હતું. એ ચેતન તેમને હવે યુરોપના જ સામાજિક વ્યવસાયોમાં મળે તેમ હતું. આજ સમયે નપતિઓને રાજ્યવિવૃદ્ધિ કરવાના માર્ગ ખુલ્લા થયા. જ્યારે ઘરને આંગણે રાજ્ય મેળવી શકાય તેમ હોય ત્યારે તે મેળવવા એશિ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ થામાં શા માટે જવું? ફિલિપ ઓગસ્ટસ ઈચ્છા વિરુદ્ધ ધાર્મિક યુદ્ધમાં જોયે; બીજું શું વધારે સ્વાભાવિક હોઈ શકે તેમ હતું ? એને કાન્સના રાજા બનવું હતું. લોકોને વિષે પણ તેમજ હતું. દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરવાના જીવનમાર્ગ તેમની નજર આગળ ખુલ્લા થયા; સાહસે કરવાનું છોડી દઈ કામ કરવામાં તેઓ ગુંથાયા. રાજાઓને માટે સાહસની જગ્યા રાજનીતિ કે યુક્તિપ્રયુક્તિઓ પૂરી પાડતી હતી; લોકોને માટે તે જગ્યા મોટાં મોટાં કામ પૂરાં પાડતાં હતાં. સમાજના એકજ વર્ગને હજી સાહસ ખેડવાને શાખ સ્વ હતું. આ વર્ગ ફ્યુડલ સમયના અમીરી કુટુંબના વંશજોને હતું, કારણ કે તેઓ રાજ્યવિવૃદ્ધિને વિચાર કરી શકે એવી સ્થિતિમાં નહતા, ને કામ કે મહેનતને માટે તેમને અભિરુચિ નહોતી. તેથી તેઓ તેમની જૂની સ્થિતિ ને રીતિને વળગી રહેતા હતા. તેથી તેઓ ધાર્મિક સોમાં જતા હતા તેમ જવાનું તેમણે ચાલુ રાખ્યું, ને એ યુદ્ધો ફરીથી જીવન્ત થાય તેને માટે તેમણે પ્રયત્ન કર્યા.
ધાર્મિક યુદ્ધોની મેટી ને ખરી અસરે મારા માનવા પ્રમાણે આ પ્રમાણેની છે. એક બાજુ તરફથી વિચાર વિસ્તીર્ણ થયા, મન બન્ધનયા થયું ને સ્વાતંત્ર્ય આવ્યું; ને બીજી બાજુ તરફથી બધી જાતની પ્રવૃત્તિઓને માટે વધારે વિસ્તીર્ણ ક્ષેત્ર ખુલ્લું મુકાયું, મનના વ્યાપારની વસ્તુઓની વિવૃદ્ધિ થઈ. આ બેને લીધે સ્વતંત્રતા ને રાજકીય ઐક્ય વધારે પ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થયાં. માણસની સ્વતંત્રતા ને સમાજના એકીકરણને તેમણે સહાયતા આપી. પૂર્વમાંથી તેમણે આણેલાં સુધારાનાં સાધનો વિષે ઘણું પૂછવામાં આવે છે. એમ કહેવાય છે કે હોકાયંત્ર (અથવા પાસ), મુદ્રણ ને દારૂગે –ચૌદમા ને પંદરમા સૈકાની યુરોપની ઉન્નતિ સાધનારી શેમાંની મુખ્ય શૈધે પૂર્વમાં જાણીતી હતી, ને તેથી ધાર્મિક યુદ્ધ લડવા જનારાઓએ એ વસ્તુઓ ત્યાંથી આણી હેય તેમ છે. કેટલેક દરજજે આ ખરું છે. પણ આમાંનું કેટલુંક વિવાદગ્રસ્ત છે. જેને માટે મતભેદ નથી તે પાર્મિક યુદ્ધની એક તરફથી લોકોનાં મન પર અસર, ને બીજી તરફથી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪s
વ્યાખ્યાન આઠમું. સમાજ પર અસર છે. એ યુદ્ધોએ યુરોપના સમાજને એકના એક ચુંથાચલા ચીલામાંથી આ ખસેડે, ને નવા ને વધારે વિસ્તીર્ણ માર્ગમાં ચઢાવી આપે. લગભગ તેજ સમયે આ મોટા પરિણામમાં મદદ કરનાર એક તત્વ–નપતંત્રપદ્ધતિ–ને પણ ધીમે ધીમે વિકાસ પામ્યું. આધુનિક રાજ્યના ઉત્પત્તિસમયથી તેરમા સૈકાના અન્ત સુધી એ પદ્ધતિને ઈતિહાસ માસ આવતા વ્યાખ્યાનને વિષય થશે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. વ્યાખ્યાન નવમું.
વ્યાખ્યાનને વિષય-યુરોપના ને આખી દુનિયાના ઈતિહાસમાં રાજાએ લીધેલ અગત્યને ભાગ–આનાં ખરાં કારણે-નૃપતંત્ર વિષેનાં અગત્યનાં બે દષ્ટિબિન્દુઓ-(૧) ન્યાયના સામ્રાજ્યનું એ સાક્ષાત્કરણ છે–શી હદમાં ૧ (૨) જેમ વાળવું હોય તેમ વળાય ને ભિન્ન કરવું હોય તેમ ભિન્ન કરાય એવા એના ગુણેયુરોપનું નૃપતંત્ર જુદી જુદી જાતનાં નૃપતંત્રના પરિણામ રૂપે છે–રેમન નૃપતંત્ર-ધાર્મિક રાજપદ-ચૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણેનું રાજપદ-આધુનિક ખરેખરૂં પતંત્ર ને તેનું ખરું સ્વરૂપ
માહ્ય ર ગયા વ્યાખ્યાનમાં આધુનિક યુરોપીઅન સમાજને
આરમ્ભના સમયના યુરોપીઅન સમાજની સાથે સરખાવી તેનાં મુખ્ય ને ખાસ લક્ષણે નક્કી કરવા મેં પ્રયત્ન કર્યો હતો. હું ધારું છું આપણે શોધી કાઢ્યું
| હતું કે સામાજિક બંધારણનાં પ્રથમ જે ઘણાં ને એ જુદાં જુદાં તો હતાં તે બધાનાં હવે માત્ર બેજ મુખ્ય તત્ત થઈ ગયાં છે; એક તરફથી રાજ્ય, ને બીજી તરફથી પ્રજા. ફયૂડલ અમીરીવર્ગ, ધર્મગુરુઓ, રાજાઓ, નગરજનો, ને આશ્રિતવર્ગને બદલે આધુનિક યુરોપની ઐતિહાસિક રંગભૂમિ પર માત્ર બેજ મેટાં પા-એક, રાજા ને બીજું, પ્રજા–રાજ્ય ને દેશ-હવે અગત્યને ભાગ લે છે.
જે સમયે ધાર્મિક યુદ્ધ શરૂ થયાં તે જ સમયે આધુનિક સમાજના બંધારણમાં મેટે હિસ્સો આપનાર, ને રાજા ને પ્રજા એવા બે ભાગમાં જ બધાં જુદાં જુદાં સામાજિક તત્વોનું એકીકરણ કરનાર એક પદ્ધતિની વિવૃદ્ધિ થવા માંડી; આ પદ્ધતિ પતંત્રની હતી. - યુરેપના સુધારાના ઈતિહાસમાં નૃપતંત્રને ઘણે મેરે ભાગ છે તે દેખીતું છે. ઐતિહાસિક બનાવોના સહજ નિરીક્ષણથી આ બાબતની ખાત્રી
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય તેમ છે. ઘણું લાંબા વખત સુધી જેટલી ત્વરાથમિમી ના થતી ગઈ તેટલી જ ત્વરાથી રાજમહિમા પણ વધતો ગયો. એ પ્રગતિ અરસપરસ સંબંધ ધરાવે છે. એટલું જ નહિ પણ જ્યારે જ્યારે સમાજ તેની આધુનિક ને નિશ્ચિત સ્થિતિ તરફ પ્રયાણ કરતે જોવામાં આવે છે, ત્યારે ત્યારે રાજપદની સત્તા પણ વિસ્તીર્ણ થતી ને વિજય પામતી જાય છે. તે કારણને લીધે યુરોપનાં મોટાં રાજ્યમાં રાજ્યને પ્રજા એ બેજ ત જ્યારે ઉપયોગી અસર કરી શકતાં માલૂમ પડે છે, ત્યારે રાજ્ય એટલે રાજપદ જોવામાં આવે છે, અર્થાત રાજાજ રાજ્ય હોય છે, ને રાજ્યમાં એની જ સત્તા સર્વોપરિ જોવામાં આવે છે.
આવી સ્થિતિ માત્ર ફ્રાન્સમાં નહિ ત્યાં તો એ દેખીતી જ છે–પણ યુરોપના દેશમાંના મોટા ભાગમાં થઈ છે. કંઈક વહેલી કે કંઈક મેડી ને કંઈક જુદા જુદા સ્વરૂપમાં ઇંગ્લંડ, સ્પેન ને જર્મનીના સમાજના ઇતિહાસમાં એવું જ પરિણામ આપણું જોવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે ઇંગ્લંડમાં ટયડર રાજાઓના સમયમાં અંગ્રેજી પ્રજાનાં જાનાં ને સ્થાનિક તને નાશ થયો હતો, ને તેને બદલે પ્રજાકીય સત્તા કે બળની પદ્ધતિ અસ્તિત્વમાં આવી હતી; રાજપદે, રાજાઓએ સૌથી વધારે સત્તા પણ આજ સમયે વાપરી હતી. જર્મની, સ્પેન, ને યુરોપનાં બધાં મોટાં રાજ્યોમાં પણ એવું જ હતું.
- યુરેપ છોડી બાકીની દુનિયા તરફ આપણે નજર કરીશું તો આના જેવીજ વસ્તુસ્થિતિ જોઈશું. દરેક સ્થળે આપણે જોઈશું કે રાજપદ ઘણું અગત્યનું સ્થાન લે છે. નૃપતંત્રની પદ્ધતિ સૌથી વધારે સાધારણ ને સ્થાયી સંસ્થા હતો, ને જ્યાં એની પૂર્વે સત્તા નહતી ત્યાં તે થતી હતી, ને
જ્યાં હતી ત્યાંથી કાઢવી સૌથી વધારે અઘરી હતી. છેક પ્રાચીન કાળથી એશિયામાં એ સર્વત્ર પ્રચલિત છે. અમેરિકાની શોધ થઈ ત્યારે ત્યાં પણ રાજપદ જોવામાં આવતું હતું. આફ્રિકાના મધ્ય પ્રદેશમાં દાખલ થઈશું, જ્યાં જ્યાં કોઈ પણ રીતે વિસ્તીર્ણ પ્રજાઓ આપણે જોઈશું ત્યાં
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર.
યુરાપના સુધારાના તહાસ
આપણને એનીજ સત્તા પ્રવર્તેલી માલૂમ ડશે. રાજપદ સર્વત્ર દાખલ થયું છે, એટલુંજ નહિ, પણ ઘણી જુદી જુદી ને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની સ્થિતિ સાથે પણ એને અનુકૂળતા જોવામાં આવે છે. સુધરેલ તેમજ જંગલી, અને શાન્ત તેમજ ઉદ્ધૃત પ્રજાએમાં એ એકસરખી રીતે સ્થપાયું છે. જ્યાં જ્ઞાતિબંધનેાની પદ્ધતિ છે ત્યાં, તેમજ જ્યાં પ્રજાના સર્વે અંગા એકસરખા ગણવામાં આવે છે ત્યાં પણ એ સ્થપાયું છે. કાઇક સ્થળે આપખુદી ને જુલમી તા કાઇક સ્થળે સુધારાને ને સ્વતંત્રતાને સુદ્ધાં અનુકૂળ, એ જાણે જુદાં જુદાં ઘણાં શરોરા પર મુકી શકાય તેવા એક શીર્ષ જેવું જણાય છે, તે ધણાં જુદી જુદી જાતનાં ખીજોમાંથા કળી શકે એવાં એક ફળ જેવું છે.
આ બાબતમાં ઘણાં વિચિત્ર ને ઉપયાગી પરિણામેા આપણે શોધી શકીએ તેમ છે. હું માત્ર મેનેજ વિષે ખેાલીશ. પહેલું તેા એ છે કે આવું પરિણામ માત્ર અકસ્માત્, બળ, કે અધિકાર વિના પ્રાપ્ત કરી શકાય. નિ:સદેહ નૃપતંત્રની પદ્ધતિની સાથેજ બળ તા જોડાયલું હોય છેજ. મળે એની ઉન્નતિમાં અગત્યના ભાગ પણ લીધેા છે. પણ જ્યારે એક સરખા માટે બનાવ ધણા સૈકાઓમાં તે જુદી જુદી ઘણી સ્થિતિમાં આપણે જોઈ એ છીએ ત્યારે તેનું કારણ માત્ર અળ હતું એમ આપણે આપી શકતા નથી. મનુષ્યની બાબતે માં ખળ ધણા માટે ભાગ લે છે ને સતત કામ કરે છે, પણુ તે કંઇ તેમનું આદિકારણ નથી, કારણ કે બળ જે કંઈ કરી શકે છે તે બધાંના પર નૈતિક કારણ પણ હમેશાં કામ કરતુંજ હોય છે, ને તે વસ્તુમાત્રને અમુક રીતે નિષ્કૃત કરે છે. જેમ માણસના જીવનના ઇતિહાસમાં શરીરને વિષે છે તેમ સમાજના પ્રતિહાસમાં બળને વિષે છે. માણસના જીવનમાં શરીર ખરેખર ધણું અગત્યનું સ્થાન લે છે, તેા પણ જીવનનું એ કંઈ કારણ નથી. જીવન એમાં બધે ફરે છે, પણ એમાંથી ઉદ્ભવતું કંઇ નથી. તેવીજ રીતે સમાજોતે વિષે છે. બળ તેમાં ગમે તે કામ કરે તાએ એ કંઈ તેમાં રાજ્ય ચલાવતું કે તેનું ભાવી નક્કી કરી શકતું નથી. બળની આકસ્મિક અસર પાછળ છુપાયલી નૈતિક ને બુદ્ધિની સરા સમાજને અમુક દિશામાં વાળા
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન નવમુ
૧૫૩
શકે છે. બળ નહિ પણ આવી જાતનું કારણ રાજપદને વિજય મેળવી આપવામાં સહાયભૂત થયું હતું.
એક બીજી એટલીજ અગત્યની બાબત, સુધારા સાથે જુદી જુદી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ પડે તે પ્રમાણે સત્તાને વાળવાની એ પતિની ખુખી છે. આ ભેદ કેટલા બધા છે તે તપાસેા. એ પદ્ધતિ અનેક જાતની, સ્થાયી, ને સરળ છે; ખીજી પદ્ધતિમાં જે ભિન્ન ભિન્ન જાતનાં સંમિશ્રણા જોવામાં આવે છે તેવાં એમાં નથી, તેમ છતાં જે સમાજો સાથે સૌથી એછી એની સરખામણી હાય છે તેને પણ એ લાગુ પડી શકે છે તે અનુફળ થાય છે.
નૈતિક બળ એજ તેનું ખરું કારણ છે. નૃપતંત્રનું એવું ખરૂં બળ, કંઈ માત્ર અમુક સમયે જે માણસ રાજાનું પદ ધારણ કરે છે તેની સ્વચ્છામાં રહેલું નથી એટલું નિઃસંદેહ છે. લેાકેા રાજાની સત્તા સ્વીકારે છે તે ફિલસૂફ઼ા તેનું પ્રતિપાદન કરે છે તે વખતે તેએ અમુક એક માણસની સંકુચિત, નિરંકુશ, તુરંગી, હે અન સ્વેચ્છાનું સામ્રાજ્ય સ્વીકારવા ધારતા કે રાજી હેાતા નથી.
નૃપતંત્ર અમુક એક માણુસની ઇચ્છાથી જુદીજ વસ્તુ છે, જોકે તેદ્વારાજ એને આપણે જોઇએ છીએ. રાજા એ તેા ન્યાયના સામ્રાજ્યનું, ને વ્યક્તિઓની જુદી જુદી ઇચ્છાએથી તદ્દન જુદીજ ને ચઢીઆતી, યેાગ્ય, સંસ્કારવાળી, ન્યાય્ય, ને પક્ષપાતરહિત ઇચ્છાનું મૂર્તિમાન સ્વરૂપ છે, મ આનેજ લીધે વ્યક્તિની ભિન્ન ભિન્ન ઇચ્છા પર શાસન કરવાના તેને હક છે લેાકેાના મનમાં નૃપતંત્રને આવા અર્થ હોય છે, તે તૃપતંત્રને તે વળગી રહે છે તેના હેતુ પણ આવા હોય છે.
ફાઈ પણ પ્રકારની નૃપતંત્રની શાસનપદ્ધતિ જોશાતાએ નક્કીજ છે કે રાજા, એ ન્યાયના સામ્રાજ્યની મૂર્તિ તરીકે દૃષ્ટિગાચર થાય છે. ધાર્મિક પદ્ધતિ તપાસા; એ પ્રમાણે આ પૃથ્વી પર ઈશ્વરના અવતાર છે. આને અર્થ એજ કે તે ઉત્તમ ન્યાય, સત્ય, તે સાધુતાની મૂર્તિઓ છે. ધર્મ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. શાસ્ત્રમાં પ્રવીણ પુરુષોને પૂછો; તેઓ તમને કહેશે કે રાજા ન્યાયના સામ્રાજ્યની ને ન્યાપ્ય ધર્મશાસ્ત્રની મૂર્તિ છે, ને સમાજ પર શાસન કરવાને તેને હક છે. પતંત્રશાસનપદ્ધતિમાં રાજાને જ પૂછો; એ તમને કહેશે કે રાજ્યના ઉત્તમ શ્રેયસૂનું એ મૂર્તિમાન સ્વરૂપ છે. ગમે તે સ્થિતિમાં ને ગમે તે પ્રકારનું નૃપતંત્ર તમે જોશે તેમાં તમને માલૂમ પડશે કે રાજા ન્યાયના સામ્રાજ્યના પ્રતિનિધિ તરીકે શાસન કરતા જણાય છે.
વળી નૃપતંત્રને ખાસ અનુકૂળ કેટલાક સમય હોય છે. કેટલાક સમય એવા હોય છે કે વ્યક્તિઓનાં આત્મબળે દુનિયામાં ભિન્ન ભિન્ન આપત્તિએ ને વૈમનસ્ય સાથે પ્રકાશમાં આવે છે, ને અજ્ઞાન, કૂરતા, કે દુષ્ટતાને લીધે લેકેમાં મમત્વ બળવાન હોય છે. આ સમયે લેકની સ્વેચ્છાઓના ઝગડાને લીધે સમાજમાં સર્વેનું હિત સાધે એવી એક સામાન્ય સર્વોપરિ ઈચ્છાના તાબામાં સ્વતંત્ર રીતે ઐક્ય થઈ શકતું નથી, ને તેથી, લેકે બધા જેના કાબુમાં રહી શકે એવા એક રાજાની સત્તા સ્થપાય તેને માટે અતીવ ઉસુક બને છે; અને જે ક્ષણે ન્યાયનું સામ્રાજ્ય સ્થાપન કરે એવી એકાદ સંસ્થા લેકેના જોવામાં આવે છે કે તરત સમાજ તેને ઉત્સાહથી વધાવી લે છે. પ્રજાઓની અવ્યવસ્થિત તરુણાવસ્થામાં આવું જ જોવામાં આવ્યું હેય છે. અરાજકતા પૂર્ણ જેસમાં હોય એવે સમયે નૃપતંત્ર ઘણુંજ અનુકૂળ હોય છે, કારણ કે સમાજ તે વખતે નિયમન ને શાસનની ઈચ્છા રાખે છે, પણ તેની સ્વતંત્ર ઇચ્છાથી તે કેમ કરવું તે તે જાણતો નથી. અન્ય સમયે એવા પણ હોય છે કે તદન વિરુદ્ધ જ કારણોને લીધે, કૃપતંત્ર, તેમાં તેટલું જ અનુકૂળ હોય છે. પ્રજાસત્તાક રાજ્યતંત્રને અને લગભગ નાશવંત સ્થિતિમાં આવેલું રેમન મહારાજ્ય, ત્યાર પછી લગભગ પંદર સૈકા સુધી હમેશ અવનત થતું ને દુર્દશા ભોગવતું, છતાં મહારાજ્યનું નામ ધારણ કરતું ટકી રહ્યું, એનું કારણ શું હતું? કૃપતંત્રને લીધે જ આવું પરિણામ સંભવિત હતું; જેને હમેશ નાશવંત બનાવવા પ્રયત્ન કરતે હતે એવા સ્વાર્થવાળા સમાજને
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન નવમું.
૧૫
પતંત્રજ ટકાવી શકે. રેમન પ્રજાનો નાશ પંદર સૈકા સુધી થતો અટકાવવા પસત્તા મથી રહી હતી.
આમ કેટલાક સમય એવા હેય છે કે તેને નાશ થતો અટકાવવાનું, ને તેનું બંધારણ જલદીથી સ્થાયી કરવાનું કામ, નૃપતંત્રજ કરી શકે. આ બન્ને બાબતમાં નૃપતિઓ સત્તા ભોગવે છે તેનું કારણ એ છે કે બીજી કઈ પણ પદ્ધતિ કરતાં નૃપતંત્રની શાસનપદ્ધતિ વધારે સ્પષ્ટતાથી ને વધારે દઢતાથી ન્યાયના સામ્રાજ્યનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.
કોઈ પણ દષ્ટિબિન્દુથી ને કોઈ પણ સમય વિષે તમે આ પદ્ધતિને વિચાર કરશે તે તમે કબૂલ કરશે કે એનું મુખ્ય લક્ષણ, એનું નૈતિક બંધારણ, એને ખરો ને ગૂઢ અર્થ એ છે કે સમાજ પર શાસન કરવાની એકજ, ઉચ્ચ, ને ન્યાપ્ય ઈચ્છાનું પ્રતિબિંબ, એની મૂર્તિ, ને એનો પ્રતિનિધિ માત્ર રાજાજ છે.
હવે નૃપતંત્રની પદ્ધતિ જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં વાળવી હોય તેમ વળે ને અનુકૂળ થાય એમ અગાઉ આપણે કહ્યું હતું તે દૃષ્ટિબિન્દુ લઈએ.
અહીં આપણને એક લાભ છે; આપણે એકદમ ઇતિહાસ ને તે પણ ફ્રાન્સના ઇતિહાસ વિષે બોલી શકીશું. આધુનિક યુરોપમાં દુનિયાના ઈતિહાસમાં જે જે ભિન્ન સ્વરૂપમાં નૃપતંત્ર જોવામાં આવ્યું છે તે ઘણાં કારણોને લીધે ધારણ થયું છે. જે ગણિતની ભાષા વાપરવાની મને છૂટ હોય તે કહી શકું તેમ છે કે યુરોપમાં અસ્તિત્વમાં આવેલી નૃપતંત્રની પદ્ધતિ દુનિયાની ભિન્ન ભિન્ન બધા પ્રકારની પતંત્રની પદ્ધતિના સરવાળા જેવી છે. પાંચમાથી બારમા સૈકાને એને ઈતિહાસ હું સારાંશમાં બતાવીશ ને તે પરથી મારું કહેવું તમને સમજાશે.
પાંચમા સૈકામાં મોટા જર્મન હુમલાને સમયે બે તૃપતંત્રની પદ્ધતિઓ જોવામાં આવે છે; એક વૈદેશિક નૃપતંત્ર, ને બીજું, રેમન નૃપતંત્ર, એક કલેવિસનું ને બીજું કૌસ્ટેન્ટિનનું. બન્નેની પદ્ધતિ ને પરિણામે જુદાં છે. વિદેશિક નૃપતિ મુખ્યત્વે જનનિયુક્ત છે. જો કે તેમની ચુંટણી હાલની
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
યુરાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
ચુંટણીના જેવી નહોતી, તાએ જર્મન પતિ ચૂંટી કાઢવામાં આવતા હતા. એ નૃપતિએ સેનાધિપતિ હતા ને તેમના પોતાના વર્ગમાં તેમને સૌથી વધારે બહાદુર ને કુશળ ગણી આજ્ઞાધીન રહેનારા તેમના ગાઠીઆએ . તેમની સત્તા પોતાની મરજીથી સ્વીકારે એવી રીતે તેમને વર્તવું પડતું હતું. આમ વૈદેશિક નૃપતંત્ર મુખ્યત્વે કરીને જનનિયુક્તજ હતું.
હું એમ નથી કહેવા માંગતા કે નૃપતંત્રના આ સ્વરૂપમાં કંઈ ફેરફાર થયા નહોતા કે ખીજાં તત્ત્વા એમાં દાખલ કરવામાં આવ્યાં નહોતાં. જુદી જુદી ટાળી પર થોડા સમય સુધી તેના સરદારા હતા. પણ કેટલાંક કુટુંબ ખીજાંના કરતાં વધારે વિશ્વસનીય, આદરણીય, ને દ્રવ્યવાન થયાં હતાં. આ કારાને લીધે વારસાથી મળતા હકાની શરૂઆત થઈ. હવેથી સરદાર આ કુટુંબમાંથીજ ઘણે ભાગે ચુંટી કઢાતા હતા. ચુંટણીના મુખ્ય નિયમ સાથે તેનાથી જુદો પડતા આ નિયમ સૌથી પહેલા જોડાતા થયા.
વૈદેશિક નૃપતંત્રમાં એક બીજો વિચાર, એક ખીજું તત્ત્વ પણ દાખલ થયું હતું. કેટલીક વૈદેશિક પ્રજામાં, જેમકે ગાય લેાકેામાં, રાજાઓનાં કુટુંબે શ્વરમાંથી ઉતરી આવતાં, અથવા તે એડિન જેવા જે વીર પુરુષોને તેમણે ઈશ્વરના અવતાર જેવા ગણ્યા હોય તેમાંથી ઉતરી આવતાં હતાં. હેામરે વર્ણવેલા રાજા, ઈશ્વર કે શ્વરી અવતારામાંથી ઉતરી આવતા, તે આ પ્રકારનાજ હતા, ને તેમના આવા હક હાવાને લીધે એ રાજાઓની સત્તા સંકુચિત હાવા છતાં તેમના તરફ ધાર્મિક દૃષ્ટિનો પૂજ્યભાવ રાખવામાં આવતા હતા.
વૈદેશિક નૃપતંત્ર પાંચમા સૈકામાં આવું ને આ પ્રમાણે અત્યારથી જુદા ખુદા સ્વરૂપમાં બદલાતું જતું હતું, જો કે એનું આરમ્ભનું સ્વરૂપ હજી કાયમ રહ્યું હતું.
હવે રેશમન નૃપતંત્ર તપાસીએ. આ તદ્દન જુદુંજ છે; એમાં રાજા તે રાજ્યનું મૂર્તિમાન સ્વરૂપ, રોમન પ્રજાના સામ્રાજ્ય ને ગૌરવના જાણે વારસ છે. આગામ ને ટામેરિયસનાં નૃપતંત્ર તપાસા. શહેનશાહ રાજ્યની જુદી
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન નવમું.
જુદી સભાઓ ને પ્રજાને પ્રતિનિધિ માલુમ છે; એ તેમની પછીથી આવ્યો ને આ બધાઓનું અસ્તિત્વ જાણે એનામાંજ સમાઈ જાય છે. પહેલા શહેનશાહે જે વિનીત ભાષાનો ઉપયોગ કરતા તે પરથીજ આ બાબત કેણુ સમજ્યા વિના રહેશે? છેલ્લાં સામ્રાજ્ય ભેગવતા ને પિતાની તરફેણમાં અધિકાર ત્યાગ કરનાર પ્રજાવર્ગ સમક્ષ એ શહેનશાહે પ્રજાના માત્ર પ્રતિનિધિ ને મંત્રિઓ પેઠે પિતાને ગણતા ને પ્રજા સમક્ષ બોલતા. પરંતુ વસ્તુતઃ પ્રજાની બધી સત્તા તેઓ જ વાપરતા, ને તે પણ ઘણી દઢતાથી. આવો ફેરપર કેવી રીતે થયો તે આપણાથી સહેલથી સમજી શકાય તેમ છે. આપણે નતેજ એ ફેરફાર જોયે છે. લોકેનું સામ્રાજ્ય એક માણસના હાથમાં જતુ આપણે જોયું છે; એજ નેપેલિઅનને ઈતિહાસ છે. એ પણ સામ્રાન્ય ભોગવનાર એક પ્રજાને પ્રતિનિધેિ હતે. એ હમેશ કહ્યા કરતઃ
એક કરોડ એંશી લાખ લેકોથી ચુંટી કઢાયલ મારા જેવો કોણ છે? ફ્રાન્સના પ્રજાસત્તાક રાજ્યના લોકોને મારા જે પ્રતિનિધિ કોણ છે?” અને જ્યારે એના સિક્કાની એક બાજુ તરફ “પ્રજાસત્તાક ક્રાન્સ”, ને બીજી બાજુ તરફ “શહેનશાહ નેપલીઅન” એવા શબ્દો આપણે વાંચીએ છીએ, ત્યારે પ્રજાજ રાજા થાય છે એમ મેં આગળ વર્ણવેલા બનાવ સિવાય બીજું શું સમજી શકાય તેમ છે?
રિમન નૃપતંત્રનું મુખ્ય લક્ષણ આ પ્રકારનું હતું. ડાયાલિશિઅનના સમય પછી તેમાં ફેરફાર થવાનો પ્રસંગ આવ્યો હતો; એક નવા પ્રકારનું પતંત્ર લગભગ પ્રકાશમાં આવ્યું હતું. ત્રણ સૈકા સુધી સમાજમાં ધાર્મિક તો દાખલ કરવા ખ્રિસ્તિ ધર્મ મથી રહ્યો હતો. કેંસ્ટેન્ટિનના રાજ્યમાં એને ફતેહ મળી ને ધાર્મિક તો સર્વગ્રાહી તે નહિ પણ અગત્યનો ભાગ લેતાં થયાં. આ સમયે નૃપતંત્ર એક જુદા જ સ્વરૂપમાં દષ્ટિગોચર થાય છે; એની ઉત્પત્તિ પાર્થિવ નથી, ને રાજા પ્રજાસામ્રાજ્યને પ્રતિનિધિ પણ નથી, પણ ઈશ્વરનો એ અવતાર ને ઈશ્વરનો પ્રતિનિધિ છે. હવેથી રાજાની સત્તા ઉચેથી મળતી ગણાઈ રેમન પતંત્રમાં એ નીચેથી આવતી હતી. આ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. બે તદન જુદીજ વસ્તુસ્થિતિઓ છે ને તેનાં પરિણામ પણ તદન જુદાંજ છે. ધાર્મિક પતંત્ર સાથે સ્વતંત્રતાના હકે ને તેથી મળતું રાજકીય રક્ષણ જોડી શકવાં મુશ્કેલ છે, તેમ છતાં આ પદ્ધતિ જ ઉન્નત, નીતિવાળી, ને લાભકારક છે. ધાર્મિક નૃપતંત્રને સમયે–સાતમા સૈકામાં રાજાને વિષે શો આદર્શ કલ્પવામાં આવતું હતું તે આપણે જોઈએ. ઢોલિડોની સભાના નિયમમાંથી હું ઉતારી લઉં છું.
“રાજા ન્યાયથી શાસન કરે છે તેટલા માટે જ રાજા કહેવાય છે. એ ન્યાયથી વર્તે છે તો એ યોગ્ય રીતે રાજા નામ ધારણ કરે છે; જે એ અન્યાયથી વર્તે છે તે શોચનીય રીતે એ એ નામ બેય છે. ન્યાય ને સત્ય એ બે મુખ્ય રાજસદગુણે છે.”
પણ ધાર્મિક નૃપતંત્રની પદ્ધતિમાં નૃપતંત્રથી એક તદન જુદું જ તત્વ ઘણુંખરૂં દાખલ થઈ જતું હતું. પતંત્રના કરતાં પણ ઈશ્વરની વધારે નજીકની એક નવી સત્તા પતંત્રની સાથે સાથે સ્થપાવવા પામી; આ ધર્મગુરુઓની સત્તા હતી, ને તે ઈશ્વર ને રાજાઓની ને રાજાઓને પ્રજાની વચમાં આવતી હતી. એટલે નૃપતંત્ર ઈશ્વરી ઈચ્છાને માનુષી દુભાષિયાએ અર્થાત ધર્મગુરુ
ના જાણે સાધનરૂપ બન્યું. પતંત્રની પદ્ધતિના ભાવી ને તેના પરિણામમાં ભિન્નતા જોવામાં આવે છે તેનું આ વળી એક નવું જ કારણ હતું.
રેમન મહારાજ્યની પડતી પછી પાંચમા સૈકામાં કેવાં કેવાં ભિન્ન પ્રકારનાં પતંત્રો જોવામાં આવતાં હતાં તે આપણને આ પ્રમાણે માલૂમ પડે છે -વૈદેશિક પતંત્ર, રેમન પતંત્ર, ને નવું થતું ધાર્મિક નૃપતંત્ર. જેવાં તેમનાં બંધારણે જુદાં હતાં તેવાજ તેમનાં ભવિષ્ય પણ જુદાં હતાં.
પાંચમાથી બારમા સૈકાની વચમાં સામાન્ય રીતે ત્રણ જાતનાં નૃપતંત્ર સાથે પ્રવર્તે. યુરેપનાં જુદાં જુદાં રાજ્યમાં દરેકમાં દરેક કે વધારે પ્રકારનાં પતંત્ર સ્થિતિને અનુસરીને પ્રચારમાં આવ્યાં.
અવ્યવસ્થા આ સમયે એવી હતી કે કંઈજ સાર્વત્રિક કે સ્થાયી સ્થાપી શકાય તેમ નહોતું; ને એક ફેરમાંથી બીજે ફેરફાર એ પ્રમાણે આઠમા સૈકા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન નવમું.
૧૫૭ સુધી સ્થિતિ બદલાતાં બદલાતાં આપણે આઠમા સૈકામાં આવીએ છીએ ત્યારે જ તૃપતંત્રની પદ્ધતિએ કંઈક સ્થાયી સ્વરૂપ ધારણ કર્યું જોઈએ છીએ.
