________________
૧૨૨
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. વર્ગની સામે તેિજ લડત ઉઠાવે છે, ને તેઓ કામને માટે કામચલાઉ લશ્કર પણ જોઈએ ત્યારે ઉભું કરે છે. ટૂંકામાં તેઓ પોતાની મેળે પોતાના પર રાજ્ય કરે છે; તેઓ કુલ સત્તા ધરાવનારા છે.
નિઃસંદેહ બારમા ને અઢારમા સૈકાની વચમાં ઘણી વાત બની ગઈ હોવી જોઈએ; સામાજિક વર્ગની સ્થિતિમાં આ માટે ફેરફાર આણવાને માટે ઘણું અસાધારણ બનાવો ને ઘણાં પરિવર્તન થઈ ચૂક્યાં હોવાં જોઈએ. આ ફેરફાર થયા હોવા છતાં, એમાં જરાએ શક લવાય તેમ નથી કે ૧૭૮૮ની સાલમાં ગણાતો રાજ્યને ત્રીજો વર્ગ એતિહાસિક બિન્દુથી જોતાં બારમા સિકાની સભાઓમાંથીજ ઉતરી આવેલ હોવું જોઈએ.
એટલું તે નક્કી જ છે કે આ માટે ફેરફાર થવા પામ્યો તેની સમજુતી બારમા સૈકાનાં નગરની સ્થિતિ જોવાથી આપણને નહિ મળે. એ ફેરફારનાં કારણે બારમાથી અઢારમા સૈકાની વચમાં બનેલા બનાવો હતા ને તે બનાવોથી જ એ ફેરફાર થવા પામ્યો હતો. છતાં એ સમયના ઇતિહાસમાં પણ “ રાજ્યના ત્રીજા વર્ગ " ની ઉત્પત્તિએ ઘણું અગત્યનું કામ કર્યું છે. બારમા સૈકાનાં નગરોનું ચિત્ર જો કે અપૂર્ણ હશે, તેઓ મારા ધારવા પ્રમાણે તમને આ વાત સાબીત કરી આપશે.
આ સ્થિતિ વધારે સારી રીતે સમજવા માટે નગરે વિષે બે દષ્ટિબિન્દુથી અવલોકન કરવું જોઈએ. બે મોટા સવાલે નિર્ણય કરવાનું છેઃ પહેલો, નગરજનોને કરવામાં આવેલા અધિકારદાનનો સવાલ; પરિવર્તન કેવી રીતે ને શાં કારણોને લીધે થયું તે સવાલ; નગરજનોની સ્થિતિમાં તેથી શું ફેર થવા પામે, સામાન્ય પ્રજા પર, અન્ય વર્ગો પર, ને રાજ્ય પર તેની શી અસર થઈ તે સવાલ; ને બીજો, નગરેની આન્તર વ્યવસ્થા, અધિકાર મેળવનારાં નગરની અંદરની સ્થિતિ, નગરજનોને અન્યોન્ય સંબંધ, ને નગરમાં શા આચારવિચારે અગત્ય ધરાવતા હતા તે વિષેને સવાલ. આ બે સવાલને નિર્ણય કર્યા પછી આખા યુરોપમાં નગરની જુદી જુદી કેવી સ્થિતિ હતી તે વિષે હું કંઈક કહીશ.
" ની ઉત્પત્તિ નાં એ સમયના હતા તે
