________________
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. પણ હતું. એ પદ્ધતિ પ્રમાણે દરેક અમીર કે જમીનદાર પોતાના સંસ્થાને પર સ્વતંત્ર સત્તા ભોગવતે, માત્ર લડાઈ વગેરે ઘણજ જરૂરના પ્રસંગે સરદાર, રાજા, કે અમીરોની સામાન્ય સભાના લાભ માટે પિતાની સત્તામાંથી કામ જેટલી થોડામાં થોડી સત્તાને ત્યાગ કરત. ફયુડલ સમયમાં સુધારાની જે સ્થિતિ હતી તે વખતે, અજ્ઞાન ને આમતલબના જ વખ-* તમાં એ પદ્ધતિ સ્વીકારાવવાની અસંભવિતતા તમે સમજી શકશે. અમુક રાજ્યવ્યવસ્થાને મૂળ વિચારજ, તે સમયે જે લોકોને લાગુ પાડવાનો હતો,તે તેમનામાં અગ્રાહ્ય હતું. તે પછી વ્યવસ્થાને માટેના પ્રયત્ન નિષ્ફળ જતા જોવામાં આવે એમાં કોને આશ્રય ઉત્પન્ન થશે?
ફયૂડલ પદ્ધતિને વિષે આપણે કરેલા વિચારોને પરિણામે આપણને નીચેની બે બાબતે માલૂમ પડી.
પ્રથમ સંધિની પદ્ધતિને લીધે માનસિક વિકાસને સારો લાભ થયો. લોકોના મનની અંદર પ્રેત્સાહક ભાવનાઓ, નૈતિક વિચાશે, ને સહર્તનની લાગણીઓ જાગ્રત થઈ
બીજું, પ્રજાકીય દૃષ્ટિબિન્દુથી જોતાં એ પદ્ધતિ રાજકીય વ્યવસ્થા સ્થાપવાને અસમર્થ નીવડી હતી. ચૂડલ પદ્ધતિ મૂળથી જ ખરાબ હોવાને લીધે એ સુવ્યવસ્થિત થઈ શકી નહિ; તેમજ એને બહોળા વિસ્તાર પણ થવા પામ્યો નહિ. યૂડલ પદ્ધતિને લીધે યુરોપને સમાજ, માત્ર એક જ હક દર્શાવતે થયે. એ હક વિરોધ કરી શકવાને હક હતો. એ વિરોધ ન્યાયપુરઃસર હતો એમ હું નથી કહેતો, કારણ કે એટલા ઓછા ઉન્નત સમા જમાં એ સંભવિત નહતું. સામાજિક પ્રગતિ માત્ર બે રીતની હોય છે. એક તે દરેક વ્યક્તિની સ્વેચ્છાને બદલે પ્રજાકીય સત્તાનું બળ વપરાતું કરવાની, ને બીજું, વ્યક્તિઓના વિરોધને બદલે ન્યાયપુર:સર વિધિ આપી શકવાની. સામાજિક વ્યવસ્થાની ઉત્તમતાને આમાં જ મુખ્ય ભાવેશ થાય છે. દરેક માણસને જોઈએ તેટલી સ્વતંત્રતા આપવામાં આવે છે, પણ જ્યારે એ સ્વતંત્રતાનો દુરુપયેગ થતો જોવામાં આવે છે. ત્યારે પ્રજાના