ફ્રાન્સના મેરે વિજિઅન રાજાઓ પછી કાલીવિજિઅન રાજાઓ જ્યારે રાજ્ય કરે છે ત્યારે વૈદેશિક નૃપતંત્રની પદ્ધતિ પાછી દાખલ થએલી માલૂમ પડે છે; ચુંટણ ફરીથી જોવામાં આવે છે. પેપિન રાજા સેઈમ્સન્સમાં પોતે ચુંટણીથી ગાદીએ આવે છે. જ્યારે પહેલા કવિજિઅન રાજાઓ પિતાના છોકરાઓને રાજ્ય સોંપે છે ત્યારે રાજ્યના મુખ્ય પુરુષોની પાસે તેમને સ્વીકાર કરાવ્યા પછી તેમ કરે છે. જ્યારે કોઈ પણ વિભાગ કરવો હોય છે ત્યારે પણ પ્રજાકીય સભાઓમાં તેની મંજૂરી મેળવવા તેઓ ઈચ્છે છે. પ્રજાકીય સ્વીકારના સ્વરૂપમાં ચુંટણની પદ્ધતિ કંઈક ખરૂં સ્વરૂપ ફરીથી ધારણ કરે છે. ધ્યાનમાં રાખજે કે રાજાઓની વંશાવલિમાં થએલો આ ફેર યુરોપની પશ્ચિમમાં જર્મનાએ કરેલા નવા હુમલા જેવો હતો, ને તેથી તેમની જૂની પદ્ધતિઓ ને જૂના આચારવિચારેની કંઈક છાયા પાછાં દાખલ થયાં.
તે જ સમયે નૃપતિંત્રમાં ધાર્મિક પદ્ધતિ પણ વધારે સ્પષ્ટતાથી દાખલ થએલી ને ત્યાં વધારે અગત્યને ભાગ લેતી આપણે જોઈએ છીએ. પપિનને પિપે સ્વિકાર્યો હતો ને પપે એને રાજ્યાભિષેક કર્યો હતો. ધાર્મિક અનુમતિની એને આવશ્યક્તા હતી; ધર્મની સત્તા અત્યાર સુધીમાં ઘણી જ થઈ ચૂકી હતી ને તેની એણે મદદ માગી. શાર્લામેને પણ એજ સાવચેતી લીધી. ધાર્મિક નૃપતંત્રની પદ્ધતિ ધીમે ધીમે વિકસિત થતી હતી. છતાં શાલમેનના વખતમાં આ પદ્ધતિ મુખ્ય ન થઈ, એણે રેમન પતંત્રની પદ્ધતિ પુનર્જવિત કરવા પ્રયત્ન કર્યો હતો. જો કે ધર્મગુરુઓ સાથે એ ગાઢ સંબંધ રાખતો ને તેમને ઉપયોગ કરતો હતો, તોપણ તેમના માત્ર સાધન જે એ બ નહતા. શાલામેનના રાજ્યની મહેચ્છા એક મહાન રાજ્ય, એક મહાન રાજકીય ઐક્ય, રેમન મહારાજ્યનું પુનઃસ્થાપન કરવાની હતી. એ મરી ગયો ને એની પછી લુઈ લિ બાર આવ્યો. તરતજ નૃપસાએ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
યુરેાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
કેવું સ્વરૂપ પકડયું તે બધાજ જાણે છે; રાજા ધર્મગુરુઓની સત્તામાં આવી જથ્થો, તે તે એના તિરસ્કાર કરતા, ગાદીએથી ઉતારતા, કરી બેસાડતા, ને એના પર નિયમન ચલાવતા હતા. થોડાક વખત પહેલાં ખાઈ ગએલી ધાર્મિક નૃપતંત્રની પદ્ધતિ ક્રીથી સ્થાપિત થવાની અણીએ આવેલી જણાઈ.
આમ આઠમા સૈકાના મધ્ય કાળથી નવમાના મધ્ય કાળ સુધી ત્રણે પ્રકારનાં નૃપતંત્રોની પદ્ધતિઓની વિવિધતા, અગત્યના, પરસ્પર સંબંદ્ય, તે દેખીતા બનાવામાં દૃષ્ટિગાચર થઈ.
લુઈ લિ દેખાશેરના મૃત્યુ પછી યુરોપમાં અવ્યવસ્થા થઈ તે સમયે નૃપતંત્રની ત્રણે પદ્ધતિ લગભગ એક્ઝી વખતે નાશ પામી. બધીજ અવ્યવસ્થા થઈ ગઈ. કેટલાક સમય પછી જ્યારે યૂડલ પદ્ધતિ દાખલ થઈ ત્યારે એક ચેાથીજ તે અગાઉ આપણે કદાપિ જોઇ હોય તેનાથી જુદાજ પ્રકારની નુપતંત્રની પદ્ધતિ જોવામાં આવી; આ યૂડલ નૃપતંત્રની પદ્ધતિ હતી. આ ગુંચવણવાળી છે તે એનું લક્ષણ આપવું ઘણું કઠણ છે. એમ કહેવાય છે કે યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રાજા તેા રાજાનો રાજા, અમીરાના અમીર હતા, મૈં તેથી આખા સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગાને એ બરાબર સંબંધમાં રાખી શકતા હતા. એની આસપાસ એના પેાતાના આશ્રિતજનોનું ને આશ્રિતાના આશ્રિતાનું પણ નમન માટે આવ્હાન કરી આખી પ્રજાને એ પેાતાની પાસે ખેલાવી શકતા, ને તેથી પોતાની નૃપસત્તા ખરેખરી દાખવી આપતા હતા. યૂડલ નૃપત ંત્રની પદ્ધતિ આ પ્રકારની હતી તેની હું ના પાડતા નથી; પણ એ માત્ર એક પદ્ધતિજ હતી, વસ્તુસ્થિતિ તેવા પ્રકારની નહોતી. ક્રમશઃ પ્રજાના બધા વર્ગો સાથે રાજા સંબંધમાં આવતા, તે તેથી સામાન્ય અસર કરી શકતા એમ જે આ પદ્ધતિ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે તે રાજકીય વિષયામાં અગ્રેસર ભાગ લેનારાઓનું માત્ર સ્વપ્રદર્શન છે. ખરૂં જોતાં ચૂડલ અમીરાના મોટા ભાગ આ સમયે નૃપતંત્રથી તદ્દન સ્વતંત્ર હતા; મેટી સંખ્યા તા રાજાનું નામ પણ ભાગ્યેજ જાણતી, તે તેની સાથે બહુ થોડા
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
વ્યાખ્યાન નવમુ. સંબંધ ધરાવતી કે બીલકુલ નએ ધરાવતી. બધાજ રાજાઓ સ્થાનિક ને સ્વતંત્ર હતા.
દશમા ને અગીઆરમા સૈકામાં પતંત્રની આ પ્રકારની સ્થિતિ હતી. બારમા સૈકામાં લુઈ લિ ગ્રોસના રાજ્યની શરૂઆત થતાં દેખાવ બદલાવવા માંડ્યો. રાજા વિષે બોલાતું આપણે ઘણું વધારે વાર સાંભળીએ છીએ;
જ્યાં અત્યાર સુધી એ પહોંચી શક્યો નહતો, ત્યાં પણ એની સત્તાની અસર પહોંચી શકી સમાજમાં એનો ભાગ વધારે અગત્યનો થયો. શા હકથી રાજા આવી સત્તા ભોગવવા માંડ્યો તે આપણે શોધીએ છીએ તે અત્યાર સુધીના એના જાણીતા હક મને એકે આપણું જોવામાં આવતું નથી. રિમન નૃપતંત્ર તરફથી એને એ હક મળ્યો નહોતો; તેમજ ચુંટણીથી કે ધાર્મિક સત્તાના પ્રતિનિધિના રૂપમાં પણ મળ્યો નહોતો. અત્યાર સુધી નહિ જોવામાં આવેલું એક નવું જ સ્વરૂપ પતંત્રમાં જોવામાં આવ્યું; એક નવી જાતનું નૃપતંત્ર શરૂ થયું.
મારે કહેવાની જરૂર નથી કે આ સમયે સમાજમાં ઘણી જ અવ્યવસ્થા હતી; મારફાડને એ સતત ભઠ્ય થતો હતો. આવી શોચનીય સ્થિતિની સામે થવાને, કે કોઈ જાતની વ્યવસ્થા કે એક્તા ફરી સ્થાપિત કરવાને સમાજની અંદર કંઈ સાધનો નહોતાં. યલ પદ્ધતિનાં બધાં સાધન નામમાત્રમાંજ રહ્યાં હતાં. વ્યવસ્થા કે ન્યાયનું પુનઃસ્થાપન કરે એવું કશું સમાજમાં નહોતું જોવામાં આવતું. આવી સ્થિતિમાં અન્યાય થતું અટકાવવા કે કોઈપણ જાતનું રાજકીય બંધારણ સ્થાપવા કોની પાસે જવું તેની કોઈને સૂઝ પડતી નહતી. રાજાનું નામ રહ્યું હતું; એકાદ અમીર એ નામને ધારણ કરતા હતા, ને કેટલાક વળી તેને પિતાનું દુઃખનિવેદન કરતા હતા. અત્યાર સુધી જુદાં જુદાં સ્વરૂપમાં પતંત્ર થઈ ગયાં હતાં. તે હજી લેકોના મનમાં તાજ હતાં, ને કેટલાક સંજોગોમાં લે કે તે કબૂલ પણ કરતા હતા. કોઈપણ જાતની ભારે મારફાડ દબાવવા, કે રાજાના આવાસ પાસે કંઈક વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવા, કે ઘણા વખતની થએલી કંઈ લડાઈ પતાવવા
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ લકે રાજાની પાસે જતા; કેટલીક વાર એની સત્તાની બહારની વાતમાં પણ વચમાં પડવાને એની મદદ માગવામાં આવતી; એ પ્રજાકીય વ્યવસ્થાના રક્ષક તરીકે, કે લોકોને થતી ઈજા દૂર કરવા લવાદ તરીકે વચમાં પડત. એના નામની સાથે જે નૈતિક સત્તા રહી હતી તે ધીમે ધીમે આ પ્રકારની સત્તા એને મેળવી આપતી હતી.
લઈ લિ ગ્રેસના રાજ્ય નીચે ને સુગરની સત્તા નીચે આ પ્રમાણેનું નૃપતંત્ર થવા માંડયું હતું. જેમને રાજ્યનાં સામાન્ય સાધનો દ્વારા ન્યાય ન મળતો હોય તેમને ન્યાય આપવાનું ને અવ્યવસ્થાને સમયે વ્યવસ્થા સ્થાપવાનું કામ હવેથી પતંત્ર સાથે જોડાયું. સલાહ જાળવવી કે ફરીથી કરવી, ને જે કંઈ ન પતાવી શકે એવી લડાઈએ હોય તે પતાવવી એવું એક
મોટા મૅજિસ્ટ્રેટ તરીકેનું નવું કામ આ રાજાઓને શિરે લોકોએ અર્યું હતું. - યુરોપમાં ને ખાસ કરી કાન્સમાં બારમા સૈકાથી શરૂ થતું નૃપતંત્રનું આ
તદન નવું જ સ્વરૂપ હતું. એ વૈદેશિક પતંત્રએ નહેતું, ધાર્મિક નૃપતંત્રએ નહેતું, કે રેમન પતંત્ર પણ નહોતું. એની સત્તા તદન જુદી જ રીતે વપરાતી હતી. એની માત્ર થોડી, અપૂર્ણ ને અકસ્માતથી પ્રાપ્ત થએલી જાણે આખી પ્રજાની શાન્તિના રક્ષક તરીકેની સત્તા હતી.
આધુનિક નૃપતંત્રની ખરી ઉત્પત્તિ આ છે; ખરું જોતાં આ એનું ખરૂ કારણ છે; આગળ જતાં એને જ વિકાસ થયો છે ને એને લીધે જ આધુનિક નૃપતંત્ર વિજયવાન નીવડયું છે એમ સંકોચ વિના આપણે કહી શકીશું. ઈતિહાસના જુદા જુદા યુગમાં પતંત્રનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપ ફરીથી જોવામાં આવે છે. આમ ધર્મગુરુઓએ હમેશાં ધાર્મિક પતંત્રને ઉપદેશ કર્યો છે; ધર્મશાસ્ત્રમાં કેવિદ પુરુષોએ રેમન નૃપતંત્રને પુનર્જીવિત કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે; અને અમીરોએ કેટલીક વખતે પ્રજાનિયુક્ત પતંત્ર કે ચૂડલ નૃપતંત્ર ફરીથી સ્થાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. આ પ્રમાણે જુદા જુદા લેકેએ જુદાં જુદાં નૃપતિ સ્થાપવા પ્રયત્ન કર્યા છે એટલું જ નહિ પણ રાજાઓએ જુદાં જુદાં પતંત્ર પ્રમાણે તે તે વર્ગને પોતાની સત્તા વધારવામાં સાધનભૂત કર્યા છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન નવમું.
૧૬૩
પણ આધુનિક નૃપતંત્ર જુદીજ જાતનું છે ને એની સત્તાનું કારણ પણ જુદું જ છે. આધુનિક રાજાઓ મારા કહેવા પ્રમાણે પ્રજાકીય વ્યવસ્થા, ન્યાય, ને લોકહિતના રક્ષકે છે, ને આધુનિક પતંત્ર આ સ્વરૂપનું છે.
જેમ જેમ આપણે આગળ વધીશું તેમ તેમ તમે જોશો કે આધુનિક યુરોપીઅન નૃપતંત્રનું આ સ્વરૂપ દઢીભૂત થતું જાય છે ને આગળ જતાં એજ એનું રાજકીય સ્વરૂપ થયું હતું. યુરોપના સમાજના જે બે મોટા ભાગ રાજા ને પ્રજા–રાજ્ય ને દેશ, આધુનિક યુરેપમાં થવા પામ્યા હતા, તે એજ પતંગનાં પરિણામરૂપ હતા.
આમ ધાર્મિક યુદ્ધોના અન્તસમયે ચુપ એની આધુનિક સ્થિતિને માર્ગે પ્રયાણ કરતું થયું હતું; ને એ મોટા ફેરફારમાં પતંગ્રેએ એને યોગ્ય ભાગ લીધો હતો. આપણા આવતા વ્યાખ્યાનમાં આપણે બારમાથી સોળમા સૈકા સુધી રાજકીય વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવાને થએલા જુદા જુદા પ્રયત્નેને અભ્યાસ કરીશું. સમાજને જૂની પદ્ધતિઓ પ્રમાણે વ્યવસ્થિત સ્થિતિમાં આણવાને ને શરૂ થએલા સામાન્ય ફેરફાર સામે ટકાવી રાખવાને કરેલા ફેસૂડલ પદ્ધતિના, ખ્રિસ્તિ સમાજના, ને નગરોના પ્રયત્ન સુદ્ધાં કેવા પ્રકારના હતા તે આપણે જોઈશું.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
CIL
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ.
વ્યાખ્યાન દસમું વ્યાખ્યાનને વિષય—સમાજનાં જુદાં જુદાં તત્વોના એકીકરણ માટે આધુનિક યુરેપમાં પ્રયત્ન–૧ લે,ધાર્મિક બંધારણ કરવા પ્રયત્ન–શા માટે એ નિષ્ફળ થયોચાર મુખ્ય વિદ–સાતમા ગેગરિના દે–પ્રિસ્તિસમાજ બળવાન થાય તે સામે પ્રતિધ્વનિલકોએ કરેલો—-રાજાઓએ કરેલો–ર , પ્રજાસત્તાક બંધારણ કરવાને પ્રયત્ન–ઈટાલિની પ્રજાસત્તાક સંસ્થાઓના દો-૩ જે, મિશ્રિત બંધારણ કરવાનો પ્રયત્ન ફ્રાન્સની રાજ્યસભા-પેન ને ગાલની સભાઓ-અંગ્રેજી પાર્શ્વ મેન્ટ-જર્મનિની વિચિત્ર સ્થિતિ બધાના પ્રયત્નોની નિષ્ફળતા––તેનાં કારણો-યુરે. પનું સામાન્ય વળણ,
રાબર, ને શરૂઆતમાં જ મારે વ્યાખ્યાનને વિષય નક્કી કરવાની ઈચ્છા છે.
તમને યાદ હશે કે યુરોપના પ્રાચીન સમાજના તમાં એક બાબત આપણું ધ્યાન ખેંચે એવી હતી
તે એ કે સમાજનાં તત્ત્વ ભિન્ન ભિન્ન, જુદાં જુદાં ને સ્વતંત્ર હતાં. ચૂડલ અમરે, ધર્મગુરુઓ, ને નગરે એ દરેકની સ્થિતિ, દરેકના કાયદાઓ, ને દરેકની રીતભાતો તદન જુદાં જુદાં હતાં; એ બધાં જાણે જુદા જુદા સમાજ જેવાં હતાં, બધાંનાં બંધારણો જુદાં હતાં, ને બધાંની પદ્ધતિઓ જુદી હતી. એ બધાં એકબીજાના સંબંધમાં આવતાં, છતાં તેમાં ખરું ઐક્ય થયું ન હતું. એક સમાજ કે એક પ્રજાનાં એ બધાં અંગે થઈ શક્યાં નહોતાં.
આ બધા સમાજનું એકીકરણ થઈ ચૂક્યું છે. સમાજનાં બધાં જૂનાં તનાં હવે માત્ર બેજ થઈ ગયાં છે.-રાજા ને પ્રજા. વિવિધતાને અન્ત આવ્યો છે ને સરખામણીને લીધે એકતા થવા પામી છે. પણ આ પ્રકારનું
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામ આવતાં પહેલાં, ને તેને અટકાવવાને સુદ્ધાં જુદા જુદા સમાનોની ભિન્નતા સચવાઈ રહે તે માટે ઘણું પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા હતા.
આ બધા પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડયા. આધુનિક સમાજની એકતા આ પ્રયત્નની નિષ્ફળતા સાબીત કરે છે. જે યુપીઅન દેશોમાં સામાજિક તોનું જૂનું વૈવિધ્ય જોવામાં આવે છે, જેમકે જર્મનીમાં ફડલ અમીરે ને મધ્યમ વર્ગે એ બને સામાજિક તત્ત્વોનું વિવિધ બળ ચાલુ રહ્યું છે ત્યાં, અને ઇંગ્લંડમાં પ્રજાકીય ધર્મસમાજને અમુક અમુક સત્તાઓ છે ત્યાં પણ તે માત્ર નામનું જ છે; આ જુદાં તરનું બળ છેવટે રાજ્યસત્તાના વિશાળ બળમાં સમાઈ ગએલું માલુમ પડે છે. પ્રાચીન સામાજિક તો જ્યાં નામમાં પણ રહ્યાં હોય છે ત્યાં તેમનું સ્વતંત્ર બળ રહી શકયું નથી.
છતાં એ જાનાં સામાજિક તત્વે કાઢી નાખ્યા સિવાય કે તેમને બદલી નાખ્યા સિવાય, તે બધાં સાથે સાથે પ્રજાકીય હિત સાધે તેમ કરવાને આદરેલા પ્રયત્નો યુરોપના ઈતિહાસમાં અગત્યનું સ્થાન લે છે. જે સમય વિષે આપણું હાલમાં ધ્યાન રોકાયેલું છે, જે સમય પ્રાચીનમાંથી અર્વાચીન યુરોપને જુદું પાડે છે, ને જે સમયમાં યુરોપના સમાજમાં આ પ્રકારનું રૂપાન્તર થયું, તે સમયમાં કેટલોક ભાગ આ પ્રયત્નોથી ભરાઈ જાય છે. પછીના બનાવો ને સમાજનાં ભિન્ન ભિન્ન તોનાં હાલમાં જે બેજ ત રાજા ને પ્રજા–અગત્યનું સ્થાન ભોગવે છે, તે બધાં પર એની ઘણી અસર થઈ છે. એટલા માટે બારમાથી સોળમા સૈકાની વચમાં રાજકીય બંધારણે
સ્થાપવા ને ગૌણ સમાજનાં વિવિધ બળોનો નાશ કર્યા સિવાય પ્રજા ને રાજ્ય એ બે સમાજનાં તો અસ્તિત્વમાં આણવા જે જે પ્રયત્ન થયા તેની બરાબર તપાસ કરવી ને સમજુતી મેળવવી અગત્યની છે. આ વ્યાખ્યાનમાં આપણે એજ કરીશું.
એ અધરું ને કંટાળાભરેલું પણ કામ છે. રાજકીય બંધારણના આ બધા પ્રયત્ન સારા ઇરાદાથી ધારેલા ને કરાયેલા નથી; તેમાંના ઘણા પ્રયત્નો સ્વાર્થ ને જોરજુલમના ઇરાદાથી કરાયા હતા. છતાં એકથી વધારે પ્રયત્ન
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરેપના સુધારાનો ઈતિહાસ સરળ ને નિઃસ્વાર્થ વૃત્તિથી પણ કરવામાં આવ્યો હત; એકથી વધારે પ્રયત્નને ખરો ઉદેશ સમાજનું નૈતિકને સામાન્ય હિત સાધવાનો હતો. સમાજમાં તે વખતે અવ્યવસ્થા, કૂરતા, ને અન્યાય પ્રવર્તમાન હતાં તેથી ઉચ્ચને ઉદારવૃતિના કેટલાક સાધુ પુરુષે દુખિત થતા હતા, ને તે સ્થિતિમાંથી વિમુક્ત થવા તેઓ સતત પ્રયત્ન કરતા હતા. છતાં આવા ઉત્તમ પ્રયત્નોમાં ના સારામાં સારા પ્રયત્ન પણ ફાવી શક્યા નથી; અને કેટલા બધા સદ્ગુણ, વીરત્વ, ને આત્મભોગના પ્રયત્નો નકામા ગયા છે;-શું આ આપણને પીગળાવી નાખે એ દેખાવ નથી? એક વાત હજી પણ વધારે દુઃખજનકને કડવો અનુભવ ચખાડે એવી છે; સામાજિક સુધારાના આ પ્રયત્નો નિષ્ફળ ગયા છે એટલું જ નહિ, પણ તેમાં ભૂલે ને અનિષ્ટ પરિણામે ઘણાંજ ઘુસી ગયાં છે. સારા ઈરાદા હોવા છતાં ઘણાખરા પ્રયત્ન અર્થહીન હતા, ને બુદ્ધિ, ન્યાય, મનુષ્યના હકે, ને સામાજિક સ્થિતિનાં પિષક તત્ત્વનું ગંભીર અજ્ઞાન સૂચવતા હતા; એટલે લોકોને તેમના પ્રયત્નોમાં ફત્તેહ મળી નથી એટલું જ નહિ પણ તેઓ નિષ્ફળતા પ્રાપ્ત કરવાનેજ લાયક હતા. આ બાબતમાં આપણે મનુષ્યનું નિધુર ભવિષ્ય જોઈએ છીએ એટલું જ નહિ પણ એની નિર્મલતાને પણ ચિતાર જોઈ શકીએ છીએ. માત્ર સત્યનું દર્શન થતાં મોટા માણસો તેમાં કેવા તલ્લીન થઈ જાય છે, બીજું બધું ભૂલી જાય છે, ને તેમના વિચારના કર્તવ્યક્ષેત્રની બહારની વસ્તુઓ જાણે જોઈજ શકતા નથી તેનું આપણને આ બાબતથી ઉદાહરણ મળે તેમ છે. ન્યાયની માત્ર ઝાંખી થતાં તદર્થે કરે પડતે બધે અન્યાયને ખ્યાલ તેઓ કે તદન ભૂલી જાય છે ! માણસની કોઈ પણ સ્થિતિનાં દુઃખ કરતાં એની દુષ્ટતા ને અપૂર્ણતાનો આવિર્ભાવ વધારે શેકજનક વિચારે ઉત્પન્ન કરે છે; માણસનાં દુઃખ કરતાં એના દોષોને માટે મને વધારે લાગે છે. મારે જે પ્રયત્નોનું વર્ણન કરવાનું છે તે બધા આમાંની દરેક વાતનો ચિતાર આપશે. આવી રીતે ભૂલ જેમણે કરી છે તે માણસો તરફ સમભાવ રાખી તેમના અનુભવો જેવા, તેમના તરફ, તેમના સમય તરફ ન્યાયબુદ્ધિથી જેવું, તેમની ભૂલે સમજવી,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન દસમું,
૧૬૭
ને ભૂલો હોવા છતાં તેઓ ઘણા ઉચ્ચ સદ્ગુણો ધરાવતા હતા ને ઉમદા પ્રયત્નો કરતા હતા ને તેને માટે ઘણા યશને લાયક હતા તે બધી બાબતે સમજવી આવશ્યક છે.
રાજકીય વ્યવસ્થા સ્થાપવાને બારમાથી સોળમા સૈકા સુધીમાં થએલા પ્રયને બે પ્રકારના છે. એક પ્રકારના પ્રયત્નને ઉદેશ એકાદ ખાસ સામાજિક તત્ત્વ-જેવું કે ધર્મગુરુઓ, કે ફયૂડલ અમીરીવર્ગ, કે નગરજનોના વર્ગ -ને બળવાન કરવાનો હતો; અને બીજાનો ઉદેશ આ બધાં સામાજિક તમાંથી એકેને સર્વોપરિ ન બનવા દેતાં બધાં સાથે સાથે કામ કરે તેવી રીતે કરવાનો હતો, અર્થાત્ સામાજિક તત્તનું ઐક્ય સ્થાપવાનો હતો. બીજા પ્રકારના પ્રયત્ન કરતાં પહેલા પ્રકારના પ્રયત્નોમાં સ્વાર્થ ને જોરજુલમ હતાં એવો શક રહે તેમ છે. વસ્તુતઃ આ દોષો તેમાં વધારે જોવામાં આવ્યા છે; ને કુદરતી રીતે જ એ પ્રયત્નો જોરજુલમની પદ્ધતિથી જ કરી શકાય તેવા છે. છતાં તેમાંના કેટલાક પ્રયત્નો સમાજનું હિત ને ઉન્નતિ સાધવાના શુદ્ધ ઉદેશથી ધારેલા ને કરેલા હોઈ શકે તેમ છે.
સૌથી પહેલો પ્રયત્ન ધાર્મિક બંધારણ સ્થાપવાનો, અર્થાત સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગે પર ધાર્મિક સમાજનું બળ સર્વોપરિ કરવાનું હતું. ધાર્મિક સમાજના ઇતિહાસ વિષે મેં તમને જે કહ્યું છે તે તમને યાદ આવશે. એ સમાજમાં શાં શા સિદ્ધાન્તો ફેલાયા ને તે દરેકનો યોગ્ય ભાગ શો હતો, તે બધા સ્વાભાવિક રીતે જ બનાવોમાંથી કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયા હતા, તેમણે શી સેવા બજાવી છે, ને તેમણે શાં અનિષ્ટ પરિણામો ઉત્પન્ન કર્યા છે એ બધું તમને બતાવવા મેં પ્રયત્ન કર્યા હતા. આઠમાથી બારમા સૈકા સુધીમાં ખ્રિસ્તિ સમાજ કેવી કેવી સ્થિતિમાંથી પસાર થયો તેનું સ્વરૂપ મે ચીતર્યું છે; મન ખ્રિસ્તિસમાજ, ઉદેશિક ખ્રિસ્તિસમાજ, ક્યાલ ખ્રિસ્તિ સમાજ, ને છેવટે ધાર્મિક ખ્રિસ્તિસમાજની સ્થિતિ દર્શાવી છે. આ બધાંની સ્મૃતિ તમારા મગજમાં તાજી હશે એમ હું ધારું છું; ધર્મગુરુઓએ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ યુરોપમાં પિતાનું બળ વધારવા શું કર્યું ને શા માટે તેઓ નિષ્ફળ નીવડયા તે દર્શાવવા હવે હું પ્રયત્ન કરીશ.
ધાર્મિક બંધારણ સ્થાપવા રેમની રાજ્યસભાના કે સામાન્ય રીતે ધર્મગુરુઓના પ્રયત્નો ઘણો આરમ્ભના સમયમાં થયા હતા. આ પ્રયત્નો ખ્રિસ્તિસમાજની રાજકીય ને નૈતિક ઉચ્ચતાને લીધે જ સ્વાભાવિક રીતે ઉત્પન્ન થયા હતા, પણ આપણે જોઈશું કે એક શરૂઆતથી જ એને એવાં વિને નડયાં હતાં કે એ ઘણુ બળવાળા હોવા છતાં પણ એ વિપ્ન ખસેડી શક્યા નહોતા.
પહેલી બાબત તો ખ્રિસ્તિ ધર્મનું સ્વરૂપજ હતું. ધાર્મિક પંથોમાંના મોટા ભાગથી તદન જુદી જ રીતે ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર અનુનય–સમજાવટ-થી, કે નૈતિક ઉપદેશથીજ સ્થપાયે હત; એના જન્મસમયથી શરૂ કરી કદાપિ એ ધર્મ બળની સાથે જોડાયે નહોતો. આરમ્પના યુગમાં માત્ર શબ્દના ઉપયોગથીજ એણે વિજય મેળવ્યા હતા, ને તે વિજય મનુષ્યના આત્મા પર પ્રાપ્ત કર્યો હતો. તેથી જ એવું બન્યું કે જય મેળવ્યા પછી, ને ખ્રિસ્તિ સમાજ પાસે જ્યારે ઘણું દ્રવ્ય હતું ત્યારે પણ સમાજ પર પ્રત્યક્ષ રીતે શાસન કરતે એને આપણે કદાપિ જોયો નથી. જેવી એ સમાજની ઉત્પત્તિ માત્ર નૈતિક, માત્ર અનુનયને આધારે હતી, તેવી જ એની સ્થિતિ પર પણ નૈતિક છાપ હતી. ખ્રિસ્તિસમાજની અસર–પ્રતિષ્ઠા ઘણી હતી પણ એની સત્તા કંઈ નહતી. શહેરના મૅજિસ્ટ્રની સત્તામાં એ સમાજ માથું ઘાલતે હતે, રાજાઓને તેમના કાર્યકારકેના પર ઘણી અસર કરતો હતો, તેપણ જેને રાજ્યને ખરે વહીવટ કહેવાય એ એને હાથમાં બીલકુલ નહતા. હવે ધાર્મિક કે અન્ય કોઈ પણ પ્રકારનું રાજ્યશાસન પરોક્ષ રીતે માત્ર અસર કરવાથી સ્થાપિત થઈ શકતું નથી; રાજ્યને વહીવટ કરે, આજ્ઞાઓ કરવી, કર લેવા, આવકની વહેંચણી કરવી, શાસન કરવું, ને ટુંકામાં પ્રજા પર સંપૂર્ણ રાજ્યની સત્તા ચલાવવી તે બધું આ માટે આવશ્યક છે. જ્યારે પ્રજાઓને રાજ્ય પર અનુનયની અસર થઈ શકે છે ત્યારે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન દસમું.
૧૬૮ ઘણું કરી શકાય છે, ને મોટી રાજ્યસત્તા પણ વાપરી શકાય છે; પણ તેથી કંઈ રાજ્ય સ્થપાતું નથી. ખ્રિસ્તિસમાજની આરસ્મથી જ આ પ્રકારની સ્થિતિ હતી,
એ સમાજને એક બીજી પણ વિનડયું હતું. રેમન મહારાજ્યોની એક વાર પડતી થઈને વૈદેશિક રાજ્યો સ્થપાયાં કે ખ્રિસ્તિસમાજને હારેલી પ્રજામાં સમાવેશ થઈ ગયો. પહેલી બાબત જરૂરની હતી તે આ સ્પિતિમાંથી છૂટવાની હતી; એ સમાજને સૌથી પહેલું કામ જીત મેળવનારા
ને ધર્મ ફેરવી નાખી પિતે તેમનું સમાન પદ પ્રાપ્ત કરવાનું હતું. જ્યાં આ કાર્ય પૂરું થયું ને પ્રિસ્તિસમાજે બળવાન થવાની ઉમેદ રાખી કે ફયુલ અમીરી વર્ગની મગરૂબીને એને વિરોધ નડે. ધાર્મિક સમાજની સત્તામાં નહિ આવેલા ફયડલ અમીરીવર્ગોએ યુરોપની આ એક મોટી સેવા કરી હતી. અગીઆરમા સૈકામાં પ્રજાઓ ઘણુંખરું તદન પરાધીન બની ખ્રિસ્તિસમાજને પરવશ બની ગઈ હતી, ને રાજાઓ પણ પિતાનું રક્ષણ કરવાને જવલ્લે શક્તિમાન નીવડતા હતા; માત્ર ફડલ અમીરીવર્ગજ ધર્મગુરુની ધુરામાં જોડાયો નહતો, ને તેજ તદન સ્વતંત્ર રહી શક્યો હતે. મધ્યકાલીન યુગોમાં અમીરવ ને ધર્મગુરુઓના સંબંધમાં ઉદ્ધતાઈ ને અધીનતા, અન્ધશ્રદ્ધા, ને સ્વતંત્રતાનું વિચિત્ર સંમિશ્રણ કેવું થતું હતું તે જેવું હોય તે આપણે માત્ર તે સમયનું ચિત્ર આપણી નજર આગળ ખડું કરવું; તેની આરમ્ભક :સ્થિતિનાં ભાગ્યાંતૂટયાં ચિહને આપણને માલુમ પડશે. ફલૂડલ પહતિની ઉત્પત્તિ, એનાં શરૂઆતનાં તો, ને જમીનદારની આસપાસ નાનું સરખે સમાજ કેવી રીતે પ્રથમ સ્થપાય તે બધું મેં તમને સમજાવવા કેવા પ્રયત્ન કર્યા હતા તે તમે યાદ કરશો. ધર્મગુરુનું પદ એ સમાજમાં અમીરના પદથી કેવું હલકું હતું એમ મેં કહ્યું હતું. ઠીક, ફયુડલ અમીરીવર્ગના મનમાં હમેશ આ સ્થિતિની સ્મૃતિ રહી હતી; હમેશ એ ધર્મ સમાજથી પોતે તદ્દન સ્વતંત્ર છે એટલું જ નહિ પણ તેનાથી ચઢીઆ છે ને દેશ પર રાજ્ય કરવાને લાયક છે એમ ગણત; હમેશ એ ધર્મગુરુ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
આની સાથે એકમત થઈ કામ કરવા રાજી હતા, પણ તે પાતાની સ્વતંત્રતા ને પેાતાનું હિત જાળવીનેજ, ધર્મગુરુઓના દુખાણુ નીચે રહીને નહિ. ઘણા સૈકા સુધી અમીરીવર્ગજ ધર્મસમાજના સંબંધમાં સામાજિક સ્વસ્તંત્રતા જાળવી રાખી શકતા હતા. જ્યારે રાજાએ ને લેાકા એ સમાજના તાખામાં રહેતા ત્યારે એ વર્ગજ ઉદ્ધતાઈથી પેાતાના સ્વાતંત્ર્યનું રક્ષણ કરતા હતા. સમાજ પર ધાર્મિક બંધારણુ સ્થાપિત કરવાના પ્રયત્નને વિરાધ આપનાર સૌથી પહેલા વર્ગ એજ હતા, તે એ પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડયા તે પણ કદાચ એ વર્ગનીજ મદથી નીવડયા હતા.
એક ત્રીજું પણ વિઘ્ન નડતું હતું. તે વિષે બહુ ઘેાડી નોંધ લેવાઈ છે ને ઘણી વાર તેા એનાં પરિણામે વિષે ગેરસમજુતી થઈ છે. જ્યાં જ્યાં ધર્મગુરુ સમાજ પર સર્વોપરિ સત્તા મેળવવા સબળ નીવડયા છે, તે સમાજનું બંધારણુ ધાર્મિક કરવા સમર્થ થયા છે, ત્યાં ત્યાં આ સત્તા ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહેનારાઓના હાથમાં ગએલી છે. તેએ પાતાની સંતતિને પોતાનાજ ધંધાને માટે ઉછેરી પેાતાના વર્ગને માટે જોઈતા માણુસા પેાતાનામાંથીજ પૂરા પાડતા માલૂમ પડે છે. ઇતિહાસ તપાસેા. એશિ યા ને ઇજીપ્ટ તરફ નજર કરી. ત્યાં જે જે મેટાં ધાર્મિક બંધારણા થએલાં જોવામાં આવે છે. તેના ધર્મગુરુએ ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહેતાજ માલૂમ પડશે, તે ત્યાંના ધાર્મિક સમાજોને ખીજા સમાજની મદદ લેવી પડેલી નથી.
પરંતુ ખ્રિસ્તિ ધર્મગુરુએ બ્રહ્મચર્ય પાળતા હોવાથી ખ્રિસ્તિ ધર્મસાજ તદન જુદીજ સ્થિતિમાં હતા. પાતાના ટકાવ માટે એ સમાજને લૌકિક સમાજમાંથી માણસા લેવાની જરૂર પડતી હતી, અને તેથી જુદી જુદી સામાજિક સ્થિતિના તે જુદા જુદા ધંધાના માણસાને અહારથી દાખલ કરવા પડતા હતા. આ બાહ્ય તત્ત્વાને એકસર ખાં કરવા એ સમાજની એકત્રબુદ્ધિ સમર્થ ન નીવડી, કારણ કે એ સમાજમાં જે નવા વર્ષાં દાખલ થતા તેના માણુસા પેાતાની પૂર્વની અન્નસ્થાની ઉચ્ચનીચતાની ભેટ્યુદ્ધિ વીસરતા નહાતા. ખરૂં છે કે બ્રહ્મચર્યને લીધે
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન દસમું:
૭૧ એ વચ્ચે સમાજના અન્ય વર્ગોથી જુદે રહી શકતો હતો, તોપણ તેજ કારણને લીધે પિતાના વર્ગમાં ઉમેરો કરવાને તેને લૌકિક વર્ગના માણસને દાખલ કરવા પડતા હતા, અને હું અચકાયા વગર કહું છું કે બધાજ બ્રહ્મચર્ય પાળતા હોવાથી એ વર્ગના મનુષ્યોમાં એકત્રબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી હતી તેનાથી જે લાભ થતો તેના કરતાં બહારના વર્ગના માણસને દાખલ કરવા પડતા તે બાબતની આવશ્યકતાને લીધે સમાજમાં ધાર્મિક બંધારણ દાખલ કરવાના પ્રયત્નની ફત્તેહમાં વધારે હાનિ ઉત્પન્ન થતી હતી.
છેવટે, આ પ્રયત્નનાં વિરોધી બીજો, ખ્રિસ્તિસમાજની અંદરજ કેટલાંક હતાં. એ સમાજની એકત્રતા ઘણી વખણાઈ ગઈ છે, અને એ ખરૂંએ છે કે તે હમેશાં એકત્રતા સાધવા મથત હતો, ને કેટલીક બાબતોમાં સારે નસીબે એ પ્રાપ્ત પણ કરી શક્યા છે. તેમ છતાં શબ્દોના આડંબરથી કે એકતરફી હકીકતથી આપણે છેતરાવવું ન જોઈએ. ધર્મગુરુઓમાં જેટલા અંદર અંદરના કલહ જોવામાં આવ્યા છે તેટલા બીજા કોનામાં જોવામાં આવ્યા છે ? ધામિક સમાજના બળ નીચે રહેનારી પ્રજામાં જેટલી અવ્યવસ્થા ને તૂટ જોવામાં આવે છે તેટલાં બીજી કઈ પ્રજામાં જોવામાં આવે છે?" - ધાર્મિક બંધારણની ફત્તેહની વિરુદ્ધ આ બધાં વિનેની ઉપરાંત એક બીજું વિદત નડયું હતું. એ બંધારણનો ઉત્તમમાં ઉત્તમ ને પ્રબળ સમય સાતમા ગેગરિના રાજ્યો હતો. સાતમા ગેગરિનો મુખ્ય વિચાર દુનિયા પર ધર્મગુરુઓની સત્તા સર્વોપરિ કરવાની, ને ધર્મગુરુઓ પર પોપની સત્તા બળવાન કરવાનો હતો.આ વિચારમાં મારા ધારવા પ્રમાણે એ મહાન પુરુષે બે ભૂલ કરી હતી, એક તે માત્ર અવ્યાવહારિક વિચારક તરીકેની, બીજી ઉચ્છેદક વિચારક તરીકેની. આ કારણેને લીધે એનો મુખ્ય ઉદેશ સાધવાને બદલે ગેગરિને તે ઘણે અંશે કદાચ મૂકી દેવો પડતો હતે.
સમાજમાં પ્રજાસત્તાક બંધારણ સર્વોપરિ કરવાનો પ્રયાસ ઈટાલિમાં થએલે જોવામાં આવે છે. ત્યાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યને લીધે ફલૂડલ પદ્ધતિ
2. એવામાં સમાજના બાલા છે તેવા એ ધર્મગુરુઓ અરયા કે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
યુરોપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
જલદીથી નાબૂદ થઈ તેમ છતાં એ બંધારણુ જાતેજ ટકી શકે કે ફલાઇ શકે એવાં એમાં તત્ત્વા નહાતાં.
અગીઆર ને પંદરમા સૈકાની વચ્ચેનાં ઇટાલિનાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યોને તિહાસ આપણે તપાસીએ છીએ ત્યારે તેમાં રહેલી વિરાધી છતાં સ્પષ્ટ જણાતી એ ખાખતાથી આપણે ચક્તિ થઈએ છીએ. હીંમત, ઉત્સાહ, બુદ્ધિના આપણે ઘણેાજ વિકાસ જોઈ એ છીએ, ને તેને પરિણામે સુખસંપત્તિ પણ ઘણી જોઈ એ છીએ. બાકીના યુરોપમાં જે પ્રકારનું ચેતન ને જે પ્રકારની સ્વતંત્રતા ન જોવામાં આવે તેવાં ઇટાલિમાં આપણે જોઈએ છીએ, પશુ ત્યાંની પ્રજાની સ્થિતિ વસ્તુતઃ કેવી હતી, તે જીવન કેવા પ્રકારનું ગુ. જારતી હતી, ને સુખ કેટલું ભાગવતી હતી તેના આપણે સવાલ કરીએ. આ બાબતા વિષે દેખાવ બદલાઈ જાય છે. બીજી ક્રાઈ પણ પ્રજાના પ્રતિ હાસ આવા દુ:ખદાયક, આવે શાકજનક ભાસતા નથી. કદાચ એ પ્રજાના જીવનમાં જોવામાં આવે છે તેના કરતાં વધારે શાકજનક કમનસીબના બનાવેા, કે કલહા કે ગુન્હાએ બીજી કાઈ પ્રજામાં જોવામાં આવતા હોય એમ લાગતું નથી. એક બીજી પણ બાબત સ્પષ્ટ છે; પ્રજાસત્તાક રાજકીય અંધારાના મોટા ભાગમાં, સ્વતંત્રતા ધટતીજ ચાલી ગઈ. સ્વતંત્રતા વધવાને અક્રમે સત્તા નાના નાના જયાએ કે તડેના હાથમાં ગઈ. ઈટાલિના આ પ્રજાસત્તાક રાજ્યામાં ખે બાબતાની ખામી જોવામાં આવતી હતીઃ જિંદગીની સુરક્ષિતતા, તે સંસ્થાઓની તે.
પ્રજાસત્તાક બંધારણમાં એક ખીજું આમાંથી દુ:ખ ઉત્પન્ન થતું હતું. ઈટાલિને મોટામાં મોટા ભય બહારનાં રાજ્યા તરથી હતા. છતાં આ ભય પણ એ દેશનાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યાની માંહ્ય અંદર અંદરનું અકય સધાવવા સફળ નીવડયેા નહાતા, એ રાજ્યા બહારથી થતા સામાન્ય હુમલાની સામે થવાની બાબતમાં પશુ અકય સાધી શકતાં નહેાતાં. આ કારમુડે લીધે આધુનિક દેશહિતૈષી, ને ધણા બુદ્ધિશાળી પ્રટાલિઅનેામાંના ઘણાનું એવું માનવું છે કે માધ્યમિક યુગામાં ઇટાલિમાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
વ્યાખ્યાન દસમું. હતી તેને લીધે જ એ દેશના લોકે એક પ્રજા થઈ શક્યા નથી. એમનું એવું કહેવું છે કે થોડા થોડા લોકોના જથાઓમાં એ દેશના ટુકડા પડી ગયા હતા, ને તેઓ આવેશથી એટલા બધા દેરવાતા હતા કે તેમનું એકીકરણ અશક્ય હતું. એ લોકો ખેદ કરે છે કે યુરોપના બીજા ભાગની પેઠે ઇટાલિમાં જોહુકમીની રાજ્યપદ્ધતિ થઈ નહોતી, કારણ કે તે થઈ હોત તો તેને બળે તેઓ એજ્યભાવવાળી એક પ્રજા બનત, ને બાહ્ય પ્રજાઓથી તદ્દન સ્વતંત્ર બનત. આ પરથી જણાય છે કે સૌથી સારામાં સારા સંજોગોમાં પણ પ્રજાસત્તાક રાજ્યબંધારણ ઉન્નતિ, ટકાવ, કે વૃદ્ધિના અંશથી રહિત હતું અને પ્રજાસત્તાક સામાજિક બંધારણ ઇટાલિમાં આટલું ઓછું અલ્પાયુષી નીવડયું, તો પછી યુરોપના બીજા ભાગોમાં એ નિષ્ફળ ગયું તે હેજે સમજી શકાય તેવું છે, કારણ કે ઇટાલિમાં તો એ સૌથી વધારે બળવાન હતું.
હવે મિશ્રિત બંધારણ કરવાના પ્રયત્ને તપાસીએ. તમે બધા યુરોપના જુદા જુદા દેશોની કેટલીક રાજસભાઓના નામથી વાકેફ છે; કાન્સની
સ્ટેટ-જનરલ, સ્પેન ને પોર્ટુગાલની કેટે, ઇંગ્લંડની પાર્લામેન્ટ, ને જર્મનિની ડાએટ આ જુદી જુદી સભાઓ કેવી રીતે બનેલી છે ને તેમાં ક્યાં
ક્યાં તો સત્તા ભોગવે છે તે પણ તમે જાણે છે. એ બધી સભાઓ મિશ્રિત બંધારણોના નમુનારૂપ છે; તેમાં ફડલ અમીરી વર્ગ, ધર્મગુરુઓ, ને મધ્યમ વર્ગના લોકો એકત્રિત થવાના ઉદ્દેશથી એકઠા થતા ને રાજ્ય ચલાવવા પ્રયત્નો કરતા હતા. એ બધી સભાઓનાં નામ જુદાં જુદાં છે, તો એ વલણ ને ઉદેશ એકજ છે.
આ પ્રયત્નના નમુના તરીકે આપણને બધાને સૌથી વધારે રસ ઉત્પન્ન કરે ને જાણીતી એવી આપણી સ્ટેટ-જનરલને હું તપાસીશ. આપણને સૌથી વધારે જાણીતી એમ હું કહું છું ખરો, પણ મને ખાત્રી છે કે સ્ટેટજનરલ, એ શબ્દ તમારા મનમાં કેટલાક માત્ર ઝાંખા ને અપૂર્ણ વિચારો ઉત્પન્ન કરતે હશે. ફ્રાન્સની સ્ટેટ-જનરલમાં નિયમિત કે નિશ્ચિત શું હતું.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
યુરાપના સુધારાને ઇતિહાસ.
તે સભાના સભાસદોની સંખ્યા કેટલી હતી, તેમાં વિષયેા કયા કયા ચર્ચાતા ના, તે સભાએ મળતી કેટલા કેટલા સમયને અંતરે ને એક કેટલેા સમય પહોંચતી તે પ્રશ્નોના ઉત્તર તમારામાંથી એકે કહી શકે તેમ નથી. આ ખાખતા વિષે કશું જાણવામાં આવ્યું નથી. આ વિષય પર ઇતિહાસમાંથી કંઈ પણુ સ્પષ્ટ, સાધારણુ, કે સામાન્ય અસરા જાણી શકાય તેમ નથી. ફ્રાન્સના ઇતિહાસમાં આ સભાએએ કેવું સ્થાન લીધું તેની આપણે ખરાખર પરીક્ષા કરીએ છીએ ત્યારે તેમનું અસ્તિત્વ માત્ર અચાનક, નહિ જેવી અગત્યનું જણુાય છે. રાજાની પાસે જ્યારે નાણાં ખૂટતાં, તે તે ભીડમાંથી કેમ છૂટા થવું તેની મુશ્કેલીમાં આવતા ત્યાએ તે એ સભાઓની મદદ માગતા, અને મુશ્કેલી ઘણી વધતી જતી તે ખીજે કંઈ પણુ રસ્તા સૂઝતા નહિ ત્યારે પ્રજા પણ એનીજ મદદ માગતી. સ્ટેટ જનરલામાં અમીરવર્ગ ને ધર્મગુરુઓ બધા ભાગ લેતા, તે છતાં તે બિન પરવાથી તેમ કરતા, કારણ કે તેઓ જાણતા કે પાતાનાં ધારેલાં કાર્ય કરવામાં એ સભા માટે ભાગે સાધનરૂપ નહાતી, ને રાજ્યકારભારમાં તે જે કંઈ ભાગ લઈ શકતા તે બાબતમાં એ સભા એમને ખાસ લાભકારક નહાતી. મધ્યમ વર્ગના લોકો પણ એ સભા માટે ભાગ્યેજ વધારે ઉત્સાહ રાખતા હતા; એ સભામાં ભાગ લેવો, તે ખપજોગ એક હક તરીકે નહિં, પશુ વાંધા નહિ લેવા લાયક ને વેઠી લેવા લાયક એક જરૂરીઆત તરીકે તેઓ ગણતા. આ સભાના રાજકીય ચેતનનું ખરૂં સ્વરૂપ આ પ્રમાણે સમજી શકાશે. કેટલીક વાર તે તદ્દન નિર્બળ ની વાતી, ને કેટલીક વાર ભયંકર. જો રાજા સૌથી બળવાન હોય તે એ સભાઓની નિર્બળતા હદ ઉપરાંત વધી જતી, ને જો રાજા કમનસીબે મુશ્કેલીમાં હેય તે એને એ સભાની મદદની જરૂર પડતી, તે એના વિભાગ પડી જતા, ને અમીરવર્ગના કે રાજ્યના કાઈ મેટા નેતાના કાવાદાવાનું સાધન બનતી. ફુંકામાં, એ સભાએ કેટલીક વાર માત્ર અમીરાની સભાએ બનતી ને કેટલીક વાર જાણે. નિયમસર મળતી સભાએ બનતી,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન દસમુ
૧૭૫
આમ તેનાં કરેલા કામે! ટુંકે। વખત અસર કરી શકતાં હતાં. ઉદ્દેશે મેટા દર્શાવી, પ્રયત્ન માટા કરી, એ સભા કરતી કંઈ નહિ. એ સભાઓનું અસ્તિત્વ બિલકુલ નિરર્થક હતું એમ કહી શકાય નહિ, કારણ કે વખતેવખત પ્રજાકીય દાસત્વની વિરુદ્ધ ઝુંબેશને પવને એની મારફ્તેજ દેશમાં વાયા કર્યાં છે. તાપણુ દેશના જુદા જુદા સમાજોને એકત્રિક કરવાના કાર્યમાં એ સભાને ત્તેહ મળી નથી ને તેથી, રાજ્ય સારી રીતે ચાલવામાં તે સાધનભૂત થઈ નથી.
સ્પેન ને પાચુંગાલની કાર્યને વિષે પણ એવુંજ પરિણામ જોવામાં આવે છે, છતાં હજાર, દરજ્જે તે જુદા પ્રકારની છે. સ્થળ ને સમયને અનુસરીને કાર્ટોનું અગત્ય ખદલાય છે. ઑરેગાન તે બિસ્કેમાં રાજ્યના વારસસંબંધી ને મૂર લોકો સામે લડાઈ એ કરવા વિષેની તકરારા થતી તે સખળથી એ સભાએ વધારે વાર વાર ખેલાવાતી ને વધારે બળવાન હતી. કેટલીક ક્રાર્યમાં, દાખલા તરીકે ૧૩૭૦, ૧૩૭૩ ના વર્ષની સ્ટાઈલની કાર્ટમાં, અમીરા ને ધર્મગુરુઓને ખેાલાવવામાંજ નહોતા આવતા. બનાવે સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી તપાસીશું તે આપણુને નાની નાની ઘણી વીગતે માલૂમ પડશે. પણ જે સામાન્ય દૃષ્ટિબિન્દુથી મારે જોવું પડે છે. તે પ્રમાણે જોતાં કહી શકાય કે ફ્રાન્સની સ્ટેટ-જનરલની પેઠે આ કાર્ટો પણ નિરર્થકજ હતી, તેમનું અસ્તિત્વ પણ આકસ્મિક ને નિષ્પ્રયેાજન હતું, ને તે રાજ્યના કાર્યવહનમાં નિયમિત કે વ્યવસ્થિત સેવા બજાવવામાં સાધનરૂપ નહેતી.
ઇંગ્લેંડનું ભવિષ્ય જુદા પ્રકારનું હતું. આ વિષયની બધી વીગતામાં હું ઉતરવા નથી માગતા. ઇંગ્લેંડના રાજકીય ચેતન વિષે હું જુદુંજ એક વ્યાખ્યાન કરીશ; હાલમાં તે એ ચેતન સુરાપખંડના ખીજા બધા. દેશનાં ચેતનથી જુદીજ દિશામા વહ્યું છે તેનાં કારણેા વિષે થોડાક શબ્દો કહીશ... પ્રથમ તા. ઇંગ્લંડમાં દાસત્વની સ્થિતિમાં હોય . એવે મેટા નહાતા. હલકા ને ઉંચા વર્ગના અમીર લોકોને રાજની સામે થવું પડતું ત્યારે એકત્રિત બનવું પડતું હતું. ઉપલા વર્ગના લેાકેામાં આથી ઐકય જળવાતું. તે
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. ઉપરાંત, નાના જમીનદારો ને મધ્યમ વર્ગના નગરજનોને પણ એક્યમાં જ રહેવું પડતું, ને આમની સભામાં સાથે બેસવું પડતું હતું, અને તેથી જ ઇંગ્લંડની પાર્લામેંટ યુરોપની તેવી સભાઓ કરતાં રાજ્યના વહીવટમાં વધારે બળ ધરાવતી હતી. ચૌદમાં સૈકામાં બ્રિટિશ પાર્લામેંટની શી સ્થિતિ હતી તે આપણે તપાસીએ. ઉમરાવોની સભા તેજ રાજાનું મોટામાં મોટું સલાહકારક મંડળ હતું ને રાજ્યસત્તામાં એજ સભા ઘણો ભાગ લેતી. આમની સભા નાના જમીનદારો ને મધ્યમ વર્ગના લોકોની બનેલી હોવાથી ભાગ્યે જ ખરા રાજ્યકારભારમાં કંઈ ભાગ લેતી, પણ એણે પ્રજાને હકે મેળવી આપ્યા, ને ખાનગી ને સ્થાનિક હિતની બાબતેનું ઘણા ઉત્સાહથી રક્ષણ કર્યું. એકંદરે, હજી પાર્લામેંટ દેશમાં રાજ્ય કરતી નહતી, પણ તેમ છતાં એ એક નિયમિત સંસ્થા તરીકે થઈ ગઈ હતી, ને રાજ્યકારભારમાં એનું સ્થાન અગત્યનું ગણાતું હતું. સમાજના જુદાં જુદાં અંગેનું એકીકરણ કરવા પ્રયત્ન યુરેપમાં જ્યારે અન્ય સ્થળોમાં નિષ્ફળ નીવડ્યો હતે. ત્યારે એ આ પ્રમાણે ઇંગ્લંડમાં ફત્તેહવંત થયો હતો.
જનિને વિષે માત્ર થોડા જ શબ્દો હું કહીશ, અને તે પણ એના ઈતિહાસનું મુખ્ય સ્વરૂપ બતાવવાના હેતુથી. ત્યાં આગળ સમાજને એકત્રિત કરવાનું અને રાજ્યનું બંધારણ બરાબર સ્થાપવાનો પ્રયને ઉત્સાહથી થતા હતા, સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગે યુરોપના બાકીના દેશો કરતાં ત્યાં વધારે છિન્નભિન્ન ને સ્વતંત્ર રહ્યાં.
ચૌદમા સૈકાના અન્ત સુધી ને પદરમની શરૂઆતના સમય સુધી યુરોપમાં અમુક અમુક રાજકીય બંધારણે સ્થાપવાના પ્રયત્ન મેં હવે તમારા આગળ રજુ કર્યા છે, તમે એ બધા નિષ્ફળ ગએલા જોયા છે. આ નિષ્ફળતાનાં કારણે મેં ઠેકાણે ઠેકાણે દર્શાવ્યાં છે. ખરું જોતાં એ બધાં કારણે એક જ કારણનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપ છે. સમાજ એકત્ર થવાને જોઈએ તેટલે ઉન્નત થશે નહતો. બધી વસ્તુઓ હજી ઘણુ સ્થાનિક,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન દસમુ.
૧૭૭
સંકુચિત, તે ભેમ હતી. દરેકનાં જુદાં જુદાં હતા તે વિચારીને અંકુશમાં આણી શકે એવી સામાન્ય હિતની ખાખતાજ હજી સુધી આસ્તિત્વમાં નહેતી. ધણા કેળવાયલા ને પ્રબળ વિચારના માસાને પણુ હજી રાજ્યવહીવટ ને ખરા રાજકીય ન્યાયના વિચાર નહાતા. આવા અવ્યવસ્થિત બનાવા માટે વધારે જખરા સુધારા થવા જોઈએ એ દેખીતુંજ છે. પ્રથમ તેા લેાકમત તે લેાકસત્તા સ્થપાવવાની આવશ્યક્તા હતી, આ સંબંધીને વિષય હવે પછીના વ્યાખ્યાનમાં આપણે તપાસીશું.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
વ્યાખ્યાન અગીઆરયું.
વ્યાખ્યાનના વિષય—–—પંદરમા સૈકાનું ખાસ લક્ષણ—પ્રજા ને રાજયાનું ધીમે ધીમે થતું એકીકરણ-૧૩, ફ્રાન્સનું, પ્રજાકીય ભાવનાઓને સમુદ્ભવ-૧ગીઆરમાં લુઈનું. રાજ્ય--રજી, સ્પેનનું-જી, જર્મેનિનું—જંથુ', ઇંગ્લેં ડ નું--પરું, ઇટાલિનું—રાયાના એકબીજા તરફના બહારના સબંધ ને રાજનીતિ ની કળાની ઉત્પત્તિ-ધાર્મિક વિચારોમાં ચેતન--ઉચ્ચ વર્ગના સુધારાના પ્રયત્નો કોન્સ્ટન્સ ને બેલની સભાઓ--લેાકપ્રિય સુધારા કરવાના પ્રયત્ન --જોન હસ્સ --સાહિત્યનું પુવરે જીવન——જૂનાને ચહાનારા કે સ્વતંત્ર મતના માણસેા——સાધારણ પ્રવ્રુત્તિઓ--દરિયાની મુસાફરી, રોધેા,, નવીન રોધે--અન્તે અનુમાન.
19
દમા સૈકે પૂરા થયા. પંદરમા સૈકાનું ખાસ લક્ષણ એ છે કે તેમાં ખાસ એકીકરણ થતું જોવામાં આવે છે. એ સૈકામાં સંકુચિત વિચારે તે ભાવના દૂર કરી સર્વેના સામાન્ય હિતની બાબતેાની વૃદ્ધિ કરવાને પ્રયત્ને વધારે જોવામાં આવે છે. અત્યાર સુધી જે નહાતાં—— પ્રજા ને રાજ્ય, તે એની ભાવના ઉત્પન્ન કરવાના
પ્રયત્ના એ સૈકામાં થયા હતા; અને તે પ્રયત્ના જે તે વખતે ખીજરૂપ હતા તે પ્રકાશમાં આવ્યા. સેાળમા ને સત્તરમા સૈકામાં તા માત્ર તૈયારીઓજ થતી હતી ને તે આપણે અત્યારે તપાસવાની છે.
ના
આમ પાતે નહિ કલ્પેલી, કે કદાચ સમજી પણ ન શકે એવી યેાજફળીભૂત કરવા મનુષ્ય પ્રયત્નશીલ અને છે. અન્તે પાછળથી જ્યારે તે પ્રકાશમાં આવે છે તે ખરી જણાય છે ત્યાર પહેલાં માણસ તે વિષે કશું સમજતા નથી કે અજ્ઞાનજ હોય છે, અને પછી પણ તે વિષે અને ધણું અપૂર્ણ જ્ઞાન થાય છે. છતાં એ ચેાજનાઓને પાર પાડનાર અજાણુતાં
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરણ્યુ
૧૭૮
પણ એ પેાતેજ હોય છે; એની પાતાની બુદ્ધિ ને સ્વતંત્રતા જેમ જેમ ખીલે છે તેમ તેમ એ ફળીભૂત થાય છે. એક મેટા સચાની કલ્પના કરેા. ધારા કે એની કુંચી-એને બરાબર ચલાવનાર મુખ્ય વિચાર એકજ જણની પાસે. એકજ જણના મગજમાં છે. વળી ધારા કે એ સંચાના જુદા જુદા ભાગા જુદા જુદા કામદારાના કાણુમાં છે, તે બધા એક ખીજાથી છૂટા ને અજ્ઞાન છે, તે એકંઢરે કામ શું કરવાનું છે કે જુદા જુદા કામદારાનાં કામેાના ચાક્કસ સરવાળેા છેવટે શું છે તેનાથી તેએ અજાણ્યા છે, તેમ છતાં દરેક પેાતાનું એકલાનું કામ કુશળતાથી તે સ્વતંત્રતાથી કરે છે. દૈવની યાજના પશુ એવીજ છે; માણસની મારફતે તેનું કાર્ય પણ તે એવીજ રીતે કરાવે છે. સુધારાના ઇતિહાસમાં એ મુખ્ય ખાખતે! જે લેવામાં આવે છે તે આજ પ્રમાણે સાથે રહે છે; એક તરફથી એ ઇતિહાસ દૈનિર્ણીત છે તે વિદ્યા તે મનુષ્યની બુદ્ધિને આધીન નથી તે બાબત, તે ખીજી તરફથી માનુષી બુદ્ધિ ને સ્વત ંત્ર વિચારાએ એમાં જે હિસ્સા આપ્યા છે તે ખાખત. પંદરમા સૈકાના ઇતિહાસના બરાબર ખ્યાલ આણવા માટે આપણે અનાવાનું વર્ગીકરણ કરીશું. પ્રથમ આપણે રાજકીય બાબતેા તપાસીશું. પછી નીતિસંબંધી ખાખતા જોઈશું. રાજકીય બાબતેને ખ્યાલ આવા માટે યુરોપનાં મેાટા મેટા દેશેાના આ સૈકાના ઇતિહાસનું હું જલદીથી અવલાકન કરી જઈશ.
.
હું ફ્રાન્સથી શરૂઆત કરીશ. ચૌદમા સૈકાના છેલ્લા અડધા ને પંદરમાને પહેલેા અડધા ભાગ ફ્રાન્સના લોકો ઇંગ્લંડ વિરુદ્ધ પ્રજાકીય યુદ્ધેામાં રાકાયા. ઇતિહાસ તરફ સ્હેજ નજર કરતાં જણાશે કે ફ્રાન્સના જુદા જુદા લોકે આ યુદ્ધોને લીધે એક થઈ જતા હતા. જૉન આક્ર્ આર્કના ઇતિહાસથીજ આ યુદ્ધોને સમયે થએલી પ્રજાની એકતા સાબીત થાય છે. જૉન આર્ આર્કનું અસ્તિત્વ પ્રજાકીય અય ને ઉત્સાહનાજ પરિણામરૂપે હતું. લેાકેાની ભાવનાઓ, વિચારા, તે ઇચ્છાથીજ એની વીરતા ઉત્સાહિત થઈ ટકી રહેતી હતી. રાજ્યના અમલદારા તે લશ્કરના સરદારા એના
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ તરફ વહેમ, તિરસ્કાર, ને શત્રુતાની નજરથી સુદ્ધાં જોતા હતા; પણ લેકો ને લશ્કરના સિપાઈઓ એની તરફમાં હતા. એના દાખલાથી જેટલી ફ્રાન્સના આ યુદ્ધોની લોકપ્રિયતા જણાઈ આવે છે તેટલી બીજા કથાથી દેખાતી નથી.
ક્રાન્સના લોકોમાં પ્રજાત્વના અંકુરો આ પ્રમાણે સુરવા માંડયા. વેલેઈને રાજ્યના સમય સુધી ફ્રાન્સમાં યૂડલ પદ્ધતિ બળવાન હતી; ફ્રેચ પ્રજા, ફ્રેંચ વિચારો ફ્રેંચ દેશાભિમાન એવું કશું હજુ સુધી હતું જ નહિ. વેલોઈના સમયથીજ ફ્રાન્સના લોકેની એક પ્રજા અસ્તિત્વમાં આવી ફેંચ લેકેને પોતાના શત્રુ સામે લડાઈઓ કરવી પડતી હોવાથી તે લડાઈઓને જ સમયે તેમનામાં અને ભાવ ફુર્યો; પણ હાલમાં તેમનામાં જોવામાં આવે છે તેવા રાજકીય પવનની હજી આશા રાખવાને સમય આવ્યો નહોતો. એ સમયે ફ્રાન્સ દેશમાં ઐક્ય માત્ર નામનું જ હતું, પ્રજાનું નાક જાળવી રાખવા પૂરતું જ હતું, ને પ્રજાકીય સંમતિ પ્રમાણેના પિતાના રાજા પ્રતિ પ્રેમભાવને આધારેજ રહ્યું હતું, અને તે બધું બહારના શત્રુને દેશમાં દાખલ ન થવા દેવાના હેતુથી જ હતું. આ પ્રમાણે નતિક ઉન્નતિના દષ્ટિબિન્દુથી દાન્સ ચઢતું જતું હતું તેજ વખતે એની રાજકીય ઉન્નતિ પણ વધતી હતી, રાજ્ય વ્યવસ્થિત થતું, વિસ્તીર્ણ થતું, ને બળવત્તર થતું હતું. અત્યાર સુધી જે જુદાં જુદાં પરગણું ગણાતાં હતાં તે હવે ફ્રાન્સ એવા એક નામ નીચે આવવા માંડયાં હતાં, સાતમા ચાર્લ્સના વખતમાં અંગ્રેજ લોકોને હાંકી કાઢવામાં આવ્યા ત્યાર પછી અગાઉના એમનાથી વસાયેલાં બધાં પરગણ, નોર્મન્ડિ, ઍગોમૈઈ, સુરેન, પાઈ, સેન્ટીજ વગેરે ક્રાન્સના તાબા નીચેજ ચોક્કસ આવ્યાં. દસમા લુઈના રાજ્યમાં દસ પરગણાં કાન્સમાં જોડાયાં; રૂસિલોન, કરડેન, બર્ગન્ડિ, ફ્રાન્સ, કેત, પિકાર્ડિ, આર્ટીઇ, પ્રવેન્સ, મેન, અજુ, ને પચે. આઠમા ચાટર્સ ને બારમા લુઈના રાજ્યમાં, અનનાં એક પછી બીજા આ રાજાઓ સાથે થએલાં લગ્નને લીધે, આપણા હાથમાં બ્રિટનિ આવ્યું આમ એકે સમેયે, એક જ જાતના સંજોગોમાં ફ્રાન્સની નૈતિક ને રાજકીય ઉન્નતિ થતી હતી.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરમુ
૧
પ્રજાને મૂકી દઈ રાજ્ય વિષે હવે આપણે વિચાર કરીએ. એવાજ પ્રકારનું પરિણામ અહીં પણ સધાતું આપણે જોઈશું. છઠ્ઠા ચાર્લ્સના સજ્યમાં તે સાતમા ચાર્લ્સના રાજ્યની શરૂઆતમાં ફ્રાન્સમાં જેટલી ઐકયની તે રાજ્યના બળની ખામી હતી તેટલી અગાઉ કેાઈ સમયે નહાતી. આમાંના પાલા રાજ્યને અન્તે બધી વસ્તુની સ્થિતિ બદલાઈ ગઈ, દેખીતીજ રીતે સત્તા બળવાન, વિસ્તૃત, તે વ્યવસ્થિત થતી હતી; રાજ્યવ્યવહારન બધાંજ મુખ્ય સાધના—કરા, લશ્કર, કાયદેા—મોટા પાયા પર ઉત્પન્ન કરવામાં આવ્યાં હતાં, તે તેમાં એક પ્રકારની વ્યવસ્થા જાળવવામાં આવી હતી. જાથુકનાં લશ્કા રાખવાનું શરૂ પણુ આ સમયથીજ થયું. એજ સમયથી માથાવેરા, કે જે રાજ્યની મુખ્ય આવક પૂરી પાડતા, તે હમેશને માટે લાગુ થયા. લોકેાની સ્વતંત્રતાને એ વેરા માટા ધા જેવા હતા, પણ રાજ્યમાં વ્યવસ્થિતતા તે બળ આણુવામાં એ ધણા કામમાં આવ્યેા. આજ વખતે સત્તાનું મોટું સાધન, ન્યાયની વ્યવસ્થા, વધારે બહેાળા ને સારા પાયા પર કરવામાં આવી; પાર્થામેટા વધી. ધણી ટુંકી મુદતમાં પાંચ નવી પાર્થામેટાનું બંધારણ બંધાયું; અગીઆરમાં લુઈના વખતમાં ( ૧૪૫૧માં ) *નોબલની પાર્મેિટ, (૧૪૬૨માં) આર્ટની, તે (૧૪૭૬માં) ડિજેની; ખારમાં સુઈના વખતમાં ( ૧૪૯૯માં) રૂષઁની ને (૧૫૦૧માં) એક્સની ( પાર્મેિટ. ન્યાયની વ્યવસ્થા કરવામાં ને તેની પતિ ચેાજી કાઢવાની બાબતમાં પેરિસની પાર્થાએંટ પણ આ સમયે મહત્ત્વ તે દૃઢતામાં ઘણી આગળ વધી.
આજ સમયે એક ખીજો માટે ફેરફાર થતા જોવામાં આવે છે. આ ફેફાર અગીઆરમાં લુઇએ રાજ્યશાસનપદ્ધતિમાં જે ફેર કર્યો તે છે.
અગીઆરના લુઈને થએલા રાજ્યના ઉમરાવા સાથે કલહા, તેમની અવનતિ, તે એણે દર્શાવેલી સામાન્ય તે અધમ વર્ગો તરફ રહેમ વિષે ઇતિહાસમાં ધણું વિવેચન કરવામાં આવે છે. આમાં સત્ય પણ છે, જોકે ધણે ભાગે અતિશયાક્તિ છે. વળી એ પણ ખરૂં છે કે રાજ્યના જુદા જુઇ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
વર્ગી તરફની લુઈની વર્તણુક રાજ્યને ઘણીવાર કંઈ પણ સેવા ન કરતાં વધારે તે મુશ્કેલીમાં આતી. પણ લુઇએ કંઇક ખીજાં ઘણું વધારે અગત્યનું કાર્ય કર્યું હતું. અત્યાર સુધી રાજ્યનું શાસન ધણુંખરૂં માત્ર ખળથીજ ચલાવવામાં આવતું હતું. કળ વાપરવી, સલાહ આપવી, લેાકેાના મનમાં કંઈ વાત ઉતારીને કામ લેવું, ટુંકામાં યુક્તિ પર અત્યાર સુધી નહિ જેવું લક્ષ અપાતું હતું. અલબત સુખની યુક્તિ . અસત્ય ને પ્રપંચમયી હતી તાએ તે બળ નહિ પણ કળજ હતી. રાજકીય યુક્તિમાં સાધન તે સાધ્ય બન્ને બાબતે માં સ્વાર્થના ઉપયોગ ન કરતાં ન્યાયને ઉપયેાગ કરવાનું કામ આધુનિક સમયને માટે બાકી રહ્યું હતું, તેમ છતાં ખળ ઉપયાગ તજી દૃઈને માનસિક યુક્તિથી સત્તા વાપરવાની પદ્ધતિ વાપરવાનું અગીઆરમાં લુઈથી શરૂ થયું.
ફ્રાન્સને પડતું મૂકી હવે હું સ્પેન વિષે એકલીશ. ત્યાં હું એવાજ પ્રકારના બનાવા જોઉં છું. પંદરમા સૈકામાં સ્પેનનું પ્રજાકીય ઐક્ય પશુ એવીજ રીતે સધાયું હતું. સત્તાનું એકીકરણ પણ ત્યાં થયું હતું; નેિન્ડ ( ગ્રંથોલિક ) ને ઇસાબેલ્લાના લગ્નથી રૅસ્ટાઈલ ને ઍરેગાનનાં બે મુખ્ય રાજ્યેા સંધાયાં હતાં. ક્રાન્સમાં બન્યું હતું તેમ અહીં પણ રાજ્યની સત્તા વિસ્તૃત પ્રદેશમાં વધી હતી ને મળવાળો થઈ હતી, તે સત્તાનાં ચાલક યંત્રા તરીકે વધારે મજબુત, તે વધારે ત્રાસ ઉત્પન્ન કરે એવાં નામાવાળી પતિ કામમાં લેવામાં આવી હતી. પ્રાર્ત્યામેંટને બદલે, ત્યાં પ્રથમ રાજકીય ને પછી ધાર્મિક મતભિન્નતાને દબાવવાના હેતુથી ખાનગી જીવન વિષે તપાસ કરનારાં ન્યાયમંદિરશ—ઇક્વિઝિશના અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. આ ન્યાયમંદિર તે વખતે માત્ર રાજકીયજ કામાને માટે સ્થપાયાં હતાં, ધાર્મિક નહિ; તે વખતે વ્યવસ્થા જાળવવા ખાતરજ સ્થપાયાં હતાં, ધાર્મિક મતા જાળવી રાખવાના તે નાસ્તિકતાવિરુદ્ધના હેતુથી નહિ. ફ્રાન્સ સાથેની આ સરખામણી માત્ર સંસ્થાઓમાંજ નહિ પણ માણસાની પણ હતી. કેટલેક અંશે ફર્ડિનેન્ડ રાજાનું રાજ્ય અગીઆરમાં લુઇના રાજ્ય સાથે મળતું આવે છે.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વ્યાખ્યાન અગીઆરમું. તાણીતૂસીને આણેલી સરખામણીઓને હું અગત્યની ગણતું નથી; પણ આ બાબતોમાં સરખામણું ઘણું છે, ને સાધારણ બાબતોમાં તેમજ નાની વીગતોમાં પણ તે દેખાઈ આવે છે. * જર્મનિમાં પણ આપણે એજ સ્થિતિ જોઈએ છીએ. પંદરમા સૈકાને અને પહેલા મેકિસમિલિઅને રાજસત્તા એકહથ્થી ને મજબુત કરી; સારમાં ચાર્લ્સ ફ્રાન્સમાં પ્રથમજ જાશુકનું લશ્કર ઉભું કર્યું, તેમજ મેકિસમિલિઅને પણ એને વારસામાં મળેલાં રાજ્ય વિષે પણ તેમાં પ્રથમ કર્યું. અગીઆરમાં લઈએ ફ્રાન્સમાં પોસ્ટ–ફિસ સ્થાપી, ને મેકિસમિલિઅને તે જર્મનિમાં દાખલ કરી.
પંદરમા સૈકામાં ઇંગ્લંડનો ઈતિહાસમાં બે મોટા બનાવ જોવામાં આવે છે. દેશની બહાર, ઇંચ લેકો સાથે યુદ્ધ ને દેશની અંદર, વેર્સ એક્ ધિ રેઝિઝ, એક દેશની બહાર યુદ્ધ ને બીજું માંહોમાંહ્ય, આ બન્ને જુદી જુદી લડાઈઓનું પરિણામ એકજ આવ્યું. ફ્રેંચ લોકોની સામેના યુદ્ધ માટે પ્રજાને ઉત્સાહ એટલો બધો હતો કે તે જાળવી રાખતાં ફાયદો રાજાની સત્તાને થયે. બીજી કોઈ પણ પ્રજાના કરતાં લશ્કર પર કાબુ પિતાના હાથમાં રાખવાની બાબતમાં આ પ્રજા વધારે કુશળ હતીજ તોએ, એણે આ સમયે, તે કાબુ બિલકુલ ભવિષ્યના વિચાર " વગર કે અંકુશ રાખ્યા વગર, રાજાના હાથમાં સોંપી દીધો. પાંચમાં હેત્રિના રાજ્યમાં કસ્ટમના મોટા વેરાથી જે આવક થાય તે બધી રાજાને સ્વાધીન કરી દેવામાં આવી. ફ્રાન્સ સાથેના યુદ્ધને અન્ન આવ્યો ત્યારે દેશની માંહોમાંહ્ય બે મોટા વર્ગોમાં યુદ્ધ ઝામ્યું ને તેને પરિણામે અમીર વર્ગ અને તદન નિર્બળ ને સત્તા હાથમાં રાખવાને અશક્ત થઈ ગયો. ટયુડર વંશના રાજાઆ ગાદીએ આવ્યા, ને ૧૪૮૫ માં સાતમો હેત્રિ રાજ્યારૂઢ થયો તેના વખતથી રાજકીય સત્તા વધારે ને વધારે એકહથ્થી થવા માંડી, ને રાજા બળવત્તર થવા માંડયો.
ઈટાલિમાં રાજાની સત્તા સ્થપાઈજ નહોતી, પણ પરિણામ તપા
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ. સવામાં આ બાબત કંઈ અગત્યની નથી. પંદરમા સૈકામાં જ પ્રજાસત્તાક રાજ્યોની પડતી થઈ તેવી સત્તા નામમાં પણ જ્યાં રહી હતી ત્યાં તે એક કે વધારે કુટુંબના હાથમાં ગઈ હતી. પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિનું જીવન નાશ પામ્યું હતું.
યુરોપના કોઈપણ દેશ તરફ આપણે જોઈશું તે આપને સમાજનાં જૂનાં ત ને સ્વરૂપે નાશ પામતાં દષ્ટિગોચર થશે. પ્રચલિત સ્વતંત્રતા જતી રહે છે, ને નવી ને એકહથી સત્તા અસ્તિત્વમાં આવે છે. યુરોપની જૂની સ્વતંત્રતા આમ નાશ પામે છે તે વિષે કેટલુંક ભારે ખેદ ઉત્પન્ન કરે તેવું છે; તે વખતે, એનાથી કડવામાં કડવી લાગણીઓ ઉત્પન્ન થઈ હતી. ફ્રાન્સ, જર્મનિ, ને ઇટાલિમાં તે વખતના દેશભક્તો આ પરિવર્તન-જેની અસર વ્યાજબી રીતે જોહુકમી આણવાની ગણી શકાય–તેના પ્રતિ વિરોધ દર્શાવતા હતા, ને નિરાશા સાથે દિલગીર થતા. તેમની હિંમતને વખાણ્યા વિના, ને શોકને માટે દયા આપ્યા વિના કોઈનાથી પણ રહેવાય તેમ નથી; પણ તેની જ સાથે એટલું પણ સમજવું જોઈએ કે આ પરિવર્તન માત્ર અનિવાર્ય હતું એટલું જ નહિ પણ લાભકારક પણ હતું. ફયૂડલ ને સામાજિક સ્વતંત્રતાની યુરોપની આરમ્ભક પદ્ધતિ સમાજને વ્યવસ્થિત બંધારણમાં આણી શકી નહોતી. સામાજિક જીવનનો મુખ્ય આધાર નિર્ભયતા ને ઉન્નતિ પર છે. જે કોઈ પદ્ધતિ તરત વ્યવસ્થા ને ભવિષ્યમાં ઉન્નતિ આણી શક્યા સમર્થ નથી, તે નઠારી છે, ને તરત તજાય છે. યુરેપની પ્રાચીન રાજકીય પદ્ધતિઓનું પંદરમા સૈકામાં એવું સ્વરૂપ હતું. એ પદ્ધતિથી સમાજને નિર્ભયતા ( વ્યવસ્થા ) કે ઉન્નતિ બેમાંથી એકે સાધ્ય નહેતાં; એ બાબતો બીજી રીતે સાધવી પડતી હતી. મેં તમારી પાસે જે બધી હકીકતે રજુ કરી છે તેને આજ ભાવાર્થ છે.
એજ સમયથી એક બીજી પણ બાબતની નેધ લેવાય છે, ને આ બાબત યુરોપના ઈતિહાસમાં અગત્યની છે. પંદરમા સૈકામાંજ રાજ્યના પરસ્પરના સંબંધે વધ્યા, નિયમિત થયા, ને સ્થાયી બન્યા. શાતિ કે યુદ્ધને
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરમ
૧૫ અર્થે જે માટી સંધિઓને કરવામાં આવી હતી તે પાછળથી રાજ્યાની સત્તાઓને વિષે સમતા જાળવી રાખવામાં જે સાધનભૂત થઈ તે સંધિ પણ તેજ વખતે પ્રથમ થઈ હતી. એલચી કે સંધિકારક તરીકૈની રાજનીતિની શરૂઆત પણ તેજ વખતથી થાય છે. આ બાબત રાજની સત્તાની વૃદ્ધિને લાભ કરનારી હતી. એક રીતે જોતાં રાજ્યાના બાહ્ય સંબંધે જાળવવાની ખાખતનું સ્વરૂપજ એવું છે કે તે બાબત પર એકજ માણસ કે થાડાકજ માણસે સારી રીતે ધ્યાન આપી શકે, તે કામ છૂપી રીતે તે ખરાખર કરી શકે. ખીજી રીતે જોતાં લોકેા એવા તા ઓછા દૂરદર્શી હતા કે આવા પ્રકારની સંધિનાં પરિણામા શાં આવશે તે કળી શકતા નહાતા. તેમને પેાતાને એ સંધિ . રાજ્યની અંદરની વ્યવસ્થામાં કામની કે હિતકર નહેાતી; તેઓ જાતે તે માટે ભાગ્યેજ દરકાર રાખતા, ને એ ખાખતા એકહથ્થી સત્તાનેજ સ્વાધીન રાખતા. આ પ્રમાણે આરમ્ભથીજ એલચી ને સંધિકારક તરીકેની રાજનીતિ રાજાએનાજ હાથમાં આવી, અને એ ખાખત તેમના કુલ અધિકારની છે, દેશના લોકેાને પાતા પર નંખાતા કર ને આન્તર વ્યવસ્થા વિષે ખેલવાની સ્વતંત્રતા હોય છતાં ખાદ્ય સંબંધોની બાબતમાં તેમણે માથું મારવાનું નથી એવા વિચાર લગભગ બધાજ યુરેાપની પ્રજાએમાં એક ચાસ નિયમ, જાણે એક પ્રચલિત કાયદાના સૂત્ર માર્ક સ્વીકારાઈ મયેા હતા. સેાળમા ને સત્તરમા સૈકાના ઇંગ્લેડના ઇતિહાસ ઉંધાડશેા, તેા આ વિચાર કેટલા બળવાન હતા તેનેા તમને ખ્યાલ આવશે, અને ઇલિઝાખેથ, પહેલા જેમ્સ, તે પહેલા ચાર્લ્સના રાજ્યમાં અંગ્રેજી પ્રજાની સ્વત ંત્રતાની વિરુદ્ધ આ વિચાર કેવી જબરી અસર કરતા હતા તે તમને માલૂમ પડશે. આજ નિયમને આધારે સલાહ ને લડાઈ, વ્યાષારના સંબંધા, તે બહાર દેશની બીજી બધી ખાખતા હમેશાં રાજાનાજ કુલ અધિકારની ગણાતી, અને આનેજ લીધે દેશના હંકાની વિરુદ્ધ અનિયન્વિત સત્તા શ્વેતાને ટેકવી શકતી. આ કુલ અધિકાર વિષે વિરોધ દર્શાવવામૃ પ્રજા પણીજ ભીરુ ખની ગઈ હતી, અને આ ભીરુતા પરિણામમાં
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ
તેમને ઘણી હાનિકારક નીવડી છે, કારણ કે સેાળમા સૈકાથી શરૂ થતા સુરાપને ઇતિહાસ રાજ્યાના પરસ્પરના સંબંધેા જાળવવા વિષેની ખાખતાથી ભરપૂર છે. લગભગ ત્રણ સૈકા સુધી આ પરસ્પરના સંબંધે ઇતિહાસમાં અગત્યનું સ્થાન છે.
ખરેખર આમ ન બને તે ખીજી કઈ ખને તે ભાગ્યેજ સંભવિત હતું. આ પ્રકારની બાબતે માં પ્રજાવર્ગ માથું મારી શકે તે પહેલાં સુધારામાં ઘણા વધારા થવા જોઈ એ અને સામાન્ય બુદ્ધિ ને રાજકીય બાબતેામાં કુશલતામાં ઘણી અભિવૃદ્ધિ આવશ્યક છે. સેાળમાથી અઢારમા સૈકા સુધી આ પ્રકારની લાયકાતથી લેાકેા હજી ઘણાજ પછાત છે. ઇંગ્લેંડમાં પહેલા જેમ્સના રાજ્યમાં, સત્તરમા સૈકામાં શું થયું તે જુએ; એને જમાઈ-આહીમીઆને લેકપસંદગીથી નીમાયલા રાજા, પેાતાનું રાજ્ય ખાઈ ખેડો તે એતે વંશપર પરાથી મળેલા રાજ્યને પણ એણે ખાયું. સમગ્ર પ્રેટેસ્ટન્ટ પ્રજા એનામાં હિત લેતી હતી, ને તે કારણને લીધે ઈંગ્લેંડના લોકો એને માટે લાગણી ધરાવવા લાગ્યા. જેમ્સની પાસે એના જમાઈની મદ્દ લેવડાવવા ને તેને તેનું રાજ્ય પાછું મેળવી અપાવવા પ્રજામતના જખરા ઉભરા માલૂમ પડયા હતા. આવેશમાં પાર્લામેન્ટે પણ લડાઈ ને માટે માગણી કરી ને તેને માટે જોઈતાં સાધના પૂરાં પાડવા વચન આપ્યું. જેમ્સ જાતે ખુશી નહેાતા, એણે એ બાબતમાંથી છટકી જવા પ્રયાસ કર્યાં, કેટલુંક લશ્કર જર્મનિમાં મોકલ્યું, તે પોતે પાલ્યામે ટને કહેવા આવ્યા કે ત્તેહની એક પણ ઉમેદ રાખવી હાય તો ૪૦૦,૦૦૦ પૌડની જરૂર છે. એની ગણત્રીથી પણ પાાઁમેટ આભી બની ગઈ, તે નાખુશીથી એણે ૭૭,૦૦૦ પૌડ–એક પદભ્રષ્ટ થયેલા રાજાને ગાદીએ આણવા, તે ઇંગ્લેંડથી ઘણે દૂર આવેલા એક દેશને જીતવા મંજુર કર્યાં. રાજકીય બાબતેામાં પ્રજાનું આ પ્રકારનું અજ્ઞાન ને આવી નિર્બળતા હતી. ખરી હકીકતાની ખબર વગર, તે પાતાની જીમેદારીની બાબતની દરકાર કર્યાં વિનાજ એ કામ કરતી; અને ખાર દેશના સંબંધેા વિષે સત્તા એફ
"
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરમુ’
હથ્વી થવાનું તે તે રાજા પાસે જવાનું મુખ્ય કારણ આજ હતું.
રજી
હવે હું નીતિ ને વિચારા સંબંધી હકીકતા તમારી આગળ કરીશ. તેમાં પણ આપણે એજ અનુમાન પર આવીશું; સત્તા એકહથ્વી થવા તરફ વલણુ, સમાજનું એકીકરણ, સામાન્ય રીતે જનહિતની બાબતે,માં વધારા થવા.
૧૫૭
ખ્રિસ્તિસમાજસંબંધી હકીકતા આપણે સૌથી પહેલી તપાસીશું. છેક ૫૬માં સૈકા સુધી જનસમાજના જુદા જુદા અંગા પર એકસરખી રીતે અસર કરી શકે એવા એ સામાન્ય રસના વિષયેા ધાર્મિક સિવાય અન્ય જોવામાં આવતા નથી. ખ્રિસ્તિસમાજ લોકેાનું જીવન નિયમિત, વ્યવસ્થિત, ને અમુક દિશામાં અંકુશિત રાખતા હતા. આની વિરુદ્ધ સ્વતંત્રતાના પ્રયતા થયા પણ હતા, ને તે ખાવવાને ખ્રિસ્તિસમાજને ઘણા શ્રમ લેવેશ પડયા હતા. પણ અત્યાર સુધી તે દુખાવી શકવા એ સમાજ ત્તેહમદ નીવડયેા નહેાતા; તે જેમતપથાનેા એ સમાજે એ અસ્વીકાર કર્યો હોય તેવા લેાકેાના મત પર પણ નહિં જેવી અસર કરી શકયા હતા. ખરૂં છે કે એ સમાજમાંજ મતભેદ ને કલહ થતા હતા. પણ તેની ચેાક્કસ અસર કઈ થતી નહોતો. પંદરમા સૈકાની શરૂઆતમાં એક નવાજ બનાવ દેખાવવામાં આવ્યા; એજ સમાજમાં નવા વિચારા, ફેરફાર, તે સુધારાની જરૂરીઆતની માન્ય ર તે માગણી થવા માંડી. ચૌદમા સૈકાના અન્ત પંદરમા સૈકાના પ્રારંભના સમયમાં પશ્ચિમ તરફ્ એક મેટીકાટ પડી હતીઍવિગ્નાન ને રામના એ પેાપની વચ્ચે કલહ. ૧૩૭૮માં એની શરૂઆત થઈ. ૧૪૦૯માં પીસાના સભામંડળે એ કલહના અન્ત આણવાના હેતુથી અને પાપાને પદભ્રષ્ટ કર્યાં, ને પાંચમા ઍલેકઝાન્ડરની નીમણુક કરી. પણ ક્રાટ પૂરાવવાને બદલે, લહ શાન્ત થવાને બદલે તેમાં વૃદ્ધિ થઈ એને બદલે ત્રણ પાપ થયા. અવ્યવસ્થા તે અનાચાર વધતાં ગયાં. ૧૪૧૪ માં ફ્રાન્સ્ટન્સની સભા મળી. એ સભામાં પાપની નીમણુકનું કામ હાથ ન ધરતાં ખ્રિસ્તિસમાજમાંજ સુધારા કરવાનું કામ માથે લેવામાં
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
યુરાપના સુધારાના ઇતિહાસ.
આવ્યું. આ હેતુથી એ સભાએ એક સુધારક મંડળની નીમણુક કરી. એ મંડળમાં જુદી જુદી પ્રજાના પ્રતિનિધિએ ખેાલાવવામાં આવ્યા હતા, અને એનું કામ ખ્રિસ્તિસમાજને શા થા અનાચારા દૂષિત કરતા હતા, તેમાં સુધારા કેવી રીતે ઉત્તમતાથી કરી શકાય તે ખાખતનું ટિપ્પણુ કરવાનું હતું, આ પરથી સભા સુધારા પાર પાડવાનાં પગલાં ચેાજી કાઢવાનું કામ કરી શકે એ ઉદ્દેશ હતા. પણ સભા જ્યારે આ કામમાં રોકાઈ હતી ત્યારે એવા સવાલ ઉઠાવવામાં આવ્યા હતા કે અનાચારના સુધારાનું કામ પોતાના ધર્માધ્યક્ષ-પાપની દેખીતી રીતેજ મદદ વગર એ કરી શકે ખરી ? આનો ઉત્તર કેટલાક નકારમાં ભણ્યા તે તેમને ભીરુ પુરુષાએ ટેકા આપ્યા. સભાએ નવા પાપ ચુટણીથી પસંદ કર્યો–પાંચમા માટિન. એ પાપે ખ્રિસ્તિસમાજમાં સુધારાની ચેાજના પોતેજ કરવી એવી સભા તરફ઼ની એને ઇચ્છા દર્શાવવામાં આવી હતી. આ ચેાજના પસંદ નહિ પડવાથી, સભા વિસર્જન થઈ. ૧૪૩૧માં એજ ઉદ્દેશ સાધવા એલમાં એક નવી સભા મળી. આગલી સભાનું કાર્ય કરવાના હેતુથીજ એ પણ મળી, પણ એને પણ એવીજ TMહ મળી. જેમ ખ્રિસ્તિસમાજમાં ક્ાટ પડી હતી તેમ આ સભામાંજ ફ્રાટ પડી. પાપે આ સભા એલથી કાઢી ફરેરા મેળવવા કુરમાવ્યું, તે છેવટે લોરેન્સમાં ધર્મગુરુઓમાંના કેટલાકાએ પાપનું કહેવું માનવા ના કહી ને તે ખેલમાંજ રહ્યા; ને અગાઉ જેમ એ પાપ હતા, તેમ હવે એ સભા થઈ. પરિણામ આનું કંઈ આવ્યું નહિ.
પાપની સત્તા વિજયવાન નીવડી, ને ધર્મસમાજ પર એનીજ સત્તા ચાલુ રહી. સભાએ માથે લીધેલું કાર્ય તે કરી શકી નહિ; પણ તેણે નહિ માથે લીધેલું એણે કેટલુંક સાધ્યું ને તે અન્તે ટકી રહ્યું. જે વખતે ખેલની સભા સુધારા કરવાને અસમર્થ નીવડી તે વખતે, રાજાઓએ એ વિચારો પકડી લીધા, ને સભા જે કાર્યમાં નિષ્ફળ નીવડી હતી તેમાં તેઓ ત્તવ મેળવી શક્યા. જે કાર્ય ધાર્મિક સત્તા નિષ્ફળતા સાથે કરવા મથી રહી હતી, તે કાર્ય લૌકિક સત્તા પૂરું કરવાને જાણે દૈવનિર્માણુ હતું.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરમું.
૧૮૪
પ્રજા તરફથી ધાર્મિક સુધારાના પહેલા પ્રયાસ પણ લગભગ આજ સમયે શરૂ થયા હતા, જેન હસની પ્રવૃત્તિ ૧૪૦૪થી શરૂ થાય છે, તેજ વર્ષથી એણે પ્રેગમાં વ્યાખ્યાનદારા શિક્ષણ આપવા માંડ્યું. આમ બે દિશાના સુધારા સાથે સાથે વધતા હતા; એક તે ખ્રિસ્તિસમાજનાજ ઉપલા વર્ગના ધર્મગુરુઓમાં-સુશીલ, પણ ગુંચવણ ભરેલો ને બાયેલો સુધારો, અને બીજે ખ્રિસ્તિસમાજની બહાર ને વિરુદ્ધન, જબરો ને જેસ્સાદાર સુધારો. આ બન્નેની વચ્ચે લડાઈ શરૂ થઈ. ખ્રિસ્તિઓની સભાએ ન હસ્સ ને જેમને કોન્સ્ટન્સ બોલાવ્યા, તે તેમને નાસ્તિક ને ઉચ્છેદક તરીકે શિક્ષાપાત્ર જાહેર કર્યા. આજે આપણને આ બનાવ બરાબર સમજી શકાય તેવા છે. આ જુદા જુદા છતાં અને એક જ ઉદ્દેશ સાધવા મથતા સુધારા વિષે આપણે અત્યારે બરાબર સમજી શકીએ તેમ છીએ. આ સુધારાના પ્રયત્ને એક બીજાની વિરુદ્ધ કરવામાં આવતા હતા, તેઓ બન્નેને ઉદ્દેશ છેવટે એકજ હતા.
પંદરમા સૈકાને અને ધાર્મિક બાબતોમાં ત્યારે આ પ્રમાણે યુરેપની સ્થિતિ હતી–ઉપલા વર્ગના ધર્મગુરુઓ સુધારાને માટે નિષ્ફળ મથતા હતા, ને પ્રજાકીય સુધારે શરૂ થયે હતો, તેને ધર્મગુરુઓ દબાવવા મથતા, છતાં તે હમેશ ફરી ફરીને જાગ્રત થતો. પણ માત્ર ધાર્મિક બાબતમાંજ તે વખતના લેકનાં મન પ્રવૃત્ત થયાં નહોતાં. તમે જાણે છે તે પ્રમાણે ચૌદમા સૈકાના મધ્યમાંજ ગ્રીસ ને રેમના પ્રાચીન પુસ્તકને અભ્યાસ પુરેપમાં શરૂ થયો હતો. ડેન્ટ, પેકે, ને બોકેશી, અને તેમના સમકાલીન પુરુષો ગ્રીક ને લૈટિન હસ્તલિખિત પુસ્તકો માટે કેટલા ઉત્સાહથી શોધ કરતા, તે પછી તે છપાવતા, ને પ્રસિદ્ધિમાં આણતા, અને નજીવી પણ પુસ્તકશોધથી કેવો ઘંઘાટ ને હર્ષ જોવામાં આવતો તે તમે જાણો જ છે.
આ ચળવળ ચાલી રહી હતી તે સમયે યુરોપમાં એક નવું મંડળ દભું થયું હતું. એ માણસની માનસિક ઉન્નતિ સાધવામાં સાધારણ રીતે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ ગણવામાં આવે છે તેના કરતાં એ મળે ઘણું વધારે અગત્યનો ભાગ લીધે છે. એ મંડળ તે જૂનું ચહાનારાઓનું મંડળ હતું. હાલમાં આપણે આ શબ્દોને જે અર્થ કરીએ છીએ તે એને અર્થ ન કરવો એવી સાવચેતી મારે તમને આપવી જોઈએ; સાહિત્યની પદ્ધતિ કે મતભિન્નતાની બાબતોથી જુદીજ બાબતો પર એ ધ્યાન આપતું હતું જૂનું ચહાનારું તે વખતનું મંડળ માત્ર વર્જિલ ને હેમર જેવા પ્રાચીન લેખકોનાં પુસ્તકો પ્રતિજ માનની લાગણી રાખતું નહોતું, પણ આખા પ્રાચીન સમાજ, તે વખતની સંસ્થાઓ, વિચાર, તત્વજ્ઞાન, ને સાહિત્ય એ બધાંની તરફ માનની નજરથી જોતું. કબૂલ કરવું જોઈએ કે રાજનીતિ, તત્ત્વજ્ઞાન, ને સાહિત્યની બાબતોમાં ચૌદમા પંદરમા સૈકાના ચુરોપ કરતાં પ્રાચીન સમય ઘણે ચઢીઆતે હતો. પ્રાચીન વિચારો, ભાવનાઓ, ને સંસ્થાઓ આટલાં બધાં માન્ય થાય, કે કેળવાયેલા, સુધરેલા, ને તર્કશક્તિ સારી રીતે વાપરી શકે એવા માણસોમાંથી મેટો ભાગ પિતાના સમયના અસંસ્કૃત, અવ્યવસ્થિત, અશિષ્ટ રીતરિવાજે તરફ તિરસ્કાર દાખવે, અને વધારે વ્યવસ્થિત ને ઉન્નત સમાજના જીવનની બાબતોનો ઉત્સાહથી અભ્યાસ કરે અથવા તે તરફ લગભગ પૂજ્ય ભાવ રાખે તેમાં અજાયબ પમાય એવું કશું નથી. પંદરમા સૈકામાં જે સ્વતંત્ર વિચારોનું મંડળ જોવામાં આવતું હતું ને જેમાં જુદા જુદા ઉંચા ધંધાના બધા વર્ગના માણસો જોડાતા તે આ પ્રમાણે સ્થપાયું હતું.
આ ચળવળ સાથે ટકે લેકેએ કેન્સેન્ટિનોપલ લીધું, પૂર્વમાંના શહેનશાહતની પડતી થઈ ને ત્રાસેલા લોકે ઈટાલિમાં નાઠા તે બધું બન્યું. એ લોકો તેમની સાથે પ્રાચીન બાબતોનું વિશેષ જ્ઞાન, ઘણજ હસ્તલિખિત પુસ્તકે, ને પ્રાચીન સુધારાના અભ્યાસ કરવાનાં હજાર નવાં સાધનો લેતા. આવ્યા. આને પરિણામે જૂનું ચહાનારાઓનું મંડળ દિગુણ ઉત્સાહથી પ્રેરિત થયું તે સહેલથી ક૯પી શકાય તેમ છે. ઉપલા વર્ગના ધર્મગુરુઓમાં મોજ શેખ ને આર્થિક અભિવૃદ્ધિને પણ આજ સમય હો, સાહિત્ય ને કળા તરફ રસને પણ આજ સમય હતે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરમું.
૧૧ એટલે, આ સમયે ત્રણ મુખ્ય બાબતો આપણા જોવામાં આવે છે પ્રથમ, ખ્રિસ્તિ સમાજને ધાર્મિક સુધારા માટેનો પ્રયત્ન; બીજું, ધાર્મિક સુધારાના પ્રજાકીય પ્રયત્ન; ને છેલ્લે, સ્વતંત્ર વિચારકનું મંડળ વિચારોમાં સુધારો કરવા પ્રયત્નશીલ થતું હતું તે પ્રયત્ન.
આટલેથી બસ નહોતું. માણસની મોટામાં મોટી બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓને પણ આજ સમય હતો. સફરે, સાહસો, ને શોધખોળાનો એજ સમય હતે. પગીઝ લેકે આફ્રિકાને કિનારે પ્રથમ ગયા, વાસ્કો ડે ગામ એ કેપ
ગુડ હોપ મારફતનો રસ્તો શોધી કાઢો, ક્રિસ્ટોફર કેલમ્બસે અમેરિકા ખંડ શોધી કાઢયે, ને યુરેપના વ્યાપારમાં અજબ વૃદ્ધિ થઈ તે બધાંને પણ આજ સમય હતો. હજારો નવી શોધખોળ થઈ બીજી કેટલીક શોધખોળો જે અગાઉ જેકે જાણતી હતી છતાં બહુ થોડા માણસેને જાણતી હતી તે ઘણુના જાણવામાં આવી ને સામાન્ય ઉપયોગમાં આવવા માંડી. દારૂગોળાની શોધે યુદ્ધની પદ્ધતિ બદલી નાખી, ને હોકાયંત્રની શોધે નાવિકકળાની પદ્ધતિ બદલી નાખી. ઑઈલ પેરિંગની કળા ધીમે ધીમે વધી, ને આખા યુરોપમાં ચિત્રકળાના ઉત્તમ નમુનાઓ ઠેકાણે ઠેકાણે જોવામાં આવવા માંડ્યાઃ તાંબા પર કોતરકામની કળા ૧૪૬૦માં શોધી કઢાઈ હતી તે પણ વધી ને ચિત્રકળાને ઉત્તેજક બની. ચીથરોમાંથી બનાવાતો કાગળ સાધારણ ઉપયોગને થઈ ગયો; અને છેવટે, ૧૪૩૬થી ૧૪૫રની વચ્ચેના સમયમાં મુદ્રણકળા શોધવામાં આવી.
આ સિકાનું મહત્ત્વ ને એની પ્રવૃત્તિ કેવા પ્રકારનાં છે તે તમે હવે જોઈ શકશે. આ મહત્ત્વ હજી માત્રજ થોડુંજ દેખાઈ આવે છે, અને આ પ્રવૃત્તિનાં પરિણામ હજી પૂરેપૂરાં વિકાસમાં આવ્યાં નથી. એકદમ કરવા માંડેલા ભારે સુધારા નિષ્ફળ થયા જણાય છે, રાજ્યની સત્તા વધી જાય છે, ને પ્રજામાં શાતિ જણાય છે. એમ ધારવામાં આવે કે સમાજ કંઈ ઘણી વધારે સારી વસ્તુઓ મેળવવાની તૈયારી કરતો હતો, પણ તેવું નહોતું. સોળમા સૈકાનાં મોટાં રાજ્યપરિવર્તનને ભય તે વખતે માથા પર લટકતો હતો; પંદરમા સૈકામાં એ પરિવર્તનોની માત્ર તૈયારીજ થતી હતી. એ પરિવર્તને મારા આવતા વ્યાખ્યાનના વિષય થશે.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ર
યુરોપના સુધારાના પ્રતિહાસ.
વ્યાખ્યાન બારમુ.
વ્યાખ્યાનના વિષય–ફર્મેશન અથવા યુરોપના ધાર્મિક સુધારાનાં જુદાં જુદાં કારણા--એનું મુખ્ય લક્ષણ એ હતુ` કે એ સમયમાં મનુષ્યના માનસિક બળ પર અનિયમિત સત્તા વાપરવાની ને તેની સ્વતંત્રતા છીનવી લેવાની વિરુદ્ધ બળવા—— જુદા જુદા દેશમાં રૅફર્મેશનનુ ભવિષ્ય-ફર્મેશનની નિર્મળતા ધાર્મિક ને લૈકિ સમાજમાં થતાં પિરવતૅનાની સરખામણી.
રાષના સમાજમાં જોવામાં આવતી વ્યવસ્થાને માટે આપણને ઘણીવાર દિલગીરી ઉત્પન્ન થાય છે. આટલા બધા નિભિન્ન ને અવ્યવસ્થિત સમાજના જીવન વિષે વાકે થવાની મુશ્કેલીઓ વિષે આપણે ભમ પાડીએ
છીએ. સામાન્ય હિતના વિષયા જેમાં વધારે હોય, વ્યવસ્થા, ને સામાજિક એયુ જેમાં હોય એવા સમય જોવા આપણે ઉત્સુકતા રાખી છે. હવે આપણે ત્યાં આવી પહોંચ્યા છીએ. જે સમાજમાં સર્વત્ર સામાન્ય હકીતેા તે સામાન્ય વિચારા, અથવા તેા વ્યવસ્થા તે ઐક્ય નજરે પડે એવા સમય આગળ હવે આપણે જઈએ છીએ. અહીં આપણને એક બીજા પ્રકારની મુશ્કેલી નડશે. અત્યાર સુધી હકીકતા જુદી જુદી હાય તેને સાંધી દેવાની આપણને ધણી મુશીખત પડતી હતી. હાલના ચુરાપમાં આ સ્થિતિ ઉધીજ થઈ જાય છે. સામાજિક જીવનનાં બધાં તત્ત્વ ને બનાવે એકખીજાને સુધારે છે, ને અરસપરસ અસર કરે છે; લેાકેાના પરસ્પરના સંબંધ ઘણા વધારે પ્રકારના થાય છે તે તેમાં ગુંચવણ પણ વધતી જાય છે. જે સમયેા વિષે આપણે અવલાકન કરી ગયા તેમાં ઘણા અનાવા છૂટક છૂટક, એક ખીજાના સંબંધમાં આવ્યા વગર, માંહ્યોમાંહ્ય * અસર કર્યાં વગર ચાલ્યા ગયા. આ પ્રકારની ભિન્નતા હવે આપણે કદાપિ જોવા
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ખારમુ
૧૩
ના નથી; બધી ખાખતા સેળભેળ થાય છે—તે એકબીજા પર અસર કરે છે. આવા સંજોગામાં એક સામાન્ય મુખ્ય બનાવ જુદો પાડવા તે તે વિષે ખેલવું તેનાથી વધારે દુષ્કર શું હોઈ શકે ?સાળમા સૈકામાં રેકર્મેશન— એ સામાન્ય નામ નીચે જે માટે ધાર્મિક બનાવ પ્રખ્યાત છે તે હવે આપણે તપાસવાના છે. આ સ્થળે મને કહેવા દેજો કે રેક્રર્મેશન એ શબ્દ હું માત્ર ધાર્મિકપરિવર્તન સાથેજ એક અર્થના ગણીશ, ને તેના નામથી ( “ સુધારા ” ) સૂચિત થતા કોઈ પણ પ્રકારના અભિપ્રાયને એ અર્થમાં સમાવેશ કરીશ નહિ. સેાળમા સૈકાની શરૂઆત તે સત્તરમાના મધ્યના સમયમાં એ બનાવ માટે આપણે અવલાન કરવાનું છે; કારણ કે સમયજ એ બનાવનું જીવન, ઉત્પત્તિ, તે નાશ એ બધાંને સમાવેશ કરે છે. એ બનાવની ચોક્કસ તારીખ નહિ જેવું અગત્ય ધરાવે છે. એને શિક્ષાપાત્ર ઠેરવનાર–દસમા લુઇ નામના પાપની આજ્ઞાપત્રિકા નહેર રીતે વિટેર્ગમાં લ્યૂથરે બાળા, ને રામના ધર્મસમાજથી દેખીતી રીતે એ છૂટા પડ્યા તે ૧પર તા વર્ષમાં બન્યું હતું. આ સમયને ૧૬૪૮ સુધીના વર્ષની વચ્ચેને જે સમય તેમ જ રેર્મેશનનું જીવન સમાઈ જાય છે. જ્યારે આ મોટા બનાવનાં કારણેા શેાધી કાઢવામાં આવે છે ત્યારે રેકર્મેશનના શત્રુઓ એને અચાનક કારણાથી જન્મેલેા બનાવ ગણાવી કાઢે છે, ને સુધારાના ઇતિહાસમાં થએલા એક દુવના પરિણામરૂપ બતાવે છે. દાખલા તરીકે પાપ કરનારાઓ પેાતાનાં પાપ માટે પાછળથી પસ્તાય તે તેમાંથી મુક્ત કરનારાં ક્ષમાપત્રા પાપને આપવાના અધિકાર હતા. આ ક્ષમાપા વેચવાને અધિકાર હૅમિનિકન મંડળના માણુસાને સેાંપવામાં આવેલા હાવાથી આગસ્ટિન મંડળના લોકે ઈર્ષ્યાના આવેશમાં મુકાયા હતા. હવે લ્યૂથર આગસ્ટિન હતા, ને તેજ એના આવેશનું તે એની શત્રુતાનું, અન્તે રેક્શનનું કારણ હતું. ખીજાએ એ બનાવ રાજાની સ્પર્ધાને લીધે, પાપની ધાર્મિક સત્તાની અદેખાઈને લીધે, તે અમીરવંગના લેાકેાની ખ્રિસ્તિસમાજની સંપત્તિ પર તરાપ મારવાની ઇચ્છા અને સન્ય
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ,
લોભને લીધે જન્મ પામ્યા એમ બતાવે છે. આમ એ લેકે આ ધાર્મિક પરિવર્તન માણસોની હલકટ વૃત્તિઓ, તેમના ખાનગી લાભો, ને આવેશને લીધેજ ઉત્પન્ન થવા પામ્યું એમ સમજાવે છે.
બીજી તરફથી રેફર્મેશનની તરફેણવાળાઓ ને એના મિત્રોએ એ બનાવ ખ્રિસ્તિસમાજમાં પ્રચલિત અનાચારોમાં સુધારો કરવાની આવશ્યક્તામાંથી પરિણામ પામેલે દર્શાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. ધાર્મિક બાબતોમાં લેકેની ફરિયાદ દૂર કરવા શરૂ કરાયેલો, ને બ્રિતિસમાજની શુદ્ધ પૂર્વકાળના જેવી સ્થિતિને પુનઃસ્થાપિત કરવા શરૂ કરાયેલા પ્રયત્નજ તેમને તે એ લાગે છે. આ બેમાંથી એકે મને તે ખરું લાગતું નથી. આ બીજા પ્રકારની સમજુતી પહેલીના કરતાં વધારે સત્યતાથી ભરેલી છે; એમ નહિ તેઓ એ મોટા બનાવના વિસ્તાર ને અગત્યને વધારે બંધબેસતી તે છેજ; તેને હું એને ખરી માનતા નથી. મારા વિચાર પ્રમાણે રેફર્મેશન એક અચાનક બનેલો બનાવ પણ નહોતું કે ધાર્મિક સુધારાના અમુક ઉદેશ સાધનાર બનાવ પણ નહોતો, ખાનગી જીવનની બાબતોથી અકસ્માત બનેલ નહોતું કે મનુષ્યત્વ ને સત્યની એક મનઃકલ્પિત સૃષ્ટિના કોઈ આદર્શના પરિણામરૂપ પણ નહોતું. આ બધાંના કરતાં એનું કારણ ઘણું વધારે બળવત્તર હતું, અને તે કારણ આ બધાં ખાસ કારણેના કરતાં વધારે બહાર પડી આવતું ને અગત્યનું છે. એ બનાવ મનુષ્યના મનને અત્યાર સુધીનાં બન્ધનેમાંથી વિમોચન કરાવવાને એક મહાન પ્રયાસ હતું, અને ખરા શબ્દો વાપરીએ તે ધાર્મિક સત્તાની અનિયંત્રિતતા સામે એ મનુષ્યના મને ઉઠાવેલ એક બળવો હતે. રેફર્મેશનનું ખરૂં, સામાન્ય, ને અગત્યનું સ્વરૂપ મારા માનવા પ્રમાણે આવું હતું.
આ સમયે એક તરફથી મનુષ્યના મનની સ્થિતિ તપાસીએ છીએ, ને બીજી તરફથી તેના પર હકુમત ચલાવનાર ધર્મસમાજની સ્થિતિ જોઈએ છીએ ત્યારે બે બાબત આપણું ધ્યાન ખેંચે છે; માણસનું મન અગાઉ કઈ પણ વખતે હતું તેના કરતાં અત્યારે વધારે પ્રવૃત્તિમાં હતું, ને વિકાસને સત્તા
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન બારમું.
૧૮૫
મેળવવા તરફ પણ તેનું વધારે વલણ હતું. આ નવી પ્રવૃત્તિ ઘણાં કારણોના પરિણામરૂપ હતી, પણ તે કારણે ઘણું યુગો સુધી એકઠાં થયાં કરતાં હતાં. દાખલા તરીકે, કેટલાક યુગો એવા પણ હતા કે જે વખતે નાસ્તિકમતો અને સ્તિત્વમાં આવ્યા હતા, કેટલોક સમય ટક્યા હતા, તૂટી ગયા, ને અને તેને ઠેકાણે બીજા પણ મતે અસ્તિત્વમાં આવ્યા હતા; અને જેમનાસ્તિક મતના યુગ હતા તેમ તત્ત્વજ્ઞાનના જુદા જુદા વિચારેના પણ સમયને વિષે બન્યું હતું. ધર્મ કે તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં મનુષ્યના મને લીધેલો વિચારનો શ્રમ અગીઆરમાથી સોળમા સૈકા સુધી એક થયા કર્યો હતો; અને છેવટે તેનું પરિણામ જણાવવું જોઈએ તે ક્ષણ આવી પહોંચી હતી. તે ઉપરાંત, ખ્રિસ્તિસમાજમાં શિક્ષણનાં જે બધાં સાધને હતાં તેનાં પણ ફળ આવ્યાં હતાં. શાળા સ્થપાઈ હતી, અને તેમાંથી જ્ઞાન ધરાવનારા માણસો શિક્ષણ લઈ લઈને બહાર નીકળ્યા હતા, ને તેમની સંખ્યા દિવસે દિવસે વધતી હતી. આ માણસે છેવટે પોતે સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી વિચાર કરવાનું પસંદ કરતા. છેવટે પ્રાચીન બાબતેના પુનઃસ્થાપનથી મનુષ્યના મનને પુનર્જીવન મળતું હતું તે પણ આજ સમયે થયું હતું. એ બાબત વિષે મેં આગળ તમને કહ્યું છે.
સોળમા સૈકાની શરૂઆતમાં આ બધાં કારણે એકઠી થવાથી માણસને મન પર પ્રગતિની આવશ્યક્તાની જબરી છાપ પડી હતી.
આ બધાં વિરુદ્ધની ધાર્મિક સત્તાની સ્થિતિ તદન જુદા જ પ્રકારની હતી: એ આળસ ને જડતામાં સપડાઈ ગઈ હતી. ધાર્મિક સમાજની ને રેમના ધર્મમંડળની રાજકીય શાખ ઘણી ઘટી ગઈ ગતી. યુરોપનો સમાજ ક્યારનોએ એના હાથમાંથી ખસી ગયો હતો ને લૌકિક રાજસત્તાના તાબામાં આવી ગયા હતા. તેમ છતાં ધાર્મિક સત્તા પિતાને આડંબર, બહારના હકો ને અગત્ય જાળવી રહેતી હતી. એણે જેમ જૂનાં રાજ્યોની સત્તા તોડવાને કર્યું હતું તેમ એને વિષે પણ તેવું જ બન્યું. એની વિરુદ્ધ ફરિયાદ થતી તેમાંની મોટે ભાગે એને વિષે લાગુ પડે તેવી નહતી. સોળમા સૈકામાં
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
યુરાપના સુધારાના પ્રતિક્રાસ.
રામનું ધાર્મિક મંડળ ઘણું જોરજુલમી હતું તે રિયાદ ખરી નથી, અને ખીજા વખતામાં જેવા અનાચારા થતા તેના કરતાં એના ખરેખરા અનાચારા સંખ્યામાં વધારે, કે વધારે ખરાબ હતા તેમ પણ નથી. એથી ઉલટું ધાર્મિક સત્તા તે વખતે હતી તેટલી અગાઉ કોઇ વખતે બિનદરકાર તે સહિષ્ણુ નહાતી; જો માણસ એને હેક્યા વગર રહેવા દે તા માણસાની સ્વતંત્રતાને પણ એ ધ્યેય્યા વિના રહેવા દેવા તૈયાર હતી. પણ સત્તા જ્યારે ઓછામાં ઓછી બળવાન હૈય છે, તેને માટે લોકોને ઓછામાં ઓછું માન હાય છે, ને તે ઓછામાં એછું અનર્થ ઉત્પન્ન કરતી હોય છે ત્યારેજ તેના પર હુમલા પણ થાય છે, કારણ કે ત્યારેજ તેના પર હુમલા કરવા શક્ય હાય છે, અગાઉ તા તે અશય હાય છે.
આ પરથી દેખીતુંજ છે કે રેકર્મેશનના અનાવ મેં દર્શાવ્યા મુજબ સ્વતંત્રતા મેળવવાનેાજ માટે પ્રયાસ હતા. ખીજાં જે કારણેા ગણાવવામાં આવે છે તે આના પ્રમાણમાં બહુ ઓછી અગત્યનાં હતાં.
હું એક એવી ધારણા કરૂં છું કે રેકર્મેશનનાં શરૂઆતનાં વર્ષો પછી, જ્યારે એણે ધારેલા બધા ઉદ્દેશ જાહેર કરી ચૂક્યું હોય તે બધી ફરિયાદે કરી ચૂક્યું હોય, ત્યારે જાણે ધાર્મિક સત્તા એના મતની થઈ ગઈ હોય, ને એને કહે કે—“ઠીક, એમ ત્યારે. હું બધુંજ સુધારીશ. હું વધારે નિયમિત ને ધાર્મિક વ્યવસ્થા પ્રમાણે વર્તીશ. બધી ઉશ્કેરણી, બધી અવ્યવસ્થા, બધાં કરી હું દબાવી દઇશ. ધાર્મિક સિદ્ધાન્તાની બાબતમાં પણ હું પૂર્વના અર્થો કબૂલ રાખીશ. પણ જ્યારે બધી ફરિયાદી આમ દૂર થાય, ત્યારે, હું મારૂં મહત્ત્વ ચલાવીશ–અગાઉની પેઠે માણસના મન પર મારા કાબુ રહેશે, ને તે અગાઉ જેટલીજ સત્તા ને અગાઉ જેટલાજ હા સાથે.'' શું તમે ધારા છે કે આટલી ખૂલાતાથી ધાર્મિક પરિવર્તન કરનારા સંતુષ્ટ થાય, ને તેમની પ્રગતિના કાર્યમાંથી અપ્રવૃત્ત બને? હું નથી ધારતા. હું દઢતાથી માનું છું કે એ કાર્યમાં તે પ્રવૃત્તજ રહત, તે સુધારાની માગણી કર્યો પછી સ્વતંત્રતાની માગણી કરત. સેાળમા સૈકાના અણીના સંજોગો માત્ર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન બારમું.
સુધારોજ કરાવનારા નહેતા, પણ ઉચછેદક હતા, બધું ફેરવી નંખાવે એવા જબરા હતા. એ સમયને આ બાબતના ગુણદોષોથી વિમુક્ત કરવો અશક્ય હતો; અને આવા સ્વરૂપનાં બધાં જ પરિણામો પણ તેમાં જણાયાં હતાં.
સોળમા સૈકાનું ધાર્મિક પરિવર્તન જ્યાં જ્યાં પ્રસર્યું હતું ત્યાં બધે જ મનુષ્યના મનને પરતંત્રતામાંથી જે એ તદન વિમુક્ત નહિ કરી શકયું હોય તોએ નવી રીતની સ્વતંત્રતા એને ઘણી મેળવી આપી માલૂમ પડશે. માણસનું મન સંજોગો પ્રમાણે, રાજસત્તાથી સ્વતંત્ર કે તેને તદન અધીન એ બનાવને લીધે થવા પામ્યું; તોપણ ધાર્મિક સત્તાને તો એણે તદન નિર્બળ કરી નાખી ને માણસના મન પર એને નિયમિત કબુ હતો તે છીનવી લીધો જુદા જુદા દેશોના જુદા જુદા સંજોગોમાં રેફર્મેશને આ પરિણામ બધેજ આપ્યું હતું. જ્યાં જ્યાં રેફર્મેશનનો પવન પેઠે, પછી તે ફાવ્યો કે નહિ, તોએ બધા જ સંજોગોમાં ધાર્મિક સત્તાથી તેણે મનુષ્યના મનને તદ્દન તંત્ર કર્યું છે. આ પરિણામ અને આવ્યું છે એટલું જ નહિ, પણ તેટલાથી જ એ હિલચાલ જાણે સફળ થઈ છે. જ્યાં જ્યાં એને એટલું મળ્યું છે ત્યાં એણે વધારેની અપેક્ષા રાખી નથી, અને એથી જ એ બનાવને અગત્યનો ભાગ માણસને ધાર્મિક સત્તાથી સ્વતંત્ર કરવાનો હતો તે સાબીત થાય છે. તેથી જર્મનિમાં રાજકીય બાબતમાં દાસત્વ, અથવા એટલું બધું નહિ તોએ અસ્વતંત્રતા એણે સહી લીધી. ઇંગ્લંડમાં. ધર્મગુરુઓના ચઢતા ઉતરતી ક્રમ એણે કબલ રાખ્યા, ને રેમન ધર્મસમાજના કરતાં પણ વધારે અનાચારવાળે સમાજ સહી લીધા. આમ કેટલીક બાબતોમાં રેફર્મેશન ઘણો જેસ્સો બતાવતું હતું, તે આ બાબતમાં આટલું બધું નબળું ને નમતું કેમ થતું હતું ? તેનું કારણ એજ હતું કે એને મુખ્ય જે કામ સાધવું હતું તે સધાતું હતું-ધામિક સત્તાનો બહિષ્કાર ને મનુષ્યનું તેમાંથી વિમોચન. હું ફરીથી કહું છું કે જ્યાં જ્યાં આ ઉદેશ સધાતો, ત્યાં એ બધીજ પદ્ધતિઓ ને સ્થિતિઓ નીભાવી લેવાતી.
આ તપાસની ઉલટી તરફથી સાબીતી હવે લઈએ. જે દેશમાં
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ -
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ,
ધાર્મિક પરિવર્તનને પવન દાખલ થવા પામ્યું નહતો ને જ્યાં શરૂઆતમાં જ તેને દબાવી દેવામાં આવ્યો હતો, ત્યાંને ઈતિહાસ આપણે જોઈએ. આપણને માલૂમ પડે છે કે માણસના મન પરનાં બધૂનનું ત્યાં વિમોચન થયું નથી. સ્પેન ને ઈટાલિ, એ બે મોટા દેશો આ સાબીત કરશે.
જ્યારે યુરોપના જે દેશના ઇતિહાસમાં રેફર્મેશન અગત્યને ભાગ લેતું હતું, ત્યાં છેલ્લા ત્રણ સૈકામાં માણસની બુદ્ધિએ અગાઉ કદાપિ નહિ અનુભવેલી એવી પ્રવૃત્તિ ને સ્વતંત્રતા અનુભવવા માંડી હતી, ત્યારે તેજ સમયમાં જે દેશમાં એ સુધારા દાખલ થયા નથી ત્યાં બુદ્ધિ નિર્માલ્ય ને જડ થઈ ગઈ હતી. આમ સીધી ને ઉલટી રીતની સાબીતી એકજ વખતે સાથે સાથે ઈતિહાસ તપાસતાં આપણે કરી છે કે, તે બન્ને પરથી એક જ અનુમાન પર આવીએ છીએ.
વિચારને જો, ને ધાર્મિક બાબતમાં અનિયંત્રિત સત્તાને બહિકાર એ બે રેફર્મેશનનાં મુખ્ય લક્ષણો, એની થએલી અસરનું સામાન્ય પરિણામ, ને એના ભવિષ્યના ઇતિહાસમાં મુખ્ય હકીકત છે.
હકીકત એ શબ્દો હું ખાસ વાપરું છું. રેકશનના ઇતિહાસમાં માણસના મન પરનાં બધુનેનું વિમોચન તે કંઈ સિદ્ધાન્ત નહોતે પણ એક હકીકત હતી, તે કંઈ ધારણ નહોતી પણ એક પરિણામ હતું. આ બાબ તમાં હું ધારું છું કે ધાર્યા કરતાં રેફર્મેશને વધારે ઉદેશ સાધ્યો હતો. બીજાં ઘણાં પરિવર્તને જ્યારે પોતે ધારેલા ઉદેશો સાધવામાં પાછળ પડી જાય છે, જ્યારે તેમાં આવતાં પરિણામે ધારણાઓ કરતાં ઘણાં ઉતરતાં હોય છે ત્યારે રેફર્મેશનનાં પરિણામે ધારણાઓ કરતાં ચઢી ગયાં. એ પરિવર્તન યોજનામાં હતું તેના કરતાં બનવામાં ચઢીઆ, નીવડયું. એણે જે કાર્ય સાધ્યું તેને પૂર્વથી એને ખ્યાલ નહોતે, ને તેમ કરવાનું તે કહેતું પણું નહોતું.
એના શત્રુઓ એની સામે વારવાર શું વાંક કાઢે છે? એનો અવાજ બંધ કરવાને એનાં ક્યાં પરિણામો તેઓ દાઢમાં લે છે ?
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ખારમું.
Re
ર
મુખ્ય એ. હું. ધાર્મિક સમાજના ટુકડા થઈ ગયા તે. રજો જુલમ ને અસહિષ્ણુતાથી વપરાતું જોર. એ સુધારાના વાધીઆ કહે તમે સ્વેચ્છા ઉસ્કેરે છે; તમે એને ઉત્પન્ન સુદ્ધાં કરા છે; અને તે કરી રહ્યા પછી તમે તેને નિયમમાં લાવવા ને દબાવવા ઇચ્છે છે, અને તમે તેને કેવી રીતે દખાવે છે ? સખ્તમાં સખ્ત પગલાં ભરીને તમે જાતેજ નાસ્તિકતાને જોરથી હાંકી કાઢા છે, તે તે હક વગરની સત્તા વાપરીને. ક્ર્મેશનની વિરુદ્ધ કરવામાં આવેલા બધા હુમલાઓ તપાસી જાએ, ને તેમાં માત્ર ધર્મમત પંથની બાબતેા હેાય તે જુદી રાખા, તે તમને જણાશે કે આ એજ મુખ્ય વાંધા લેવામાં આવે છે.
""
F
સુધા કપક્ષ તેથી ઘણા ગુંચવાઈ ગયા હતા. એ લેાકેાએ ધર્મસમાજના ટુકડા કરી નાખ્યા ને ધણા પંથ સ્થાપ્યા એ વાંધા કબૂલ કરી, તે યેાગ્ય રીતે જરૂરનું હતું એમ કહેવાને બદલે સુધારકેા તેના અસ્તિત્વ વિષે ચાપ ભણતા તે પંથેાના અહિષ્કાર કરતા, દિલગીર થતા, ને તેના અસ્લીકાર કરતા, કહેતા કે પંથો છેજ નહિ. જોરજુલમ વાપરવા વિષે, વાંધા લેવામાં આવતા, ત્યારે તેના બચાવમાં પણ એટલાજ ગૂંચવાતા; તેની આવશ્યક્તા છે એમ કહેતા, અને કહેતા કે સત્ય તેમના હાથમાં આવેલું હાવાથી ભૂલ દખાવવા ને તે માટે શિક્ષા કરવાના તેમને હક હતા; એમને પંથ ને એમની સંસ્થાએજ ખરાં છે એમ કહેતા, અને રામન ધર્મસમાજ તે સુધારકાને શિક્ષા કરવાના હક નહાતા, તેનું કારણ તેઓ એમ ખતાવતા કે તે સમાજ તેમની વિરુદ્ધ ભૂલમાં હતી.
જ્યારે જોરજુલમથી કામ લેવા વિષેના વાંધા તેમના શત્રુઓ તરફથી નહિ પણ તેમનામાંનાજ માણસ, તેમનાજ જે પંથના માણસાને સુધારકા બહિષ્કાર કરતા હતા તેમની તરફથી લેવામાં આવતા અને તેઓ કહેતાઃ “અમે માત્ર તમે જે કર્યું છે તેજ કરીએ છીએ; જેમ તમે જુદા પૃષા તેમજ અમે પણ માત્ર જુદાજ પડીએ છીએ,” ત્યારે સુધારકો આના
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
યુપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
ઉત્તર દેવામાં તેથાએ વધારે ગુંચવાતા, તે ઘણીવાર તા માત્ર બમણા જોરથી પ્રત્યુત્તર આપતા.
- ખરૂં જોતાં ધાર્મિક બાબતમાં અનિયત્રિત સત્તાનો નાશ કરવાને સુધારા મથતા હતા તે વખતે તેએ બુદ્ધિના સ્વાતંત્ર્યના ખરા નિયમે વિષે અજ્ઞાનની સ્થિતિમાં હતા. મનુષ્યના મન પરના બન્ધનમાંથી તેએ તેને વિમુક્ત કરાવ્યું, ને તેમ છતાં નિયમિત રીતે તેને અંકુશમાં રાખવાતા તેઓ દાવા કરતા હતા. વ્યાવહારિક રીતે સ્વતંત્ર વિચારશક્તિને તે ઉત્તેજન આપતા હતા, નિયમમાં ખેાટી સત્તાને બદલે ખરી સત્તાને તે સ્થાપિત કરતા હતા; પણુ આમાંની પહેલી બાબત, પહેલેા ઉદેશ ખરાખર સાધી શકાયા નહિ, અને પોતે શરૂ કરેલા કાર્યને અન્ત સુધી વળગી રહેવાયું નહિ. આમ બમણા દોષને તેએ શરણે ગયા; એક તરફથી વિચારરાક્તિના સંપૂર્ણ હકો તે જાણતા નહાતા ને તેને માન આપતા નહોતા, તે બીજી તરફથી સત્તાના હક કેવી રીતે જાળવવા ને શા પ્રમાણમાં તે વિષે તે અજ્ઞાનમાં હતા. સુધારકા પાતાનાજ સિદ્ધાન્તા તે તેનાં પરિણામ વિષે બરાબર સમજતા નહાતા ને તે પ્રમાણે વર્તી શકતા નહાતા.
આજ કારણથી સુધારાના વિચારામાં કંઈક પરસ્પર વિરેધ ને સંકુચિતતા તેવામાં આવતાં હતાં, ને આથી ઘણીવાર તેના વિરેધીએ કાવતા તે તેમને છીડાં શેાધવાનું જડતુ હતું. તેમના વિરેાધી તેઓ શું કરતા તે શું કરવા માગતા તે બહુ સારી રીતે સમજતા હતા; તેએ જે ક કરતા તેના હેતુ એ વિરધીએ શેાધી કાઢતા, તે તેનાં બધાં પરિણામે દર્શાવતા. સુધારા જેટલું ધારતા તેટલું કરી શકતા નહિ, ને તેને લીધે તેમના કામામાં કંઈક અપૂર્ણતા, કઇક વિરાધ, કઈક સંકોચ જોવામાં આવતાં. આને લીધે તે વિજયી નીવડતા તાએ બુદ્ધિની નજરે જોતાં ક્રિ ધર્મ પ્રાપ્ત કરતા, ને તેનું પરિણામ પણ વસ્તુતઃ કેટલીક વાર જોવામાં આવતું હતું. રેક્મેશન પક્ષનું નબળું પાસું માજ હતુ, એજ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારાની કુત્તેહની આડે આવતું, ને એજ તેને પોતાના ખચાવ પણ બરાબર કરવા દઈ શકતું નહોતું. સેાળમા સૈકામાં થએલા આ ધાર્મિક સુધારા ખીજાં ઘણાં દૃષ્ટિબિન્દુઆથી જોઈ શકાય. પણ સમાજ પર તેણે કેવી અસર કરી તે અગત્યની ખાખત હું ચર્ચીશ. એ સુધારાથી સામાન્ય લેાકેામાં ધર્મની લાગણીઓ જાગ્રત્ થઈ. પૂર્વે ધર્મ જાણે માત્ર ધર્મગુરુઓનેજ માટેજ હતા ને તે લેાકેાનેજ જાણે ધાર્મિક વિષયેા પર ખેાલવાની સત્તા હતી. કર્મેશનથી ધાર્મિક મતપંથેાને સામાન્ય પ્રચાર પ્રસરી ગયે!; આસ્તિક લેાકેાને માટે એણે શ્રદ્ધાનાં ક્ષેત્રા ખુલ્લાં કરી આપ્યાં, જે અત્યાર સુધી તેમને માટે બંધ હતાં. વળી એ સુધારાનું બીજું પણ એક પરિણામ આવ્યું હતું. રાજકીય ખાખતામાંથી ધર્મના એણે સમૂળગા અથવા લગભગ સમૂળગા બહિષ્કાર કરાા, લૌકિક સત્તાનું સ્વાતંત્ર્ય એણે પાછું મેળવી આપ્યું.
ખીજાં ઘણાં પરિણામા દર્શાવી શકાય તેમ છે. પણ હું આટલેથીજ સંતેાષ પામું છું. રેર્મેશન વિષે આપણે જોયું તે પ્રમાણે મુખ્ય એકજ બાબત છે—ધાર્મિક બાબતમાંથી અનિયંત્રિત સત્તાને બહિષ્કાર.
આધુનિક યુરોપના ઇતિહાસના આ બનાવ અને લૌકિક બનાવાની સરખામણી જોવા લાયક છે અને તે વિષે હું થોડુંક ખેાલીશ ને પછી આ વ્યાખ્યાન સમાપ્ત કરીશ.
ખ્રિસ્તિસમાજના ઇતિહાસ વિષે જ્યારે હું ખેલો હતા ત્યારે આપણે જોયું હતું કે એ સમાજ શરૂઆતમાં એક સ્વતંત્ર સમાજ હતા, તે તેના પર શરૂઆતમાં કોઈ પશુ પદ્ધતિ કે નિયમેાના અંકુશ નહેાતા, માત્ર જરૂર પડતી તે પ્રમાણે નીતિના નિયમાના અંકુશજ તે પર રાખવામાં આવતા હતા. ચુરાપમાં લૌકિક સમાજને પણ આરમ્ભ એવીજ રીતના હતા—એ પશુ તદૃન સ્વતંત્ર સમાજ હતા, તેમાં પણ ાઈ પ્રકારના નિયમા કે કાયદાએના અંકુશ નહાતા, તે દરેક માણસ પેાતાને ઠીક લાગતું તેટલા માટે ને તેવી રીતે એ સમાજના અંગ તરીકે રહે ને વર્તતા. એ આરમ્ભની
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ,
સ્થિતિને અન્ને ધાર્મિક સમાજમાં ઉપલા વર્ગના ધર્મગુરુઓની નિરંકુશ સત્તાનું બળ વધ્યું હતું ને એ સમાજ તેમનાથી જ દેવાતા હતા. લૌકિક સમાજમાં પણ તેવું જ હતું; તેમાંએ ફયૂડલ અમીરે, ને ઉચ્ચ વર્ગના લોકોના હાથમાં જ સર્વ સત્તા હતી. ધાર્મિક સમાજમાં ઉપલા વર્ગના ધર્મગુઓના હાથમાંથી એકજ માણસના હાથમાં બધી સત્તા ગઈ–પાપના લૌકિક સમાજમાં પણ એવા જ ફેરફાર થયો હતો, અમીર ને ઉચ્ચ વર્ગના
કેની સત્તાનો નાશ કરીને જ નૃપ સત્તાનું બળ વધ્યું હતું. સોળમા સૈકામાં ધાર્મિક સમાજમાં અનિયત્રિત સત્તા વધી ગઈ હતી તેની વિરુદ્ધને પવન વાવા મંડ્યો, ને તેને પરિણામે યુરેપમાં સ્વતંત્ર વિચારે થવા માંડ્યા, સ્વતંત્ર વિચારે માનનીય ગણાવવા માંડ્યાં, ને સ્થપાવવા મંડયા. લૌકિક સમાજમાં એવી જ સ્થિતિ આપણા દિવસોમાં આવતી આપણે જોઈ છે. અનિયન્દ્રિત લૌકિક સત્તા–રાજસત્તા પર હુમલા કરવામાં આવ્યા, ને તેને જીતી લેવામાં આવી હતી. આમ તમે જોયું કે એ બન્ને સમાજેમાં એક જ પ્રકારના ફેરફાર થતા ગયા છે, ને તેમાં એક જ જાતનાં પરિવર્તન થયાં છે; ફેર, માત્ર એટલો જ છે કે આવા ઈતિહાસમાં ધાર્મિક સમાજના ફેરફાર સૌથી પહેલા થયા છે.
હવે આપણે આધુનિક સમાજની એક મોટી બાબત સુધી આવી પહોંચ્યા છીએ—એ બાબત તે સ્વતંત્ર વિચાર, મનુષ્યનું મન નિકુશ બુદ્ધિને ઉપયોગ કરે તે છે. તેની સાથે સાથે બધેજ રાજકીય બાબતમાં સત્તા એકહથ્થી વધારે ને વધારે થઈ હતી તે પણ આપણે જોયું છે. મારા આવતા વ્યાખ્યાનમાં હું ઇંગ્લંડના રાજકીય પરિવર્તન વિષે બેલીશ.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન તેરમું.
૨૦૩
વ્યાખ્યાન તેરમું.
વ્યાખ્યાનનો વિષય–ઈગ્લેંડના રાજકીય પરિવર્તનનું સામાન્ય સ્વરૂપ–એનાં મુખ્ય કારણો– ધાર્મિક કરતાં એ રાજકીય વધારે હતું– એમાંના ત્રણ મુખ્ય પર ૧. કાયદા સુધારનારાઓને પક્ષ ૨. રાજકીય પરિવર્તન ઇચછનારાઓને પક્ષ, ૩. સામાન્ય 'જિક પરિવર્તન ઈચ્છનારાઓને પક્ષ-બધા નિષ્ફળ થાય છે– ક્રોવેલ-ટુઅર્ટ રાજાઓનું ફરી ગાદીએ બેસવું પ્રધાનમંડળ-ઈંગ્લંડમાં ને યુરોપમાં ૧૬૮૮નું રાજકીય પરિવર્તન.
મે જોયું કે યુરોપના સમાજના અગાઉ જે બધાં ત ને લક્ષણો હતાં તેના ભેદ જતા રહ્યા ને માત્ર બેજ મુખ્ય ત સોળમા સૈકામાં તે સમાજમાં જોવામાં આવે છે–સ્વતંત્ર વિચાર ને એકહથ્થી સત્તા. પહેલું તત્ત્વ ધર્મગુરુઓમાં ને બીજું લૌકિક
સમાજમાં પ્રવર્તે. યુરોપમાં એકી વખતે વિચારસ્વાતંત્ર્ય, ને નિરંકુશ પસત્તા, એ બન્ને સ્થપાયાં.
આ બે ત વચ્ચે વિરોધ મેડેહેલે ઊઠયા વિના રહે એમ ભાગ્યેજ ધાર્યા વિના રહેવાય તેમ હતું, કારણ કે એ બે બાબતે પરસ્પર વિરોધી હતી; એક બાબત ધાર્મિક બાબતમાં અનિયંત્રિત સત્તાના નાશની હતી, ને બીજી એ સત્તાના લૌકિક કે રાજકીય બાબતોમાં જયની હતી; એકે પ્રાચીન મુખ્ય ધાર્મિક સત્તા–પાપની એકહથ્થી સત્તાના નાશને માર્ગ તૈયાર કર્યો, ને બાજીએ પ્રાચીન ચૂિડલ ને સામાજિક સ્વાતંત્ર્યને સંપૂર્ણ નાથ આશે. આ પ્રકારનાં બે તો એકબીજાના સંઘદનમાં આવ્યા વિના રહે એ અસંભવિત હતું.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
એવા ખનાવ, એ સંટ્ટન ઇંગ્લંડમાં સૌથી પહેલું થયું. એ દેશના રાજ્યપરિવર્તનનું તેટલાજ માટે ચુરાપના સુધારાના ઇતિહાસમાં અગત્ય છે. પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે આ વિરાધ અન્ય સ્થળે નહિ ને ઇંગ્લંડમાંજ કેમ સૌથી પહેલા ઉભા થાય છે?
૨૦૪
જેમ ચુરોપમાં તેમજ ઇંગ્લંડમાં નૃપસત્તામાં એકજ પ્રકારના ફેરફારો થયા છે. એ સત્તા વૂડર વંશના રાજાના વખતમાં જેવી વધી તેવી ત્યાર પછી કદાપિ વધી નથી. તે પરથી એમ નથી. અનુમાન કરવાનું કે યૂડર રાજાઓની અનિયંત્રિત સત્તા તેમના પૂર્વજોના કરતાં વધારે જોરાવર હતી કે તેથી ઇંગ્લેંડને કંઈ વધારે વેઠવું પડયું. હું એમ ધારૂં છું કે ચૂડર રાજાઓના રાજ્યામાં જોરજુલમ ને અન્યાયના જેટલા દાખલાઓ થયા હતા તેટલાજ, કદાચ વધારે પણ દાખલા પ્લન્ટેજિનેટ રાજાઓના સમ યમાં ઇંગ્લંડમાં થયા હશે. ટયૂડર રાજાના વખતમાં નવું એ હતું કે એ જોહુકમી વધારે નિયમિત રીતે કરાવવા મંડાઈ, નૃપસત્તાએ છેક શરૂઆતનું ને સ્વતંત્ર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું, અત્યાર સુધી નહિ જોવામાં આવેલું સ્વરૂપ ને પતિ ણે તે સમયે પ્રથમ ધારણ કર્યો. આમા હેત્રિ, ઇલિઝાબેથ, પહેલા જેમ્સ, કે પહેલા ચાર્લ્સની રાજ્યપદ્ધતિ પહેલા એડવર્ડ કે ત્રીજા એડવર્ડની પદ્ધતિ કરતાં નિયમમાં તદ્દન જુદાજ પ્રકારની હતી, જોકે આ છેલ્લા બે રાજાઓની સત્તા પણ કંઈ ઓછી નિરંકુશ કે ઓછી વાપરવામાં આવતી નહોતી. હું કરીથી કહું છું કે સાળમા સૈકામાં ઇંગ્લેંડમાં નૃપસત્તાની નિયમિત પદ્ધતિજ બદલાઈ હતી, આચારમાં ભાગ્યેજ ફેર થયા હતા, કારણ કે આચારમાં આગલા રાજાએ પણ નિરંકુશ બનતા હતા; નૃપસત્તાએ તદ્દન નિરંકુશતા ધારણ કરી, અને બધાજ કાયદા-પાતે જે કાયદાને માન આપવું જોઈ એ એમ ક્માલ્યું હુંય તે સુદ્ધાં—ની તે હદ બહાર છે એમ તેણે દાવા કર્યાં.
વળી જે રીતે ચુરાપમાં ધાર્મિક પરિવર્તન થયું હતું તે રીતે તે ઇંગ્યુંડમાં થયું નહોતું; અહીં તે તે માત્ર રાજાએનેજ હાયે અણુાયું હતું.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન તેરમું.
૨૦૫
એમ નહિ કે જેમ અન્ય સ્થળે તેમ આ દેશમાં પણ પ્રજા સુધારાને માટે ઘણે સમય થયાં શરૂઆત કરતી નહોતી કે મથતી નહોતી, ને તે ટુંક મુદતમાં પાર ન પડત. પણ આઠમા હેત્રિએ જાતે તે કામમાં અગ્રણીનું કામ કર્યું, પરિણામ એ આવ્યું કે યુરોપમાં રેફર્મેશનનું કાર્ય જેટલી ફતેહ મેળવી શક્યું હતું તેટલું તે ઇંગ્લંડમાં મેળવી શક્યું નહિ. કારણ એ હતું કે એ કાર્યની શરૂઆત કરનારા પિતાના સ્વાર્થની ખાસ દરકાર રાખતા હતા. રાજા ને ધર્મગુરુઓએ પૂર્વની પિપની સત્તાને પામ થએલું દ્રવ્ય ને સત્તાની અંદર અંદર વહેંચણી કરી લીધી. પરિણામ જલદીથીજ જણાયું હતું. એમ કહેવાતું હતું કે રેફર્મેશનનું કામ પૂરું થયું હતું, છતાં તે સાધવાનાં જે કારણો ને જે હેતુઓ હતાં તે હજી જીવતાં હતાં. એણે પ્રજાકીય સ્વરૂપ ધારણ કર્યું ને યુરોપમાં જેમ પોપની સત્તાવિરુદ્ધ ઝુંડે ઉઠાવવામાં આવતો હતો તેમ અહીં ધર્માધ્યક્ષોની વિરુદ્ધ ઉઠાવવામાં આવતો હતો, તેમને જાણે બીજા એટલા પોપની પેઠે જ ગણી કાઢી તિરસ્કરણીય ગણવામાં આવ્યા.
લગભગ તેજ સમયે લૌકિક સમાજમાં પણ સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવાને લોકે પ્રવૃત્તિશીલ બન્યા હતા, ને રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાના પ્રયત્ન કરતા હતા. તેવા પ્રયત્ન ત્યાં સુધી અગાઉ થયા નહોતા, અથવા તે થયા હોય તોએ નજીવા હતા. સોળમા સૈકામાં ઇંગ્લંડની વ્યાપારિક સંપત્તિ ઘણી જ જલદીથી વધી; તે જ વખતે જમીનની મીલકતની માલીકીની અદલાબદલી ઘણી થઈ. યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે અગાઉ જે વર્ગ અમીરી સ્થિતિમાં હતા તેની પડતી થવાથી આમ જમીનની માલીકી બદલાઈ હતી, ને પરિણામે સત્તરમા સૈકાની શરૂઆતમાં આમની સભાના સભાસદો જેટલા તવંગર હતા તેટલા અમીરવર્ગના લકે જોવામાં આવતા નહોતા. આમ એકજ વખતે તે સમયે વ્યાપારિક સંપત્તિની વૃદ્ધિ ને જમીનની માલીકીમાં ઘણી અદલબદલ થવા પામ્યાં હતાં. આ બેની અસર સાથે એક ત્રીજી પણ બાબત આવી–લોકેના વિચારોની નવી પ્રવૃત્તિ. ઇલિઝાબેથનું રાજ્ય, સાહિત્યની ને ફિલસુફીની પ્રવૃત્તિની બાબતમાં કદાચ અંગ્રેજી ઈતિહાસમાં સૌથી અમુ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०९
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. ત્યને ને માટે સમય છે, ઉચ્ચ ને ફળદ્રુપ કલ્પનાઓને એ યુગ છે. યુરિટન સુધારકે અચકાયા વિના પિતાના સંકુચિત પણ સારા વિચારે ઠેઠ સુધી આચારમાં મૂકતા; વિરુદ્ધનો વર્ગ નીતિમાન ઓછા ને સ્વતંત્ર-સ્વછાવાન વધારે હોવાથી તેને જે જે ગમતું ને તેના કુતૂહલને સંતોષ આપતું તે બધું સ્વીકારતે.
આવી રીતનાં સ્વાતંત્ર્યનાં પ્રેરક વલણ યુરોપમાં પણ કેટલેક ઠેકાણે થયાં હતાં. પણ તે સંતોષાવવાનાં સાધને ત્યાં હતાં નહિ. તે કેવી રીતે સંતોષાવવાં તે લોકો ત્યાં જાણતા હતા. તે દેશની સંસ્થાઓ કે ત્યાંના રિવાજેમાંથી એકે બાબત તરફથી તેને મદદ મળે તેમ નહોતી. એ વલણે પ્રફુલ્લિત થયા વિનાનાં ને ચેસ રીતે પ્રકાશમાં આવ્યા વિનાનાં જ ત્યાં રહ્યાં. ઇંગ્લંડમાં સ્થિતિ જુદી હતી. ત્યાં રાજકીય સ્વાતંત્ર્યનો પવન જે સોળમા સૈકામાં ફરીથી વાવા માંડ્યો ને જે રેફર્મેશનને પરિણામેજ થયે હતા, તેને પ્રાચીન સંસ્થાઓ ને સામાજિક સ્થિતિઓ પર જોર અજમાવવાનું ઠીક સાધન મળ્યું હતું.
ઈંગ્લંડની સ્વતંત્ર સંસ્થાઓની ઉત્પતિ દરેક જાણે છે. ૧૨૧૫માં મોટા ઉમરાવોએ જૉન રાજા પાસે મેગ્ના કાર્ટી પર કેવી રીતે સહી કરાવી તે બધા જાણે છે સામાન્યતઃ એટલું જે જાણવામાં નથી તે એ છે કે એ મેગ્ના કાર્ટા નામની પ્રજાના હકની પત્રિકા પછીના રાજાઓના વખતમાં પણ તેમને યાદ કરાવવામાં આવી હતી ને તેમાં અપાયેલા હકો ફરીથી મંજુર કરાવવામાં આવ્યા હતા. તેરમા ને સોળમા સૈકાની વચમાં ત્રીસથી વધારે વાર એ પત્રિકા કે સનદ ફરી ફરી બહાલ કરાવવામાં આવી હતી. એ પત્રિકા બહાલ કરાવવામાં આવી હતી એટલું જ નહિ પણ એને જારૂ રાખવા ને એમાંથી જ નીકળતા વધારે હકની માગણી કરવા નવા કાયદાઓના ખરડા દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા. તેથી જાણે કોઈ પણ પ્રકારના ખાલી વચગાળા વિના જ એ મેગ્ના કા નામની પ્રજાના હકોની પત્રિકા જાણે તાજી, જીવતીજ રહી શકી હતી. તે જ વખતે આમની સભાનું બંધારણ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન તેરમુ
૨૦g
સ્થપાયું, ને દેશની માટી સંસ્થાઓમાં એનું પણ સ્થાન ગણાતું થયું. હૂઁ. ન્ટાજિનેટ વંશના રાજાના વખતમાં એનાં ખી વવાયાં; તે સમયે રાજ્યમાં એ સભાએ મોટા ભાગ કંઈ પણ લીધા એમ હું કહેવા નથી માગતા. ખરું જોતાં રાજકીય બાબતે પર બરાબર અસર પણુ એ તે વખતે કરી શકતી નહાતી. તે વખતે તેા રાજા ખેલાવે તાજ એ વચમાં પડી શકતી, ને તે પણ હંમેશ નાખુશીથી નૈ આચકા સાથે; જાણે કે પેાતાની સત્તા વધારવાના કરતાં તે સત્તા વાપરતાં કે તેની આપલે કરતાં તે વધારે હીતી હાય એમ ભાસતુ. પણ વિષય જ્યારે ખાનગી હકાના સંરક્ષણેાના હોય ત્યારે આમની સભા પેાતાની સેવા ધણા ઉત્સાહ તે ખંત સાથે મજાવતી, ને તેમ કરતાંજ, તેમ કરવામાંજ તેણે અંગ્રેજી રાજ્યના બંધારણના પાયારૂપ થએલા સિદ્ધાન્તા સ્થાપિત કર્યા છે.
પ્લન્ટેજિનેટ વંશના રાજા પછી, તે ખાસ કરીને ટચાર વંશના રાજાએ પછી આમની સભા અથવા ખરૂં જોતાં આખી પાલ્યાનેંટ જુદુંજ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. પ્લૅન્ટેજિનેટના સમયમાં કરતી હતી તેમ ખાનગી હકે કે લેાકેાની સ્વતંત્રતા જાળવવાનું કાર્ય એણે હવે ચાલુ રાખ્યું નહિ. ખાનગી હા પરની તરાપા ને સ્વેચ્છાનું વધતું જતું પ્રાખહ્મ—તે વિષે તે શાન્તિથી ગઈ કરે છે. પણ બીજી તરફથી રાજ્યના શાસનની બાબતમાં પાૉમેટ વધારે અગત્યતા—આગળ પડતા ભાગ લેવા માંડે છે. ધર્મ બદલવામાં તે વારસાની હાર નક્કી કરવાની ખબતમાં આઠમા હૈત્રિને કાઈ સાધક બળની જરૂર હતી, કોઈ પ્રજાકીય સાધનનેા ખપ હતા, તે એની આ જરૂરમાં પાલ્લ્લામેન્ટે મદદ કરી, તે ખાસ કરીને આમની સભાએ એ સભા પ્લૅન્ટાજિનેટાના સમયમાં રાજાઓની સાથે થવાનું સાધન હતી ને ખાનગી હકા જાળવવામાં મદદગાર થતી હતી, ચૂડર રાજાઓના સમયમાં એ રાજશાસનનું સાધન મની ને રાજનીતિનું પણ સાધન બની. તેથી સેાળમા સૈકાને અન્તુ એ સભાની અગત્ય ઘણી વધી ગઈ હતી, ને તે સમયથી એ મુખ્ય સત્તાની શરૂઆત થઈ.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ
સોળમા સૈકાને અને ઇંગ્લંડની સ્વતંત્ર સંસ્થાઓ તરફ આપણે નજર કરીએ છીએ ત્યારે આપણને આટલી બાબતો માલુમ પડે છે. (૧) સ્વતંત્રતાના મુખ્ય નિયમો ને સિદ્ધાન્ત. પ્રજાજીવનમાં કે કાયદાકાનૂની બાબતમાં આવું કદાપિ વિસ્મરણ થયું નથી. (૨) દાખલાઓ સ્વતંત્રતાના આગળના ટાંકવા લાયક દાખલાઓ. આમાં વિદ્ધ જોવામાં આવે એવા દાખલાઓ પણ હશે, પણ જેટેલા હતા તે બધા સ્વતંત્રતાની લડત મચાવનારાઓને, સ્વતંત્રતાનું સંરક્ષણ કરનારાઓને પોતાના હકો ને પિતાની લડત કાયદાપૂર્વક છે એમ બતાવી આપવામાં બસ થાય એવા દાખલાઓ હતા. (૩) સ્વતંત્રતાનાં બીથી ભરપૂર એવી કેટલીક ખાસ તે સ્થાનિક સંસ્થાઓ; જ્યુરી, સભામાં મળવાને ને હથિયારબંધ થવાને હક, મ્યુનિસિપલ સંસ્થાઓ ને તેમની સત્તાનું સ્વાતંત્ર્ય. (૪) પાલ્યમેંટ ને એની સત્તા તેની રાજાને અગાઉ કરતાં પણ વધારે જરૂર પડતી હતી, કારણ કે રાજાઓએ પિતાની સ્વતંત્ર આવક, મકાને, ચૂડલ હકે વગેરેમાંથી મોટા ભાગનો વ્યય કરી નાખ્યો હતો ને તેથી પિતાની સત્તાને ટકાવી રાખવા જ બાબતમાં પ્રજામતને આશરે હતો.
આમ યુરોપની રાજકીય સ્થિતિનાથી ઇંગ્લી સ્થિતિ સળમા સૈકામાં તદન જુદી જ હતી. ટયુડર વંશના રાજાઓની જોહુકમી હતી છતાં સ્વતંત્રતાને પવન વાઈ શકે ને તે ધાર્યું કામ કરી શકે તેને માટે ચોક્કસ સાધન હતું જ.
આ સમયે ઇંગ્લંડમાં પ્રજાની બે જરૂરીઆત હતી. એક તરફ ધાર્મિક પરિવર્તન ને સ્વતંત્રતા શરૂ થઈ ચૂક્યાં હતાં તેની જરૂર હતી, ને બીજી તરફ સ્વતંત્ર પસત્તા તે વખતે વધતી જતી હતી તેની વિરુદ્ધ રાજકીય સ્વતંત્રતાની જરૂર હતી આ બે જરૂરીઆતે જેમ વધતી ગઈ તેમ તેમ આ દરેકને માટે જે જે પગલાં ભરવામાં આવી ચૂક્યાં હતાં તેની મદદ મળતી ગઈ. એ બન્ને એકઠાં થયાં. ધાર્મિક સુધારા ભાગના પક્ષ રાજા ને ધર્મગુરુઓની વિરુદ્ધ પિતાની સ્વતંત્રતાની લડત માટે રાજ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન તેરમું.
૨૦૮ કીય સ્વતંત્રતા માગવા મંડે; અને રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય માગનારે પક્ષ પ્રજાકીય સુધારો ભાગવા મંડે. લૌકિક ને ધાર્મિક સત્તાઓ, જે હવે રાજાના હાથમાં એકહથ્થી થઈ હતી તેની વિરુદ્ધ લડત મચાવવા બન્ને પક્ષે એકઠા થઈ ગયા. અંગ્રેજી પરિવર્તનનું બી ને તેને ભાવાર્થ આજ છે.
આમ સ્વતંત્રતાનું સંરક્ષણ કરવા, સ્વતંત્રતા મેળવવાનો જ તેને ખાસ ઉદેશ હતો. ધામિક સુધારકોને આ એક સાધન હતુ, રાજકીય સુધારકોને એ ઉદેશ હતો; પણ બન્નેને સ્વતંત્રતા અગત્યને સવાલ હતા, ને બન્નેને એક સામાન્ય રીતે તે પ્રાપ્ત કરવાની આવશ્યકતા હતી. નાની નાની મતભેદની બાબતે દૂર રાખીને સમગ્ર રીતે જોતાં અંગ્રેજી પરિવર્તનનો ઉદેશ રાજકીય હતું એમ સ્પષ્ટ માલૂમ પડે છે. લેકો તે સમયના ધાર્મિક હતા ને ધાર્મિક લડત પણ તે હતી ખરી, પણ તે લડતનું સાધન ને છેવટે અન્તિમ ઉદેશ પ્રજાકીય સ્વાતંત્ર્ય, રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય, ને અનિયંત્રિત નપસત્તાને નાશ, એજ હતો.
આ મેટે અણીને સમયે ત્રણ મુખ્ય પક્ષો ઉભા થયા હતા, ત્રણ પરિવર્તનનો સમાવેશ થતો હતો, ને એક પછી એક એ ત્રણે ક્ષેત્ર પર જોવામાં આવ્યાં હતાં. દરેક પક્ષમાં, ને દરેક પરિવર્તનમાં બે પક્ષ એકઠા કામ કરતા હતા, એક રાજકીય, ને બીજો ધાર્મિક, આમાં પહેલે આગળ પડતો ભાગ લેતે, ને બીજો તેની પાછળ, છતાં બન્ને એકબીજાને આવશ્યક સહાયભૂત હતા. એટલે એ બનાવનાં બન્ને સ્વરૂપો જેવી રીતે એ બનાવને આપણે જોઈએ છીએ તેવી રીતે જોવામાં આવે છે.
પહેલો પક્ષ જે જોવામાં આવ્યું તે કાયદાના સુધારાઓ માગનારાએને પક્ષ હતો. પ્રથમ એ પક્ષની છાયામાં જ બીજા બધા ઉભા રહેતા હતા. અંગ્રેજી પરિવર્તન જ્યારે શરું થયું, ને ૧૬૪૦ માં પાર્લામેંટ મળી ત્યારે બધાજ એમ કહેતા હતા, ને ઘણા શ્રદ્ધાપૂર્વક માનતા પણ હતા કે : કાયદાનો સુધારો થશે એટલે બધું પતી જશે; દેશના પ્રાચીન કાયદાઓ ને આચાર એવા સારા હતા કે તે આણવામાં આવશે તે બધી કરિ.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. યાદ દૂર થશે, ને પ્રજામતને અનુકૂળ રાજ્યપદ્ધતિ સ્થપાશે. કાયદાવિરુદ્ધ કરે ઉઘરાવતા હતા, મરજીમાં આવે તેમ કોને કેદ કરવામાં આવતા હતા, ને ટુંકામાં કહીએ તે દેશના જાણીતા કાયદાની વિરુદ્ધ જે જે આચરણો કરાતાં હતાં તેને વિષે આ પક્ષ બમ પાડતા હતા, ને તે દૂર કરવા આગ્રહથી ઈચ્છતો હતો, રાજકીય બાબતોમાં જાણીતી રીતે ને નિયમસર રાજ પિતાની સત્તા વાપરે તેવા પ્રકારની તૃપસત્તાને રાજકીય બાબતોમાં ટેકવવી, ને રાજાની સત્તાના હાથ નીચે રહે તેવી ધર્મગુરુઓની સત્તા ટકાવવાને આ પક્ષનો બેવડે ઉદ્દેશ હતો, ને એના આગેવાનોમાં કલૅરેન્ડન લાર્ડ કેપેલ, ને લૉર્ડ ફેકલેન્ડ હતા.
આ પક્ષની પાછળ બીજો પક્ષ હતું, તેને હું રાજકીય પરિવર્તન કરવા માગનારાઓને પક્ષ એ નામથી ઓળખાવીશ. આ પક્ષને એ મત હતો કે રાજ્યની જૂના વખતની શરત ને હકની જૂની જે હદો સ્વીકારાઈ હતી તે કામમાં આવે તે પૂરી થાય તેવી અગાઉ નહેતી ને તે વખતે પણ નહોતી. રાજ્યપદ્ધતિના માત્ર સ્વરૂપમાં જ નહિ પણ તેમાં વસ્તુતઃ ફેરફાર થવાની આવશ્યકતા હતી એમ એ પક્ષનું માનવું હતું. વળી રાજા ને એના પ્રધાનમંડળ પાસેથી સત્તાનું સ્વાતંત્ર્ય લઈ લેવું, ને આમની સભાનું રાજકીય અગત્ય વધારવું આવશ્યક હતું. ખરું જોતાં જે ખરી રાજસત્તા છે તે આમની સભાના ને તેના આગેવાનોના હાથમાં જોઈ એ એમ તેમના વિચારો હતા. મેં જેટલી સ્પષ્ટતાથી આ પક્ષના વિચારોનું ચિત્ર આપ્યું છે એટલી ખુલ્લી રીતે એ પક્ષ પોતાના વિચારે દર્શાવતો નહોતો, પણ તેને ભાવાર્થ એ જ હતા. પસત્તા અથવા તે રાજાની સ્વતંત્ર સત્તાને બદલે આમની સભા, જે દેશના ખરા પ્રતિનિધિ તરીકે ગણાય તેની સત્તા બળવાન રહે તે તેમને ચતું હતું. આ વિચારમજ પ્રજાસત્તાક રાજ્યની ઇચ્છાનું બીજ છુપાયેલું હતું, જોકે આ પરિણામ પૂરેપૂરું તે પક્ષે ધારેલું નહોતું, પણ માત્ર આમની સભાની સત્તા સર્વોપરિ કરવી એ સ્વરૂપમાં જ તેણે સ્વીકારેલું હતું. જે આ પક્ષ રાજકીય
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
- વ્યાખ્યાન તેરમું. બાબતોમાં તેવો જ કેટેરીઅને પક્ષ ધાર્મિક સુધારાની બાબતોમાં, સત્તા ધર્મગુરુઓની સભાઓના હાથમાં આપવાની તરફેણમાં હતો.
ત્રીજા એક પક્ષની માગણી ઘણુ જ વધારે પડતી હતી. આ પક્ષ એમ કહેત કે સંપૂર્ણ ફેરફારની જરૂર હતી ને તે પણ રાજ્યપદ્ધતિના સ્વરૂપમાં જ નહિ, પણ રાજ્યની પદ્ધતિમાં જ; રાજકીય પદ્ધતિ જ બધી ખરાબ હતી એમ તે માનતો હતો. આ પક્ષ માત્ર સુધારોજ કરવા હેતે માગતો, એને તો સમાજનું પરિવર્તન, તેમાં ઉથલપાથલ, ને બહુજ નવુંજૂનું કરવું હતું. આ પક્ષ ઉચ્છેદક મતનો હતો. આગલા બે પક્ષે પેઠે એ પણ કેટલેક અંશે રાજકીય ને કેટલેક અંશે ધાર્મિક હતો. ધર્મસંબંધી બાબતમાં જીસસ ક્રાઈસ્ટની સત્તા સિવાય બીજી કોઈજ સત્તાને તે સ્વીકારતા નહે.
બાર વર્ષ પ્રયત્નો અજમાવ્યા પછી ૧૬૫૩માં આ ત્રણે પક્ષે એક પછી એક નિષ્ફળ નીવડયા માલૂમ પડયા; નિષ્ફળ ન નીવડ્યા તેઓ નિષ્ફળ નીવડ્યા એમ માનવાને તેમને કારણ હતાં, ને પ્રજાને તેમની નિષ્ફળતા વિષે ખાત્રી થઈ હતી. કાયદાના સુધારા ઈચ્છનારાઓનો પક્ષ
જે જલદીથી અદશ્ય થયે તેણે જોયું કે જૂના કાયદાઓ ને બંધારણને લેકે બીલકુલ લેખવતા નહોતા, અને સર્વત્ર નવીનતા જ જોવામાં આવતી હતી. રાજકીય સુધારા કરનારાઓના પક્ષે જોયું કે પાર્લામેંટની જે પદ્ધતિ ને તેના જે સ્વરૂપને તેમને ઉપયોગ કરવો હતો તે નાશ પામતાં હતાં; તેમણે જોયું કે બાર વર્ષ સત્તા વાપર્યા પછી છેવટે આમની સભાના સભાસદોની સંખ્યા ઘણી ઘટી ગઈ હતી, ને પ્રજા તેમની તરફ તિરસ્કારની દષ્ટિથી જોતી હતી. રાજ્યશાસન માટે તેમને નાલાયક ગણતી હતી. ઉછે. દક વર્ગને વધારે ફત્તેહ મળી હોય એમ જણાતું હતું, સત્તાની લડતમાં એ પક્ષ વિજયવાન નીવડ્યો જણાતો હતો; આમની સભામાં ૫૦ થી ૬૦ સભાસદો ગણાતા હતા ને તે બધા જ ઉછેદક વૃત્તિના. દેશ પર રાજ્યની ખરી સત્તા ચલાવનાર વર્ગ તરીકે તે વર્ગ પિતાને યોગ્ય રીતે ગણી શકે છે
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ ને જાહેર રીતે કરી શકે તેમ હતું. પણ પ્રજાએ તેમને અસ્વીકાર કર્યો હતું. તેમના ઠરાવ કઈ પણ સ્થળે તેઓ અમલમાં મૂકી શકે તેમ નહોતું. લશ્કર કે પ્રજા બેમાંથી એકે પર તેઓ દેખીતી અસર કંઈ પણ કરી શક્યા નહિ. સામાજિક ઐક્ય કે શાન્તિની ખાત્રી હવે કઈ રહી નહતી. ન્યાય અપાતું બંધ થયું હતું, અગર જો તે અપાતે હતો, તે તે તે ન્યાયજ હવેથી રહ્યો નહતે; તે માત્ર અમુક પક્ષની સ્વેચ્છા ને આવેશથી જે હુકમ કરવામાં આવે તજ સ્વરૂપમાં રહ્યો હતે. આમ સામાજિક શાંતિનો ભંગ થયો હતો તેટલું જ નહિ, પણ રાજમાર્ગો પરથી પણ ચોરે ને લુટારાઓએ એ શાન્તિ લઈ લીધી હતી. સર્વત્ર વ્યાવહારિક, લૌકિક, કે રાજકીય દષ્ટિબિન્દુથી, તેમજ નૈતિક દૃષ્ટિબન્દુથી અરાજકતા પ્રવર્તમાન હતી. આમની સભાને ઉછેદક પ્રજાવર્ગ બેમાંથી એકકેનું બળ આ અરાજકતા અટકાવવા શક્તિમાન નહોતું.
પરિવર્તન સમયના ત્રણ પક્ષે આ પ્રમાણે એક પછી એક તે કાર્ય કરવાને રોકાયા હતા. એ ત્રણે પક્ષે તદન નિષ્ફળ નીવડ્યા હતા. “વિચાર કે પહોંચ વાપરી કિસ્મત પાસેથી જેટલું કામ કઢાવી શકાય તેટલું કિસ્મતને માટે ન મૂકનાર એક માણસ તે સમયે જોવામાં આવ્યો હતો.” એમ બાસુએતનું કહેવું છે. આ શબ્દો ભૂલથી ભરપૂર છે, ને ઈતિહાસ તેમની વિરુદ્ધ જણાયો છે. જે માણસ માટે આ શબ્દો છે તે કૅવેલ હતો, અને કૅમ્પલ જેટલું કામ કિસ્મતને આધીન રહેવા દેતો તેટલું કોઈ એ રાખ્યું નથી; માત્ર કિસ્મત જ્યાં લઈ જાય ત્યાંજ જનાર, ને કોઈ પણ ઉદેશ વિના બીકણ પગલાં ભરીને મોટું જોખમ ખેડનાર એના જેટલો બીજો કોઈ નીકળ્યું નથી. બિલકુલ હદ વિનાની મહેચ્છાઓ, દરેક દિવસ ને સંજોગ પિતાના આગળ વધવાના કાર્યમાં સાધક બનાવવાની વખાણવા લાયક શક્તિ, અકસ્માતને કાબુમાં રાખ્યા સિવાય, તે પર સત્તા વાપવાને દાવો કર્યા વિના તેને લાભકારક બનાવવાની કળા—એ બધું કૅન્વેલના હાથમાં હતું. એના જેવા સંજોગે માંજ બીજા કેઈ માણસને ન બને તેવું કદાચ ક્વેલને બન્યું હતું; પરિ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન તૈમુ
૨૧૩
વર્તનનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપોમાંનાં ઘણાંખરાં બધાંને એ પૂરા પડતા હતા, એના પ્રથમથી તે અન્તના યુગેાને માટે એ લાયક હતા. એ બળવાને અગ્રણી હતા, અરાજકતાને સહાયભૂત હતા, તે અંગ્રેજી ઉચ્છેદક પક્ષના ભાણુ સામાં સૌથી વધારે તેજદાર એજ હતા. પાછળથી ઉચ્છેદક પક્ષની વિરુદ્ધ, વ્યવસ્થા ફરીથી સ્થાપવાની તરફેણમાં, તે સામાજિક બંધારણ નિયમિત કરવા ઇચ્છનારા પણ એજ હતા. આમ પરિવર્તનસમયે મોટા મોટા અગ્રણીએનાં કામ એણે પેાતાનાજ જીવનના જુદા જુદા સમયેામાં વહેંચી નાખી બજાવ્યાં હતાં. ક્રાબ્વેલ મિરેબૂ હતા એમ તા ભાગ્યેજ કાઈ કહી શકશે; એનામાં ખેલવાની સારી શક્તિ નહાતી, ને એ ધણા ઉત્સાહ ધરાવતા તે પ્રવૃત્તિશીલ રહેતા, તાપણુ ૧૬૪૦ની પાણ્યામેંટ જે લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહી હતી તેના સમયમાં પોતાની શક્તિના એણે કોઈ પણ રીતે દેખાવ કર્યા નહોતા. પણ એણે વારાફરતી ફૅન્ટન ને નેપાલીઅન એનાપાટૅના ભાગ ભજવ્યા હતા. બીજા કોઇ પણ માણસ કરતાં અંગ્રેજ સત્તાને નાશ કરવા સફળ પ્રયત્ન કર્યા હતા, અને એ સત્તા પાછી એણેજ ઉંચી આણીઃ કારણ કે એના સિવાય બીજું કેાઈજ તેને ધારણ કરવાનું તે પોતે ધારી શકે તેમ વાપરવાનું જાણતા નહાતા. કાઇ કે તા સત્તા વાપરવીજ જોઈએ; બધા નિષ્ફળ થયા હતા, એ ફત્તેહ મેળવી શક્યા. એજ એને હક હતા. એક વાર રાજ્યની સત્તા એના સંપૂર્ણ કાબુમાં આવી એટલે ઘણી ભારે તે અસંતાપી મહેચ્છા રાખનાર, ને કિસ્મતને પોતે ધારતા તે પ્રમાણે નચાવનાર આ માણસે હવે કંઈ સુબુદ્ધિ, ડહાપણુ, ને શું સંભવિત છે તેનું જ્ઞાન દાવ્યું. નિ:સંદેહ અનિયંત્રિત સત્તાના એને ઘણેાજ શોખ હતા, તે પેાતા નાજ માથા પર રાજ્યતા મુગટ મૂકી દેવાની ને પોતાના વંશમાં તે સ્થાયી કરવાની એને પ્રબળ ઇચ્છા હતી. આ છેલ્લા વિચાર એણે પડતા મૂક્યા, ૠારણ કે તેમાં રહેશે। ભય એણે એની પાતાનીજ જિંદગીમાં જોયા; અને અનિયંત્રિત સત્તાના સંબંધમાં, જોકે તે એણે વાપરી ખરી, તેાએ એ હંમેશ જાણુતા હતા કે એના વખતનું વલણ એની વિરુદ્ધનું હતું. એ જાણુતા
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
યુરોપના સુધારાના છતહાસ.
હતા કે જે પરિવર્તન આણવાને એણે મદદ કરી હતી તે અનિયંત્રિત સત્તાની વિરુદ્ધ હતું, તે ઇંગ્લેંડના લેાકેાની અવિનાશી ઇચ્છા પાર્લ્ટીમેટ ને તેની પદ્ધતિથીજ શાસિત રહેવાની હતી. તેટલા માટે એ જાતે સ્વેચ્છાથી ને વસ્તુતઃ અનિયત્રિત સત્તા વાપરવાની તરફેણના હતા તેપણ પાલ્ગામે ટ ખેલાવી તેની પદ્ધતિથી રાજ્ય કરવાનું કામ એણે માથે લીધું. બધાજ પક્ષના માણસાની એ હમેશ મદદ લેતા; ધાર્મિક જોસ્સા ધરાવનારા માણસા, ઉચ્છેદક વર્ગના માણસા, પ્રેસ્ડીટેરીઅને, ને લશ્કરના અમલદારો એ બધાની મળેલી પાલ્લ્લામેટ બનાવવા એણે પ્રયત્ન કર્યો. એની સાથે મદદમાં રહી કામ કરે એવી પાત્સ્યામેટ બનાવવા એણે બનતા પ્રયત્ન કર્યા. એ પ્રયત્ન નિરર્થક હતા; બધાજ પક્ષા જ્યાં એક વાર તેમને વેસ્ટમિન્સ્ટર હૅાલમાં ખેલાવવામાં આવતા, રાજ્યસભામાં ખેલાવવામાં આવતા કે તરતજ એની પાસેથી સત્તા છીનવી લઈ જાતેજ તે ભાગવવા માગતા. હું એમ નથી કહેતા કે એનું પોતાનું હિત ને એના પાતાના સ્વાર્થ એના મનમાં અગ્ર સ્થાને નહાતાં; પણ તેથી એ કંઈ ઓછું નક્કી નથી કે જો એણે સત્તાના ત્યાગ કર્યો હેાત તા ખીજેજ દિવસે એને તે પાછી સ્વીકારવાની ક્રૂજ પડત. એના સિવાય બીજું કોઈ સત્તા વાપરવાને સમર્થ નહેાતું. એની સ્થિતિ આ પ્રકારની હતી. એનું શાસન હમેશનું છે એમ કાજ સ્વીકારતું નહોતું, બધાજ એમ માનતા કે એ માત્ર ટુંકા સુમય સુધીજ તેમના પરં સત્તા ભાગવનાર હતા. અંદરખાનેથી લોકેાના મન પર એણે કદાપિ સત્તા ભાગવી નથી. એની પેઠે એક્કે પક્ષ રાજ્ય ચલાવી શકે તેમ નહતું, પણ તેનીજ સાથે એ રાજ્ય ચલાવનાર રહે એ કાઈજ ઇચ્છતું નહાતું; બધાજ પક્ષના માણસા એની વારંવાર વિરુદ્ધ થતા હતા.
ફ્રાવેલના મરણસમયે ઉચ્છેક પક્ષજ માત્ર શકે તેવી સ્થિતિ હતી; તે પક્ષના લેાકેાએ તેમ નિષ્ફળ જતા હતા તેમજ તે સમયે પણ
થયું.
સત્તા હાથમાં લગ્ન કર્યું, તે અગાઉ તેઓ આમ થવાનું કારણુ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
* વ્યાખ્યાન તે મું.
૨૧૫ કંઈ તેમને પોતાની શક્તિમાં વિશ્વાસ નહોતો. એમ નહતું. અગાઉ જેમ રાજ્ય ચલાવવાની બાબતમાં તેઓ અસમર્થ નીવડયા હતા તેમજ આ સમયે પણ નીવડયા, અને રાજકીય બાબતોમાં નૃપસત્તાનું પુનરાવર્તન થયું.
ઇંગ્લંડમાં ટુઅર્ટ વંશના રાજાઓનું ફરીથી ગાદીએ આવવું તે એક ઘણેજ પ્રજાકીય લાગણી દર્શાવનારો બનાવ હતો. એ બનાવમાં જૂની રાજ્યપદ્ધતિ, ને નહિ કસાયેલી નવી પદ્ધતિ એ બન્ને લાભકારક બાબતોનું સંમિશ્રણ થયું હતું,
બીજો ચાર્લ્સ ફરી ગાદીએ આવ્યો ત્યારે રાજાના પક્ષને વર્ગ કાયદા સુધારવા ઇચ્છનારા પક્ષને બનેલું હતું, ને તેને સબળ આગેવાન કāરેન્ડન હતો. તમે જાણો છો કે ૧૬૬થી ૧૬૬૭ સુધી કāરેન્ડન મુખ્ય મંત્રી હતો, ને ઇંગ્લંડમાં રાજકીય બાબતોમાં સૌથી વધારે અસર
એ કરતો હતો. કલૈરેન્ડન ને એના મિત્રો તેમની જૂની રાજ્યપદ્ધતિના વિચારો સાથે પાછા સત્તામાં આવ્યા; એ વિચાર પ્રમાણે રાજાને અનિયંત્રિત સત્તા આપવાની હતી, ને માત્ર કરની બાબતમાં તેના પર પાલ્ય મેંટનો, ને ખાનગી હકો ને ખાનગી બાબતોમાં ન્યાયની અદાલતોનોજ તે અંકુશ રાખવાનો હતો. પણ ખરેખરી રાજશાસનની બાબતમાં તેને લગભગ તદ્દન સ્વતંત્રતા આપવાની હતી, ને પાર્લામેંટને ખાસ કરી આમની સભાના મોટા ભાગને વચમાં પડવાનો, કે વિરુદ્ધ હોય છતાં કોઈ જાતનો હક નહોતો. બાકીની બાબતમાં કાયદાને માટે તેમને પૂરતું માન હતું, દેશહિતને માટે જોઈએ તેટલી કાળજી હતી, પોતાના ગૌરવ વિષે ઉમદા પ્રકારની ભાવના હતી, ને પ્રૌઢ ને માનનીય નીતિ હતી. કલેરેન્ડનની સાત વર્ષ સુધીની વ્યવસ્થાનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ હતું.
પણ આ પક્ષની સત્તા જે મુખ્ય વિચારને બળે ટકતી હતી-રાજાની અનિયંત્રિત સત્તા. ને પાર્લામેંટની સલાહની જેના પર અસર ન હોય એવી રાજ્યપદ્ધતિ–તે પક્ષ હવે પુરાણે થઈ ગયો હતો, ને બળહીન હતો. જ ફરીથી ગાદીએ બેઠે તે વખતે થએલો લોકોને જે તાજો હતા
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. તે છતાં, છેલ્લાં વીસ વર્ષ પાર્લામેંટની મદદે રાજ્ય થએલું હોવાથી તેમના મતને તેણે તેડી પાડ્યો, તેમનાજ પક્ષમાં એક નવું તત્વ ઉત્પન્ન થયું. સ્વતંત્ર વિચારક, અનિયમિતતાના ચહાનારાઓ, ને અનીતિમાન પુરુષો જે તે વખતના વિચારમાં ટાપસી પૂરતા હતા તેમણે એમ વિચાર્યું કે સત્તા આમની સભાનીજ ખરી હતી. ને નિયમ કે રાજાની સત્તાને માટે જરાએ દરકાર રાખ્યા વિના માત્ર પિતાની ફત્તેહ મેળવવાજ માથાફોડ કરતા, ને જ્યારે જ્યારે કંઈ પણ સત્તા પિતાને મળશે એમ ભાસતું હતું ત્યારે ત્યારે તે મેળવવા પ્રયત્ન કરતા હતા. આ લોકોને એક પક્ષ થયો હતો, ને તે અસંતુષ્ટ પ્રજા પક્ષમાં ભળી ગયે, ને કલેરેન્ડનની સત્તા પડી ભાગી.
આ પ્રમાણે રાજાની સત્તાની તરફેણને પક્ષ હતો તેમાંથી એક ભાગ જુદે પડી એક નવી રાજ્યપદ્ધતિની હિમાયતી કરનાર વર્ગ ઉભે થયે. અનીતિમાન દુરાચારી પુરુષોનું એક મંત્રિમંડળ થયું ને તે કેબૅલ ત્રિમંડળ ને તેની પછીનાં મંડળોથી ઓળખાય છે. એનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું હતું; નિયમ, કાયદાઓ, કે હકોને માટે કંઈજ દરકાર નહિ; ન્યાય ને સત્યને માટે પણ તેટલી જ એછી; દરેક પ્રસંગે ફત્તેહ મેળવવાનાં સાધનો ગેધવા તેઓ પ્રયાસ કરતા હતા; ફત્તેહ જે આમની સભાના મત સાથે એક થવાની થાય તો તેઓ તેની સાથે હાજીહા કરતા; ને જે આમની સભાના મતને તરછોડી કાઢવાનું તેમને વાસ્તવિક લાગતું કે તે પ્રમાણે કરતા, ને બીજે જ દિવસે તરત પાછી તે માટે તેની ક્ષમા માગતા. એક દિવસ તેઓ લાંચનો ઉપગ કરતા તે બીજે દિવસે પ્રજામતની ખુશામ કરતા. દેશના સામાન્ય હિતને, તેના ગૌરવને, કે તેના માનને માટે જરાએ દરકાર રાખવામાં આવતી નહોતી. ટુંકામાં, તેમની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ ઘણી જ સ્વાર્થી ને અનીતિમાન હતી, પ્રજામતને બીલકુલ ગણકારતી જ નહિ, પણ અંદરખાનેથી તે વ્યાવહારિક બાબતોમાં ઘણી બુદ્ધિશાળી ને મોકળા મનની હતી. અર્લ ડેબીનું મંત્રિમંડળ આ પ્રકારનું હતું. ( ૧૬૬૭–૧૯૭૮)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન તેરમુ
૨૧૭ લૅરૅન્ડનના મંત્રિમંડળ કરતાં આ ટૅમ્મીનું મંત્રિમંડળ અનીતિમાન હોવા છતાં એઠું તિરસ્કારવામાં આવતું હતું. તેનું કારણ શું ? કારણ એ હતું કે એ સમયને અનુકૂળ ને લોકેાની લાગણીને રુચે તેવી રીતે તે કામ કરતું હતું. દેશને એણે ધણું નુકસાન કર્યું તેાએ દેશને તે વધારે પસંદ પડયું હતું. છતાં અન્તે એવા વખત આવ્યેા કે અનીતિ, ખુશામદ, તે લેાકેાના હકના તિરસ્કાર એટલે દરજ્જે વધી ગયાં કે લેાકેા વધુ બેદરકાર ન રહી શક્યા. અનીતિમાન પુરુષોની રાજ્યપદ્ધતિ વિરુદ્ધ લેાકેા ઉશ્કેરાયા. પ્રજાકીય ને દેશાભિમાની લેાકેાને આમની સભામાં એક પક્ષ નવા થયા હતા. રાજાએ તેના આગેવાનાને મંત્રિમંડળમાં ખેલાવવા નિશ્ચય કર્યાં. રાજ્યની દારી તેથી હવે લા ઇસ્સેક્સ, લાર્ડ રસેલ, ને લાર્ડ રીટ્સબરીના હાથમાં આવી. આ પ્રજાકીય પક્ષ નિર્બળ હતા; પેાતાની બુદ્ધિ કે શક્તિની મદદ, એ, નહિ લેાકેાના કે નહિ રાજાના લાભને અવૈં, વાપરી શક્યા. થેાડા વખત સત્તા ભાગવી, તે પક્ષ પડી ભાગ્યા એના આગેવાનાની નીતિને લીધે ઇતિહાસમાં એને ઉચ્ચ સ્થાન અપાય છે, પણ જેવી ઉચ્ચ એની નીતિ હતી તેવી ઉચ્ચ એની રાજ્યશાસનમાં બુદ્ધિ નહેાતી, તે સીધે રસ્તે પેાતાની સત્તા કેમ વાપરવી તે એ બરાબર જાણતા નહોતા. આ પ્રયત્ન નિષ્ફળ જવાથી, અંગ્રેજી રાજાએ ગાદીએ પાછા આવ્યા તે ખાખતની સ્થિતિ હવે તમે જોઈ શકેા છે. એક પછી એક બધા પક્ષા મંત્રિમંડળ તરીકે કસાઈ ચૂયા, એકેને કૂત્તેહ ન મળી. ૧૬૫૩માં ઇંગ્લેંડની જે સ્થિતિ હતી તેજ આ સમયે માલૂમ પડી, ને તેમાંથી છૂટકા પણ તેજ રસ્તે જવાથી થયેા. જે કામ રાજ્યપરિવર્તનના લાભાર્થે શાબ્વેલે કર્યું હતું તે ખીજા ચાર્લ્સે પેાતાના રાજ્યને અર્થે કર્યું; અનિયત્રિંત–જોહુકમીની સત્તા એણે ચલાવવાનું શરૂ કર્યું.
ખીને જેમ્સ એના ભાઈની ગાદીએ આવ્યો. અનિયત્રિત સત્તાના પ્રશ્ન સાથે એક બીજો પ્રશ્ન તે સમયે ઉમેરાયેા; આ પ્રશ્ન ધર્મના હતા. જેમ્સ અનિયત્રિત નૃપસત્તાની સાથે પાપની અનિયત્રિત સત્તા પાછી
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
હેરમાં આણવા માગતા હતા. પરિવર્તનની શરૂઆતમાં તેમ આ વખતે પણું આપણે રાજ્યની વિરુદ્ધ બે પ્રકારની લડત જોઇએ છીએ, એક રાજકીય ને બીજી ધાર્મિક. ઘણી વાર એમ પૂછવામાં આવ્યું છે કે ત્રીજો વિલ્યમ અસ્તિત્વમાંજ ન આવ્યો હાત, અથવા તેા હાલન્ડના એના લશ્કર સાથે બીજા જેમ્સ તે એની પ્રજા વચ્ચેના કલહને અન્ત આણવામાં આવ્યાજ ન હોત તે શું થયું હોત? હું દૃઢતાથી એમ માનું છું કે એજ બનાવ બન્યા હોત. થોડા વર્ગ સિવાય આ વખતે ઇંગ્લેંડના બધા લેાકેા જેમ્સની વિરુદ્ધ હતા. પણ આ સંજોગ બીજાં ને વધારે ગંભીર કારણેાથી બનવા પામ્યા હતા. તે આખા યુરોપના હતા, ઇંગ્લેંડનાજ નહિ; અને તે મારતેજ આ બનાવ ચુરાપના સુધારાના ઇતિહાસમાં જોડાઈ જાય છે.
લગભગ આવાજ પ્રકારનું યુદ્ધ યુરોપમાં પણ ચાલતું હતું. ચૌદમા લુઈની સ્વતંત્ર નૃપસત્તા સર્વત્ર ચુરાપમાં થશે એમ યુરેાપની પ્રજાને ભય ઉત્પન્ન થયા હતા. આ પ્રયત્નની સામે થવાને ચુરાપમાં એક સંધિ કરવામાં આવી હતી, ને આ પક્ષના આગેવાન તે યુરોપમાં રાજકીય ને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના હીમાયતી—ઑરેન્જને પાટવી, વિલમ હતા. વિલ્યમની આગેવાની હેઠળ હાલન્ડના પ્રાટેસ્ટંટ પંથના પ્રજાસત્તાક રાજ્યના હીમાયતીઓએ ચૌદમા લુઈ જે અનિયંત્રિત નૃપસત્તા પ્રતિનિધિ હતા તેની વિરુદ્ધ થવાનું કામ મનમાં લીધું. રાજ્યાની અંદરજ સ્વાતંત્ર્ય જાળવ્ વાના સવાલ કંઈ આ નહેાતા, પણ તે ઉપરાંત તેમનાં બહારના પરસ્પરના સંબંધમાં તે જાળવવાતા પણ હતા. જે લડાઈ ઇંગ્લંડમાં લડાતી હતી તેજ લડાઈ તેઓ પણ લઢતા હતા એમ ચૌદમા લુઈ તે એના વિરાધીઓ જાણતા નહોતા. તેથી જ્યારે ઇંગ્લંડમાં અનિયત્રિત સત્તા તે સ્વાતંત્ર્યની વચ્ચેની લડત ખીજા જેમ્સે ચાલુ કરી ત્યારે એજ લડત ચૌદમા લુઈ ને ઍરેન્જના પાટવી, વિલ્યમ વચ્ચે મેટા સ્વરૂપમાં આખા યુરેમમાં ચાલતી હતી. ચૌદમા લુઈ વિરુદ્ધની સંધિ એવી બળવાન હતી કે રાજકીય કે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યને માટે જે રાજાને દેખીતી રીતે નહિ જેવી દરકાર હતી
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન તેરમું. .
૨૧૮ તેઓ પણ તેમાં તેની સામે સામેલ થયા. જર્મનિને શહેનશાહ ને અગીઆરમો ઇનસેન્ટ પાપ, એ બે, ચૌદમા લુઈ વિરુદ્ધ, ત્રીજા વિલ્યમની સાથે ભળી ગયા. વિલ્યમ ઇંગ્લંડમાં ગયે તે ત્યાંની દેશની અંદરની સ્થિતિ બચાવવા ખાતરના કરતાં વધારે ઈંગ્લંડના લોકોને ચૌદમા લઈ સામેના યુદ્ધમાં ઘસડવાના હેતુથી ગયો હતો. આ રાજ્ય એણે મેળવ્યું તે એક નવી સત્તા મેળવવાને ખાતર મેળવ્યું હતું, ને તે પણ એવી સત્તા કે જે લુઈએ અત્યાર સુધી એની વિરુદ્ધ વાપરી શકાવી હતી. જ્યારે બીજો ચાર્લ્સ ને જેમ્સ રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે ઇંગ્લંડ ચૌદમા લઈના હાથમાં હતું; એ દેશના બહારના સંબંધે એના ધાર્યા પ્રમાણે એ રખાવડાવતો, ને હૈલન્ડની વિરુદ્ધ તે હમેશાં સામે થતું. હવે કેવળ સ્વતંત્ર નૃપસત્તાના પક્ષના હીમાયતીઓના હાથમાંથી ઇંગ્લંડ છીનવી લેવામાં આવ્યું હતું, ને તેને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના હિમાયતીઓની તરફેણમાં થવાનું હતું. ૧૯૮૮ના રાજ્યપરિવર્તનને, યુરોપના ઈતિહાસના દષ્ટિબિન્દુથી, આ પ્રમાણે દેખાવ છે, ને આખા યુરેપના આ સમયના બનાવમાં એનું આ પ્રમાણે સ્થાન છે.
આમ આ પરિવર્તનને ખરો ઉદેશ રાજકીય ને ધાર્મિક બાબતોમાંથી અનિયંત્રિત સત્તાને હાંકી કાઢવાને છે. એ પરિવર્તનના જુદા જુદા પ્રસંગે આ બાબત હમેશ જોવામાં આવે છે.
એજ માટે બનાવ યુરોપમાં કેવી રીતે થવા પામ્યો તે જોવાનું હવે બાકી રહે છે. આ આપણું આવતા વ્યાખ્યાનને વિષય થશે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ ૦
યુરેપના સુધારાનો ઈતિહાસ
વ્યાખ્યાન ચદમું. વ્યાખ્યાનને વિષય– લંડને યુરોપમાં સુધારાની પ્રગતિમાં ફેરફારને સરખાપણું–કાસનું મહત્વ–સત્તરમા સૈકામાં, ત્યાંની રાજસત્તાને લીધે–અઢારમામાં, તે દેશના ઈતિહાસને લીધે–ચદમાં લુઈનું રાજ્યશાસન–એની લડાઈઓબીજા દેશો સાથેના સંબંધમાં એની રાજનીતિ–એની રાજ્યવ્યવસ્થા–એના કાયદાએની જલદીથી થતી પડતીનાં કારણે-અઢારમા સૈકામાં કાન્સ ફિલસુફેના વિચારોના પરિવર્તનનાં મુખ્ય લક્ષણો–વ્યાખ્યાનમાળાસમાપ્તિ.
સ
રા વ્યાખ્યાનમાં અંગ્રેજી રાજ્યપરિવર્તનનું ખરું સ્વરૂપ કેવું હતું ને તેનું રાજકીય અગત્ય કેવું હતું તે નક્કી કરવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો હતો. આપણે જોયું કે સોળમા સૈકામાં, યુરોપના આગલા સુધારાનાં મૂળ તો ઘણાં
હતાં તેના ભેદ ભાગી જઈ બે બાબતે મુખ્ય રહી હતી, એક તરફથી સ્વતંત્ર અથવા કેવળ નૃપસત્તા, ને બીજી તરફથી સ્વતંત્ર વિચારને પવન. એ બે બળે સૌથી પહેલાં ઇંગ્લંડમાં વિરોધમાં આવ્યાં. આટલા પરથી ઈંગ્લંડ ને યુરોપની સામાજિક સ્થિતિમાં મૂલગત ભેદ હતો એમ દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે. કેટલાકેએ એમ પણ ધાર્યું છે કે આવી જુદી જુદી સ્થિતિવાળા દેશોની વચ્ચે સરખામણી કરવી શક્યા નથી. તેમણે એમ કહ્યું છે કે જેમ વ્યાવહારિક રીતે ઇંગ્લંડ બધા દેશોથી અલગ હતું તેમજ નૈતિક દૃષ્ટિથી પણ અલગ હતું.
ખરું છે કે અંગ્રેજી લેકના સુધારા ને યુરોપના સુધારામાં અગત્યનો તફાવત હતો, ને તેની ગણતરી આપણે કરવી જ પડે તેમ છે. આની ઝાંખી મારા વ્યાખ્યાન દર્મિયાન તમે કરી શક્યા હશે. સમાજના જુદા જુદા સિદ્ધાન્ત ને તો વિકાસ ઈગ્લેંડમાં સામટોજ થવા પામ્યો; યુરેપના
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમુ:
૨૨૧
કરતાં ત્યાં તેમ વધારે તા બન્યું હતું. પ્રાચીન ને એશિયા દેશના સુધારા સાથે સરખાવતાં યુરેાપના સુધારાનું ખાસ સ્વરૂપ કેવું હતું તેના નિર્ણય કરવા મેં પ્રયત્ન કર્યા હતા, ત્યારે ચુરાપને સુધારા વિશાળ ભેદવાળા, ને ઘણાં તત્ત્વાથી મિશ્રિત છે એમ મેં તમને દર્શાવ્યું હતું. એકજ નિયમને તામે રહીને એ સુધારા કદાપિ વધ્યા નથી. સમાજનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વા એકબીજા પર અસર કરતાં, એકઠાં થતાં, તે વિધમાં આવ્યાં હતાં, તે વારંવાર તેને એકત્ર રહેવું પડતું હતું. સુરેપના સુધારાનું સામાન્ય આ લક્ષણ સૌથી વધારે ઇંગ્લેંડના સુધારાને વિષે જોવામાં આવે છે; ઇંગ્લંડમાંજ આ પ્રકારનું સ્વરૂપ અટક્યા વિના તે દેખીતી રીતે વિકાસ પામ્યું હતું. રાજકીય ને ધાર્મિક ખાખતા, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, નૃપસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, સ્થાનિક ને મુખ્ય સંસ્થાઓ, નૈતિક તે રાજકીય ઉન્નતિ એ બધાનેા જાણે ખીચડા સાથે સાથેજ વધતા ગયા હતા, ને તેમાં સુધારા થતા જતા હતા, તે બધામાં એકસરખી ત્વરાથી તેમ નહિ હાય તાએ પાસે પાસેને વખતે તેમ થતું જતું હતું. દાખલા તરીકે ચૂડર રાજાના રાજ્યમાં સ્વતંત્ર નૃપસત્તાની સ્પષ્ટ વૃદ્ધિ થતી હતી તેનીજ સાથે પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિના વિચારા પણ એક્કી સમયે ઉદ્ભવતા ને મુળવત્તર થતા આપણે જોઈએ છીએ. સત્તરમા સૈકાનું પરિવર્તન એકદમ થયું; તે એકદમ ધાર્મિક ને રાજકીય હતું. ચૂડલ અમીરે અત્યારે ધણા નબળા પડી ગએલા દેખાતા હતા, તે તેમની પડતીનાં બધાં ચિ જોવામાં આવતાં હતાં. છતાં આ બનાવમાં અગત્યના તેને હમેશ ભાગ લેવાના હતા, તે તેના પરિણામમાં પણ તેને હિસ્સા હતા. ઇંગ્લેંડના આખા ઋતિહાસ વિષે એવુંજ છે; કાઈ પણ પ્રાચીન તત્ત્વ તદ્દન ન થયું નથી; કાઈ પણ નવીન તત્ત્વ તદ્દન કુત્તેહવંત થયું નથી, કે કોઈ પણ ખાસ સિદ્ધાન્ત એકલાજ અગત્યના ગણાયા હોય એવું બન્યું નથી. જુદાં જુદાં ખળાના હમેશાં ત્યાં સાથે સાથેજ વિકાસ થયા છે, તે તેના પ્રયત્ના ને તેને જે હિત સાધવાનાં હાય તે એની વચ્ચે હંમેશાં આપલે થઈ છે.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
સુરાપમાં સુધારાની પ્રગતિ વધારે વિશાળ તે સંપૂર્ણ થઈ છે. સમાજનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વા–ધાર્મિક ને રાજકીય બાબતેા. નૃપસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, ને પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ સાથે સાથે નહિ પણ એકની પછી ખીજી એ પ્રમાણે વિકાસ પામી છે. દરેક સિદ્ધાન્ત, દરેક તત્ત્વને વારાફરતી આગળ પડતો ભાગ મળ્યા છે.
૨૨૨
ફ્રાન્સના ને ઇંગ્લેંડના મધ્યકાલીન યુગ સરખાવા, એ ખેના અગીઆર, ખાર, ને તેરમા સૈકાના ઇતિહાસ સરખાવા. તમને જણાશે કે આ સમયે ફ્રાન્સમાં ડ્યૂડલ પદ્ધતિ સૌથી વધારે બળવાળી હતી ને નૃપસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ અને પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિના સિદ્ધાન્ત જાણે લેખામાંજ નહોતા. ઇંગ્લેંડ તરફ જીએ; ત્યાં ફ્યૂલ અમીરી વર્ગ બળવાન હતેા ખરા, તાપણુ તેનીજ સાથેજ નૃપસત્તા ને પ્રજાસત્તા પણ બળવાન ને અગ ત્યનાં હતાં.
જેમ ફ્રાન્સમાં ચૌદમા લુઇના વખતમાં તેમ ઇંગ્લંડમાં નૃપસત્તાક લિઝાબેથના વખતમાં ક્રૂત્તેહવંત રીતે પ્રવર્તી. પણ તેને કેટલી બધી સાવચેતી લેવી પડતી હતી! એક વાર ઉચ્ચવર્ગના લોકો તરફથી તા ખીજી વાર પ્રજાવર્ગ તરફથી એને કેટલા બધા અંકુશમાં રહેવું પડતું હતું ! ઇંગ્લેંડમાં પણ દરેક પદ્ધતિ ને દરેક સિદ્ધાન્તની સત્તા ને તેના વિજયના દિવસ જુદા જુદા આવતા હતા, પણ યુરોપમાં જેટલા સંપૂર્ણ રીતે ને એકલા તેનેજ વિજયના સમય જેમ આવતા તેમ કદાપિ નહિ; જેને વિજય મળતા તેને પેાતાના પ્રતિસ્પર્ધીઓની હાજરી પણ સહેવી પડતી, ને તેને તેને હિસ્સા પણ ભાગવવા દેવા પડતા હતા.
આ એ સુધારાઓની પ્રગતિમાં ફેરફાર જોવામાં આવે છે તેની સાથે તે એ દેશના ઇતિહાસમાં પણ લાભ તે ગેરલાભ પરિણામતા જોવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે, એમાં શક નથી કે સમાજનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વા સાથે સાથે ઉન્નત થયાં તેને લીધે ઇંગ્લંડ સમાજના સુધારાનેા અન્તિમ ઉદ્દેશ યુરેાપ કરતાં વધારે જલદીથી પ્રાપ્ત કરી શક્યું; એ ઉદ્દેશ એકદમ
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચૌમું.
૨૨૩ નિયમિત ને સ્વતંત્ર રાજ્યશાસનપદ્ધતિની સ્થાપનને હતા. રાજ્યશાસનનું લક્ષણજ એ છે કે બધાં જુદાં જુદાં હિતો ને બળોની એકસરખી દરકાર રાખવી, તેને અવિરોધી બનાવવાં, ને તે સાથે સાથે રહી વૃદ્ધિ પામી શકે તેમ અનુકૂળતા કરી આપવી. હવે અનેક કારણો એકઠાં થવાને પરિણામે ઇંગ્લંડના સમાજનાં જુદાં જુદાં તનાં વલણ ને સંબંધ મૂળથી જ એવા પ્રકારનાં હતાં; તેથી રાજ્યશાસન સામાન્ય સ્વરૂપનું ને કંઈક નિયમિત થવાને ત્યાં ઓછી મુશીબત નડે તેમ હતું. તેમજ, સ્વતંત્રતાનું તત્ત્વ બધાં ભિન્ન ભિન્ન હિત, હકો, બળો, ને સામાજિક તત્ત્વો સાથે સાથે પ્રાદુર્ભત થાય ને રહી શકે તેમાં જ સમાયેલું છે. મેટે ભાગે બીજા રાજ્યોના કરતાં ઇંગ્લંડને આ પ્રાપ્ત કરવાનું વધારે સહેલું હતું. તે જ કારણોને લીધે પ્રજાકીય સુશીલતા ને પ્રજાકીય બાબતો બરાબર સમજવી તે બે અવશ્ય કરીને બીજા સ્થળ કરતાં ત્યાં જ વધારે જલદીથી પ્રાપ્ત થઈ રાજકીય પહોંચ એટલે બધી બાબતે વિષે પ્રમાણ ને વિવેકબુદ્ધિ કેમ વાપરવી તેનું જ્ઞાન; અને ઇંગ્લંડમાં આ પહોંચ સામાજિક સ્થિતિનું આવશ્યક પરિણુમિ, ત્યાંના સુધારાના ઈતિહાસનું સ્વાભાવિક પરિણામ હતું.
બીજી તરફથી બાકીના યુરેપખંડમાં દરેક પદ્ધતિ, દરેક નિયમ સંપૂર્ણ રીતે એકલેજ, થોડો સમય પણ અગત્ય ધરાવતા હોવાથી, એને વિકાસ વધારે વિશાળ ને મોટા સ્વરૂપમાંજ થયો હતો, ને તેને દબદબે, ને ઝમક વધારે હતાં. દાખલા તરીકે, ત્યાં આગળ પસત્તા ને ડલ અમીની સત્તા વધારે હિંમતવાળી, વિશાળ, ને સ્વતંત્ર હતી. પણ આ પરથી એમ
થી અનુમાન થતું કે સુધારાની દિશા ને તેનું સ્વરૂપ બન્ને સ્થળે એકસરખાં નથી.
સત્તરમા સૈકાના યુરોપના ઇતિહાસનું અવલોકન કરતાં એટલું જોવાયા વિના રહેતું નથી કે યુરોપમાં સુધારામાં ફ્રાન્સ અગ્ર પદ ભોગવે છે. આ બાબત તરફ, તેના કારણે સાથે મેં શરૂઆતમાં ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. આગળ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪ યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ લાગી હશે તેના કરતાં પણ હવે એ આપણને વધારે ધ્યાન ખેંચે એવી લાગશે.
કેવલ પસત્તા, અનિયત્રિત કૃપસત્તાની પદ્ધતિ ચૌદમા લઈને, હાથ નીચે ફ્રાન્સમાં વિકાસ પામતા પહેલાં તે પાંચમા ચાર્લ્સને બીજા ફિલિપના હાથ નીચે સ્પેનમાં વિકાસ પામી હતી. તે જ પ્રમાણે સ્વતંત્ર વિચારની પદ્ધતિ અઢારમા સૈકામાં ફ્રાન્સમાં દાખલ થતા પહેલાં સત્તરમા સૈકામાં ઇંગ્લંડમાં દાખલ થઈ હતી. તેમ છતાં દુનિયા પર એ બે પદ્ધતિએ રાજ્ય ચલાવ્યું તે સ્પેન ને ઇંગ્લંડમાંથી નહતું, ત્યાં તે તે બે પદ્ધતિઓ દેશમાંજ ભરાઈ રહી હતી. એના રાજ્યને કે એની સત્તાને વિસ્તાર વધે તે માટે એ બને ફ્રાન્સમાં દાખલ થઈ. ત્યાંથી બીજા દેશો પર તે અસર કરે એ આવશ્યક હતું; અનિયત્રિત નૃપસત્તા ને સ્વતંત્ર વિચાર આખા યુરોપમાં પ્રવને ત્યાર પહેલાં તે ફ્રાન્સમાં પ્રવતે તે આવશ્યક હતું. દાસની બાબતેનું આવું ચેપી સ્વરૂપ અગાઉ કરતાં આ સમયે સૌથી વધારે સ્પષ્ટ રીતે માલૂમ પડતું હતું.
સત્તર ને અઢારમા સૈકામાં યુરોપ પર કરેલી ફ્રાન્સની અસર જુદા જુદા સ્વરૂપમાં જોવામાં આવે છે. સત્તરમા સૈકામાં યુરોપ પર ફ્રાન્સની રાજ્યશાસનપદ્ધતિની અસર થઈ હતી, ને સામાન્ય સુધારા પર પણ એની આગળ પડતી અસર કરી હતી. અઢારમા સૈકામાં ફ્રાન્સ દેશજ, ફ્રાન્સની સામાજિક સ્થિતિ જ અગત્યની અસર કરતી હતી. પહેલી બાબતમાં ચૌદમે લઈ ને એની કચેરી, ને પાછળથી ક્રાન્સ ને ત્યાંનો લોકમત લેકે પર રાજ્ય કરતાં હતાં ને તેમનું ધ્યાન ખેંચતાં હતાં.
આ પ્રકારની અસર બરાબર સમજવાને માટે પહેલાં સત્તરમા સૈકાની જાન્સની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ને પછી અઢારમા સૈકાની ત્યાંની સામાજિક સ્થિતિને બરાબર અભ્યાસ કરે જોઈએ.
ચૌદમા લઈને રાજ્ય વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ, ને યુરોપમાં એની સત્તા ને અસરને ખ્યાલ આણી તેનાં કારણે શેધીએ છીએ તે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમું.
૨૨૫ એની ખ્યાતિ, એના વિજે, એની મોટાઈ ને એના સમયના સાહિત્યના ગૌરવ સિવાય બીજા કશાને ભાગ્યેજ આપણને વિચાર આવે છે. ફ્રાન્સના રાજ્યને આખા યુરોપમાં અગત્યનો ભાગ હતા તેનો માત્ર બાહ્યજ કારણે આપણે શોધીએ છીએ, પણ મારા ધારવા પ્રમાણે ખરું કારણ વધારે ઉંડું ને ગંભીર હતું. લુઇને એના રાજ્યના માત્ર બહારના સ્વરૂપથીજ એ સમયમાં તેણે એટલે બધે ભાગ લીધે એમ આપણે માનવું ન જોઈએ.
કાર્ડિનલ રિશેલ્યુના રાજ્ય પછી ને ચૌદમા લુઈની બાલ્યાવસ્થામાં કેવી સ્થિતિ થઈ ગઈ હતી તેનું ચિત્ર તમારા મગજ આગળ ખડું કરે.
સ્પેનનાં લશ્કરે હમેશ સરહદ પર, ને કેટલીક વાર તે આપણા દેશમાં પણ જોવામાં આવતાં હતાં. હુમલાને હમેશાં ભય રહેતો હતો. દેશની અંદર પણ ફાટપુટ હદ ઉપરાંત ને કલહ ને યુદ્ધ હતાં. રાજ્યની સત્તા બાહ્ય તેમજ આન્તર વ્યવસ્થા આણવાને અસમર્થ હતી. ચૌદમા લઈએ ફ્રાન્સને આ સ્થિતિમાંથી ઉગાર્યું હતું. એણે જે શરૂઆતમાં યુદ્ધક્ષેત્ર પર વિ પ્રાપ્ત કર્યા હતા તેને પરિણામે પ્રજાનું માન ને ગૌરવ વધ્યાં હતાં. એના રાજ્યની મુખ્ય બાબતે વિષે હું તરતજ વિવેચને કરવા માગું છું–લડાઈએ, બહારના સમ્બન્ધ, આન્તર વ્યવસ્થા, કાયદા, તે પરથી જે સરખામણી વિષે હું કહું છું તે નજીવી નથી એમ તમે કળી શકશો.
પ્રથમ આપણે ચૌદમા લુઈનાં યુદ્ધો વિષે બેલીએ. યુરેપની લડાઈ એનું મૂળ, પ્રજાકીય ચેતન હતું. તેરમા સૈકામાં ધર્મયુદ્ધ થઈ ગયાં ત્યાંસુધી આ પ્રકારનાં યુદ્ધો લડાતાં હતાં. પણ લઈને વખતે યુદ્ધ લડાતાં હતાં તે હાલનાં આપણાં યુદ્ધથી ભાગ્યેજ જુદાંજ પડતાં હતાં. એ યુદ્ધ કેના હિત ખાતર લડાતાં નહોતાં પણ રાજ્ય પિતાની સત્તા વધારવા લડતાં હતાં. પંદર ને કેટલાક ભાગના સોળમા સૈકાનાં ઘણાંખરાં બધાંજ યુદ્ધ આ પ્રકારનાં હતાં. પણે ચૌદમા લુઈનાં યુ આ પ્રકારનાં હતાં. એ બધાં કંઈક રાજકીય વિચારોને ખાતર લડાયાં હતાં. તેમાં ન્યાય હોય કે ન હોય, તેથી ફ્રાન્સને ઘણું વેઠવું પડયું હોય, તેમની નીતિ ને હદ પાર વિના તે
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપના સુધારાનો ઇતિહાસ. લડાતાં તે વિરુદ્ધ હજાર કારણો અપાય, પણ તેમ છતાં અગાઉ જે લડાઈઓ લડાતી તેના કરતાં તેમાં ઘણી વધારે વાસ્તવિક્તા જોવામાં આવતી હતી. ધૂન કે માત્ર જીતના હેતુથી તે લડાઈઓ લડાઈ નહતી, કંઈક ગંભીર હેતુ તેમાં સમાયેલો હતો; ક્યાં તે કંઈક સ્વાભાવિક મુલકી હદ પિતાના મુલક સાથે જોડી દેવાના હેતુથી તે લડાતી, કે એકજ ભાષા બોલનારી પ્રજાને એક તાબામાં આણવાને લડાતી, કે પાસેના રાજ્યવિરુદ્ધ પિતાના દેશના બચાવ માટે જોઈએ એવો મુલકને ભાગ લેવા ખાતર લડાતી હતી. આમ ચૌદમા લુઈની લડાઈમાં કંઈક રાજકીય હેતુ સમાયલે માલૂમ પડે છે.
લડાઈ ઓ મૂકી બીજા રાજ્ય સાથેના સંબંધની એની રાજ્યનીતિ તપાસીશું તો આપણને એમજ માલૂમ પડશે. એક તરફથી ચૌદમે લુઈ પત્તા સર્વત્ર સ્વતંત્ર કરવા માગતે તે, ને બીજી તરફથી પ્રજાસ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાન્તને ત્રીજો વિલ્યમ ટેકો આપતો તે બે વચ્ચે યુદ્ધ ચાલતું હતું તે વિષે હું અગાઉ બોલી ગયો છું. આ બે જણના વાવટા નીચે જુદાં જુદાં રાજ્યોની સત્તાઓ વહેંચાઈ ગઈ હતી તે તમે જોયું છે. પણ આપણે અત્યારે જેમ સમજી શકીએ છીએ તેમ આ હકીકતો તે વખતે સમજાઈ નહોતી. જેઓ તે પ્રવૃત્તિમાં રોકાયા હતા તેનાથી તે છૂપી ને તેમને અજ્ઞાત હતી. હાલન્ડના રાજ્ય, ને તેના મિત્ર ચાદમાં લુઈની વિરુદ્ધ લડતા હતા તેનું ગુપ્ત પરિણામ સ્વતંત્ર પસત્તા હાંકી કઢાવી તેને બદલે રાજકીય ને ધાર્મિક સ્વાતંત્રયને સ્થાપિત કરવાનું હતું. પણ ખુલ્લી રીતે સવાલ આમ અનિયત્રિત સત્તા ને સ્વતંત્રતા વચ્ચોને વ્યક્ત થયો નહોતો. ઘણી વાર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે અનિયત્રિત સત્તાને પ્રસાર કરે એ ચૌદમા લુઈની બીજા રાજ્યોની સાથેની રાજ્યનીતિને હેતુ હતો; પણ તે હું માનતો નથી. એની રાજ્યનીતિમાં આ બાબતે અગત્યનો ભાગ લીધે નથી, માત્ર એના અન્તના સમયમાં તેમ હતું. ચૌદમા લુઈનો ઉદ્દેશ ફ્રાન્સની સત્તા વધારવી, યુરેપમાં ફ્રાન્સનું અગત્ય વધારવું પ્રતિસ્પથી સત્તાઓને હલકી પાડવી, ને ટુંકામાં કહીએ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વ્યાખ્યાન ચાદ.
૨૨૭ તે રાજ્યનું જ હિત ને બળ વધારવું એ હ. ઈગ્લેંડમાં નૃપસત્તા વધે નહિ તેની વિરુદ્ધ લડત કરી એ લઈને ઈંગ્લંડના સમ્બન્ધમાં હેતુ હતે. પ્રજાસત્ત કે રાજ્ય પદ્ધતિવાળા પક્ષને એ જાગ્રત કરતો હતો, ને બીજે ચાર્જ પિતાના રાજ્યમાં બહુ બળવાન થઈ જાય તે એ અટકાવતા હતા.
જ્યાં જ્યાં ચાર્લ્સની સત્તા જીતતી જણાતી ને પ્રજાબળ નબળું પડતું ને ચગાતું જણાતું, ત્યાં ત્યાં ફ્રાન્સનો એલચી પ્રબળની મદદે જતો ને અનિયત્રિંત નૃપસત્તાની વિરુદ્ધ લડત. ચૌદમા લુઇની બીજાં રાજ્યો સમ્બન્ધી રાજનીતિમાં તમને આ વાત વધારે ધ્યાન ખેંચતી માલૂમ પડશે.
હવે ચૌદમા લુઇની રાજ્યવ્યવસ્થા તપાસીએ. એનાં રાજ્યના બળ ને ઝમકનાં ત્યાં જુદાંજ કારણે આપણી નજરે પડશે. રાજ્યવ્યવસ્થા શબ્દનો અર્થ આપણે શું સમજે તે નક્કી કરવું અઘરું છે. ટુંકામાં રાજ્યની મુખ્ય સત્તા જે જે સત્તા વાપરી પોતાની સત્તા પ્રમાણે રાજ્યનું બધું કામ ચલાવી શકે તે બધું રાજવ્યવસ્થામાં સમાય છે. જે વખતે સમાજનાં તો છિન્નભિન્ન થઈ ગયાં હોય ને તેને એકત્ર કરવાની આવશ્યકતા હેય તે વખતે તે બધાં રાજ્ય એકત્ર કરવાં એ તેને ધર્મ છે, ને રાજ્યવ્યવ
સ્થાને ઉદ્દેશ પણ તેને માટે યોગ્ય પગલાં ભરવાં તે છે. ચૌદમા લુઈની રાજ્યવ્યવસ્થાને વસ્તુતઃ ઉદેશ આ પ્રકારને હતો. અત્યારસુધી જેમ યુરેપના બાકીના ભાગમાં ફ્રાન્સમાં પણ સમાજના બધા ભાગોમાં રાજ્યની મુખ્ય સત્તાનું બળ બરાબર દાખલ કરાવવું એનાથી વધારે અઘરું કે વિકટ કામ બીજું કશું નહોતું. લુઈએ આ કાર્ય માટે મહેનત કરી હતી, ને એને કેટલેક દરજજે ફત્તેહ મળી. બારીક હકીકતમાં હું ઊતરી શકતું નથી. પણ તમે લુઇની પ્રજાસેવા કરો, રસ્તાઓ, વ્યાપારઉદ્યોગ, લશ્કરી વ્યવસ્થા, ને રાજ્યવ્યવસ્થાની જુદી જુદી બધી બાબતોને મનમાં જરા
ખ્યાલ કરો, ને તેમાં એક પણ વાત એવી ભાગ્યે નીકળશે કે જેની ઉત્પત્તિ, વૃદ્ધિ, કે સુધારે લુઇના વખતમાં નહિ થયે હેય.
કાયદા તપાસશો તે એ આ રાજ્ય વિષે તમને એવા જ દેખાવ પાછો
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ. નજરે પડશે. એણે જે જે મોટી આજ્ઞાપત્રિકાઓ કાઢી હતી, એણે કાઢેલો ગુન્હાઓ સંબંધી નિયમસંગ્રહ, દીવાની કામ ચલાવવાની પદ્ધતિને નિયમ સંગ્રહ, વ્યાપાર, નૌકા, દરિયા, ને જંગલબંધી બાબતોના કાયદાઓ એ ખરા કાયદાઓ છે, ને જેવી રીતે આપણું નિયમસંગ્રહો ને કાયદાઓ તૈયાર કરવામાં આવે છે તેવીજ રીતે એ પણ તૈયાર કરવામાં આવ્યા હતા. એ કાયદાએ કેવા હતા તે બાબત આપણે વિચારીશું તે ફુઈના રાજ્યની વિરુદ્ધ આપણને ઘણું કહેવું પડશે, કારણ કે તેમાં જોઈએ તેટલી અનીતિ માલૂમ પડે છે, ન્યાય ને સ્વતંત્રતાને ખાતર તે કરવામાં આવ્યા નહેતા પણ માત્ર નિયમ ને દઢ કાયદાઓ સ્થાપવા ખાતરજ હતા. પણ તે પણ સુધારાનું એક મોટું આગળ પગલું હતું, અને આપણને જરાએ શિક રહે તેમ નથી કે ચૌદમા લુઈના કાયદાઓએ ફ્રાન્સના સમાજને સુધારામાં ઉન્નત કરવા ઘણી સહાયતા આપી હતી.
ગમે તે દષ્ટિથી આ રાજ્યને આપણે જોઈએ છીએ, તો એ એની સત્તા ને એણે કરેલી અસરનું કારણ આપણને તરત જડે છે. ચૌદમાં
ઈનું રાજ્ય દેશની આન્તર વ્યવસ્થા તરફ લક્ષ આપનાર રાજ્ય તરીકે પહેલુંજ હતું. ચેક્સ પદ્ધતિ પ્રમાણે ને સુધારાના પાયા પર એની શાસનપદ્ધતિ સ્થાપિત હતી. ભવિષ્યમાં સુધારો થશે એમ ગણી તરત સુધારે કરવામાં લઈ જરાએ ડરત કે સંકેચાતું નહોતે. ખરું જોતાં નવું નવું અજમાવનારાં રાજ્યો ઘણજ ઓછાં થયાં છે. દરેક દિશામાં નવા નવા સુધારાઓ દાખલ કરવામાં લુઈ રોકાયો હતો, ને એના રાજ્યમાં સાહિત્ય, કળા, દ્રવ્ય, ને ટુંકામાં સુધારાની વૃદ્ધિને અનુકૂળતા હતી. એ રાજ્ય આખા યુરોપમાં આગળ પડતો ભાગ છે તેનું કારણ આજ હતું. અને એ આગળ પડતો ભાગ એવો હતો કે આખા સત્તરમા સૈકામાં એ રાજ્ય એક નમુનારૂ૫ રાજ્ય ગણાતું હતું. તે પણ માત્ર રાજાઓનાજ દૃષ્ટિબિન્દુથી નહિ પણ પ્રજાઓની દષ્ટિથી પણ ખરું.
હવે આપણે તપાસીશું-ને તેમ કર્યા વિના આપણને ચાલે તેમ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમું.
૨૨૮ નથી કે જે સત્તા આવી પ્રબળ હતી તેની આટલી બધી જલદીથી પડતી કેમ થઈ ? યુરેપમાં આવો ભાગ ભજાયા પછી, પછીના સૈકામાં એમાં વિરોધ, નિર્બળતા, ને શિથિલતાના અંશ કેમ આવ્યા ? એ હકીકત તો બધાને કબૂલ કરવી જ પડે તેવી છે. સત્તરમા સૈકામાં ફ્રાન્સનું ટાળ્ય યુરેપના સુધારાને ટોચે હતું; અઢારમામાં એ અદશ્ય થયું, અને હવેથી ફ્રાન્સના રાજ્યથી જુદો પડેલે માત્ર ફ્રાન્સનો સમાજ યુરેપના સુધારાની પ્રગતિમાં અગ્ર સ્થળ પર રહ્યો હતો.
અનિયત્રિત સત્તાની ઘણી જ અનિષ્ટતા ને તેનું અનિવાર્ય પરિણામ આજ છે. ચૌદમા લઇની રાજ્યપદ્ધતિના દોષોની વિગતેમાં હું ઊતરવાને નથી એના રાજ્યથી થએલો ફાયદો મેં તમને દર્શાવ્યો છે તે હું ગણતરીમાં લઈશ. પણ આ રાજ્યમાં અનિયત્રિત સત્તાના સિદ્ધાન્ત સિવાય બીજે એકકે સિદ્ધાન્ત હસેજ નહિ, ને બીજા કશા પર તેને આધાર પણ હતો જ બહિ, એટલી જ હકીકતને લીધે એની પડતી વધારે જલદીથી ન થવી જોઈએ તેટલાજ માટે થઈ. ફ્રાન્સની પ્રાચીન સંસ્થાઓ બધી કયારનીએ નષ્ટ થઈ ગયા જેવી હતી, ને લુઈએ તેમને પૂરેપૂરી નાશ પમાડી દીધી. નવી સંસ્થાએ તેમને બદલે સ્થાપવાની એણે દરકાર ન રાખી; તેમ કરવામાં એને અડચણ નડત ને અડચણ એને જોઈતી નહોતી. જે ઘણું ધ્યાન ખેંચે એવું તે વખતે બધું જણાતું હતું તે માત્ર સ્વેચ્છી-એની સ્વેચ્છા હતી, ને એકહથ્થી સત્તા જે જે કામ કરી શકતી હતી તે હતું. ચૌદમા લુઈનું રાજ્ય એક મેટ બનાવ હતું, ઘણો બળવાન ને આકર્ષક, પણ તેનાં બી, તેને પાયો બીલકુલ હજ નહિ. સ્વતંત્ર સંસ્થાએ રાજ્યની કુશળતા સાથે તેના ટકાવને પણ સાધનરૂપ હોય છે. જ્યારે અનિયત્રિત સત્તા ટકી શકી છે, ત્યારે તે દેશની ખરી સંસ્થાઓને બળેજ ટકી શકી છે. લુઈના રાજ્યમાં તે નહોતી. ફ્રાન્સમાં આ સમયે રાજ્યનાં અગ્ય પગલાં વિરુદ્ધ દેશને, કે સમયની અનિવાર્ય સત્તા વિરુદ્ધ રાજયને બચાવે એવું કશું સાધન નહોતું. આમ લુઈનું રાજ્ય પિતાનો જ અન્ત આણતું આપણે જોઈએ છીએ.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૩૦.
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ, કાન્સ દેવને રાજ્યસત્તાની સ્થિતિ લુઈના રાજ્યને અન્ત આ પ્રકારની હતી; દરેક જાતની પ્રવૃત્તિવાળ સંપત્તિમાં વધતે સમાજ ને તેની સાથે સ્થિર ને અક્કડ થઈ ગએલું-લે કોની પ્રવૃત્તિઓને બંધબેસતું ન થઈ શકે એવું રાજ્ય.
અઢારમા સૈકામાં મુખ્ય બાબત સ્વતંત્ર વિચારની હતી, તે મારે ભાગ્યે જ કહેવાની આવશ્યકતા છે. તે વિષે મારી તરફથી તમે આગળ સાંભળ્યું જ છે. કેટલીક બાબતો વિષે બહુ ઓછું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે તે વિષે બોલ્યા વિના મારે કહેવાનું હું સમાપ્ત નહિ કરું.
પહેલી બાબત એ છે કે અઢારમા સૈકાના સુધારાના ઇતિહાસમાં રાજ્યો વિષે આપણે લગભગ નહિ જેવું સાંભળીએ છીએ, ને મનુષ્યના વિચારસ્વાતંત્ર્ય વિષે આપણે મુખ્ય-વે કરીને સાંભળીએ છીએ. ચૌદમાં લુઈનું રાજ્ય ઘણું ઉત્સાહી હતું છતાં બીજી રીતે જોતાં રાજ્યનું શાસન એના વ્યક્તિત્વને ઉત્સાહ બાતલ કરતાં તદન મિલ જેવું હતું. પ્રવૃત્તિ માત્ર પ્રજાવર્ગમાં જઈને વસી હતી. નૈતિક દૃષ્ટિથી પ્રજાજ સત્તા ધરાવનાર હતી, ને નૈતિક સત્તા તેજ ખરી સત્તા છે.
બીજી બાબત અઢારમા સૈકા વિષે મારું લક્ષ ખેંચે છે તે સ્વતંત્ર વિચાર તરફ સર્વત્ર વલણ જોવામાં આવે છે તે છે. સત્તરમાં સૈકામાં સ્વતંત્ર વિચાર સંચિત ને નાના ક્ષેત્રમાં પ્રવર્તતા હતા; કેટલીક વાર તે ધાર્મિક વિષયને વિષે થતા હતા, તો કેટલીક વાર ધાર્મિક ને રાજકીય વિષયોને વિષે સામટા થતા હતા, પણ બધાજ વિષયોમાં તેની સત્તા ધુસી નહોતી. પણ અઢારમા સૈકામાં સ્વતંત્ર વિચારનું લક્ષણ તેની સાર્વત્રિક્તા, કે સર્વ દેશીયતા હતું; ધર્મ રાજકીય બાબતે, તત્ત્વજ્ઞાન, મનુષ્ય ને સમાજ, નૈતિક ને લૌકિક બાબતે એ બધી જ બાબતે અભ્યાસ, શંકા, ને નિયમ કે પદ્ધતિની બાબતો કે તેના વિષય તરીકે ગણાતી હતી. પ્રાચીન વિજ્ઞાન અસ્વીકાર્ય થયું હતું, નવું વિજ્ઞાન અસ્તિત્વમાં આણવામાં આવ્યું હતું.
આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિનું એક ખાસ સ્વરૂપ હતું, ને તે કદાચ દુનિયાના
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમું.
૨૩૧
ઇતિહાસમાં પણ અન્ય સ્થળે જોવામાં આવે તેવું નથી; એ પ્રવૃત્તિ તદ્દન મુન્દ્રની પ્રવૃત્તિ કે વિચારની પ્રવૃત્તિ હતી. તે સમય સુધીના માનુષી રિવર્તામાં વિચાર સાથે આચાર કે કર્મ પણ સેળભેળ થતાં હતાં પણ અઢારમા સૈકામાં ફ્રાન્સની પ્રવૃત્તિ તદન જુદાજ પ્રકારની હતી. એ સમયના આગેવાને વ્યાવહારિક જીવનની બાબતાથી તદન અળગાજ રહેતા—તેઓ માત્ર પ્રેક્ષક તરીકે અવલોકન કરતા, અનુમાન કરતા, ને ઠીક લાગે તે ખેલતા હતા, આચારમાં તે પ્રમાણે કરી બતાવતા નહોતા. પણ વિચારા આચરમાં મૂકવાને, દિવસ આવવાજ જોઇએ, અને જેમ એ એ અત્યારસુધી ભિન્ન હતાં તેમ તેમના સંયેાગ પણ વધારે વિકટ થવાજ જોઇએ, ને તેથી જે પ્રજાજીવનને ધક્કો લાગે તે પણ વધારે ભયંકર લાગવાજ જોઇ એ. આ સમયના મનુષ્યના વિચારની નિર્ભયતાની સ્થિતિથી પણ આપણે હવે આશ્ચર્ય પામીએ તેમ નથી. એ સમય સુધી વિચારાની મેટામાં મેટી પ્રવૃત્તિને કઈ કઇ અંકુશા નડતા હતા. અઢારમા સૈકામા કોઈ પણ બાબતને મનુષ્યના મને આદરણીય ગણી હોય કે તેની તે પર સત્તા ચાલવા દીધી હાય એવું મને જડી શકતું નથી; બધી સામાજિક સ્થિતિને તે તિરસ્કારદૃષ્ટિથી શ્વેતું હતું. તેથી એનું અનુમાન એ થતું હતું કે બધીજ બાબતમાં સુધારા કરવા એ તેની ફરજ હતી, એ જાણે એક જાતની ઉત્પાદક શક્તિ ધરાવવાનો હક ધરાવતું હતું. સંસ્થાએ, અભિપ્રાયેા, સમાજ, તે માસ સુદ્ધાં~એ બધામાં સુધારાની જરૂર જણાતી હતી, તે મનુષ્યની બુદ્ધિને તે કામ જાણે સુપરત કરવામાં આવ્યું હતું એવી તે સમયની સ્થિતિનું ખાસ સ્વરૂપ હતું. અગાઉ કદાપિ આના જેવી કંઈ ધૃષ્ટતા કલ્પવામાં આવી હતી !
અઢારમા સૈકાની દર્મિયાનમાં ચૌક્રમ! લુઈના ર્જ્યના જે અંશેા હજી રહેવા પામ્યા હતા તેને આ પ્રકારની સતાની વિરુદ્ધ યુદ્ધ કરવાનું હતું. આ યુદ્ધનાં અ ંખ્ય પરિણામે। શાં આવ્યાં તે ગણાવવાના હું દાવા નથી કરતા. આ વ્યાખ્યાનમાળા સમાપ્ત કરવાનો સમય હવે આવી પહેાંચ્યા છે; ને મારે વિસ્તાર ન કરવા જોઇ એ. આ બનાવથી જે એક ઘણીજ ગંભીર ને ધદાયક બાબત આપણી નજરે પડી છે તે તરફ તમારૂં ધ્યાન ખેંચવાનીજ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ
હું ઈચ્છા રાખું છું. આ બાબત, અનિયત્રિત સત્તાની ધાસ્તી, અનિષ્ટતા ને અનિવાર્ય ખરાબ પરિણામ છે, પછી તેનું સ્વરૂપ કે તેનું નામ ગમે તે હોય. તમે જોયું છે કે ચૌદમા લુઈનું રાજ્ય માત્ર આ કારણને લીધે જ નાશ પામ્યું. ઠીક; તેની પછી જે સત્તા પ્રબળ થઈ વિચારસ્વાતંત્ર્ય, તેની પણ એજ દશા થઈ એના વારામાં એણે પણ અનિયત્રિત સત્તા હાથ ધરી, ને એણે પણ પિતાની સત્તામાં ઘણી જ શ્રદ્ધા રાખી. એની વૃદ્ધિ સુંદર, સારી, ઉપયોગી હતી, અને તે વિષે ભારે ચક્કસ કે નક્કી અભિપ્રાય આપવાની જરૂર હોય તે હું એમ કહીશ કે અઢારમા સૈકા ઇતિહાસમાં એક મોટામાં મોટો સંકે થઈ ગયો છે. મનુષ્યહિતની એણે મોટામાં મોટી સેવાઓ બજાવી છે, તે મનુષ્યની ઉન્નતિને એણે ઘણીજ સામાન્ય ને લાભકારક મદદ કરી છે. પ્રજાકીય વ્યવસ્થાના દષ્ટિબિન્દુથી મારે કહેવાનું હોય તેને હું એની તરફેણમાંજ કહીશ. પણ એટલુંએ ખરું છે કે મનુષ્યનું મન અનિયત્રિત સત્તા ધારણ કરતું હોવાથી તેનાથી બગડયું ને ખોટે રસ્તે દોરવાયું; પ્રચલિત વિચારો ને જૂની બાબતો તરફ તે અગ્ય તિરસ્કારનું વર્તન રાખતું હતું. આ તિરસ્કારથી તે ભૂલ ને નિરંકુશતા તરફ દેરવાયું.
સતા, ભલે તે વિચારની હોય કે રાજ્યસબંધીની હોય, ભલે તે રાજ્યની હોય કે પ્રજાની હોય, ભલે તે એક હેતુ સાધવા મથે કે બીજો એ, સત્તામાત્રમાં કંઈક સ્વાભાવિક દોષ વસેલો જ હોય છે, ને તે ખોટી વપરાય એવા પણ તેમાં અંશ હોય છે તે જાણવું તે આપણા સમયની ખાસ ફરજ છે, ને આપણે સમય જાણે છે તે તેનું ખાસ ગૌરવ પણ છે. બધા હકે, બધાં હિતે, બધા અભિપ્રાય સામાન્યતઃ સ્વતંત્ર હોય તે જ દરેકના જુદા બળની સ્વતંત્રતાને કાબુમાં રાખી શકે, ને સ્વતંત્ર વિચારનું અસ્તિત્વ લાભપ્રદ દિશામાં વળાવી શકે. અઢારમા સૈકામાં અનિયત્રિત રાજ્યસત્તા ને અનિયત્રિત ધાર્મિક કે વિચાર સત્તા વચ્ચે જે યુદ્ધ થયું તેને આજ મેટો બાધ છે.
હવે મેં તમને બતાવી હતી તે અન્તની મુદત આગળ હું આવી પહોંચ્યો છું. તમને યાદ હશે કે આ વ્યાખ્યાનમાળા શરૂ કરવામાં ભારે
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાન ચૌમુ
૨૩૩
ઉદ્દેશ રોમન મહારાજ્યની પડતીના વખતથી આપણા વખત સુધી યુરોપની ઉન્નતિનું ચિત્ર કેવું હતું ને તે કેમ વિકસિત થઈ તે દર્શાવવાના હતા. આ કામ મેં ઘણું જલદીથી આટેપ્યું છે, ને જેટલું બધું અગત્યનું હતું તેથી તમને જાણીતા કરવા, ને જે જે મેં કહ્યું હોય તેના સાખીતી આપવા હું સમર્થ નીવડ્યો નથી. ઘણું મારે મૂકી દેવાની ફરજ પડી છે, તે ઘણી વાર મારા શબ્દ પર ભરાસેા રાખવાની મારે તમને યાચના કરવી પડી છે. તેમ છતાં હું ધારું છું કે મેં મારા ઉદેશ સાધ્યું! છે. એ ઉદ્દેશ આધુનિક સમાજની ઉન્નતિના અણીના બનાવો બતાવી આપવાના હતા. એક શબ્દ વધારે હજી મને કહેવા દો.
:
શરૂઆતમાં મે' સુધારા–કે ઉન્નતિ એ શબ્દનું લક્ષણ આપવા તે આ નામવાળા બનાવનું વર્ણન આપવા પ્રયત્ન કર્યાં હતા. સુધારા મને એ તત્ત્વોના બનેલા લાગ્યા હતાઃ મનુષ્યસમાજની ઉન્નતિ, તે મનુષ્યની અથવા મનુષ્યના વિચારાની ઉન્નતિ એક તરફ઼ રાજકીય ને સામાજિક ઉન્નતિ, બીજી તરફ આન્તર ને નૈતિક ઉન્નતિ. હજી સુધી સામાજિક ઇતિહાસનેજ હું વળગી રહ્યો છું. સુધારે માત્ર સામાજિક દૃષ્ટિથીજ મે આલેખ્યા છે, ને મનુષ્યની નીતિ – એના વિચારા – એવી પોતાની ઉન્નતિ વષે હું ક±જ એલ્યા નથી. વિચારાના ભેદને મનુષ્યની નીતિની ઉન્નતિના ઇતિહાસ વિષે ખેલવા મેં પ્રયત્નજ કર્યો નથી. ફરીથી આપણે મળીશું ત્યારે ફ્રાન્સનેજ વળગી રહી તમારી સાથે ફ્રાન્સની ઉન્નતિના તડાસનાજ અભ્યાસ કરવા, તેની વીગતા તપાસવા, તે તેનું જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિન્દુથી પરીક્ષણ કરવાનું હું કામ કરીશ. ફ્રાન્સના માત્ર સમાજનાજ નહિ પણ ત્યાંના લેાકેાના વિચાર ને તેમની નીતિના ઇતિહાસથી હું તમને જાણીતા કરીશ, આપણી સંસ્થાઓ, આપણા મતભેદો, તે આપણાં બધી જાતનાં બુદ્ધિનાં કામેાનું હું તમારી સાથે નિરીક્ષણ કરીશ, તે આપણા કીર્તિમંત દેશની ઉન્નતિની સંપૂર્ણ સમજીતી આપીશ. ભૂતમાં તેમજ ભવિષ્યમાં આપણા દેશ આપણી સારામાં સારી પ્રેમની લાગણી ખેચી શકવા ચેોગ્ય રહે.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઈટીએ પ્રસિદ્ધ કરેલાં
ઐતિહાસિક ગ્રંથ
ઇતિહાસનાં પુસ્તકે | ૧૦ કેન્ચ રેલ્યુશન ૦૨-૦ ૧ ઈમપિરિયલ ગેઝટીઅર
૧૧ બ્રિટિશ રિયાસત ૧-૦૮-૦ ઇડિયા વે. ૪ થું. છપાય છે.) | ૧૨ માઠી સત્તાને ઉદય ૧૦૦ ૨ ઈંગ્લાંડની ઉન્નતિન
૧૩ મુસલમાનની ચઢઈતિહાસ ૨-૦૦
તીને ઈતિહાસ ૦-૨૦ ૩ ગ્રીસ દેશને ઈતિહાસ ૦-૧૪૦ ૧૪ મુસલમાની રિયાસત (છપાય છે)
૧૫ મિરાતે સિકંદરી ( , ) ૪ ગુજરાતને પ્રાચીન
૧૬ લંકાને ઇતિહાસ ૦-૩-૦ ઇતિહાસ ૦-૧ર-૦
૧૭ વિક્રમાંકદેવ ચરિત્ર -૧૨-૦ ૫ ગુજરાતને અર્વ
૧૮ રાસમાળા ભા. ચીન ઇતિહાસ ૧-૦-૦
૧-૨ (દરેકની) ૨-૦-૦ ૬ જગતને અર્વાચીન
૧૮ રૂશિયા ઈતિહાસ ૨-૦-૦
૨૦ સુરત માંડવીનું દેસી ૭ દક્ષિણ પૂર્વ સમયને
રાજ્ય
૦–૮–૦ ઇતિહાસ ૦૧૦૦ ૨૧ હિંદુસ્તાનમાં અંગ્રેજી ૮ પ્રાચી ભારત ભા. ૧૦-૧૨૦ રાજ્યને ઉદય ૦-૬-૦ ૮ પ્રાચીન ભરતખંડને
૨૨ હિન્દુસ્તાનમાં રાજ્ય મહિમા - ૦-૮-૦ | વ્યવસ્થા
૧-૪-૦
.-;-ܘ
બીજો પુસ્તકો માટે સોસાઈટીકે પ્રસિદ્ધ કરેલાં પુસ્તકોનું મોટું લીસ્ટ મંગાવે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
_