________________
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ ને અંતઃકરણની સ્વેચ્છાનુસાર ગતિ પર કઈ પણ જાતનો ખેટે અંકુશ મુકી ચર્ચા ને વિવેકબુદ્ધિને હક છીનવી લેવામાં આવતું નથી, અને જ્યારે લોકમતના બંધારણ પર દબાણ મુકનાર દેખીતી રીતે કઈ પણ ચક્કસ પ્રકારની ધાર્મિક સત્તાનું બળ વાપરવામાં આવતું નથી હોતું, ત્યારે લૌકિક બાબત પર ધાર્મિક બાબતેની સત્તાનો વિચાર અસંભવિત હોય છે. દુનિયાની આધુનિક સ્થિતિ લગભગ તેવી જ છે. પણ દશમા સૈકામાં જેમ હતી તેમ ધાર્મિક સત્તા જ્યારે અસ્તિત્વમાં હોય છે, વિચારને અંતઃકરણ પરે અધિકાર ભોગવવા ને અંકુશ મુકવાને દાવો રાખનારા કાયદાઓ, સંસ્થાઓ, ને સત્તાઓ જ્યારે તેના પર દબાણ મુકે છે, સારાંશમાં ધાર્મિક સત્તા જ્યારે પૂરેપૂરી સ્થાપિત થાય છે, ને હક ને શક્તિના નામથી જ્યારે મનુષ્યની તર્કશક્તિ ને અંતઃકરણ પર જ્યારે એ સંપૂર્ણ કાબુ મેળવે છે, ત્યારે લૌકિક બાબતે પર એ સામ્રાજ્ય ભેગવવા લલચાય એ સ્વાભાવિક છે. એ જાણે એવી જાતની દલીલ કરે છે કે –“અહા! મનુષ્યમાં જે ઉચ્ચતમ ને સ્વતંત્ર છે, એના વિચાર, એની આન્તર શક્તિઓ, એના અંતઃકરણ, એ બધા પર હું હક ને સત્તા ભોગવું છું, તે શું ભનુષ્યની બાહ્ય, ભૌતિક, ને ક્ષણિક વસ્તુઓ પર હું તેમ નહિ કરી શકે?” ન્યાય ને સત્યનો નિર્ણય હું કરું છું, ને શું ન્યાય ને સત્યને અનુસરીને લૌકિક વસ્તુઓ પર નિયમન મને કરવા દેવામાં નહિ આવે ? ” આવી દલીલને પરિણામેજ, લૌકિક વસ્તુઓના હક ધાર્મિક વસ્તુઓ છીનવી લેવા અવશ્ય પ્રયત્ન કરે તેમ હતું. વળી મનુષ્યના બધા વિચારને સમાવેશ ધર્મની બાબતના વિચારોમાં તે વખતે થઈ જતો હતો. તેથી આ પ્રકારની સત્તા ભેગવાય એ વધારે નક્કીની વાત હતી, કારણ કે તે વખતે માત્ર એક જ પ્રકારની વિધા હતી—ધર્મશાસ્ત્ર અન્ય સર્વે વિદ્યાઓ,-અલંકારશાસ્ત્ર, અંકગણિત, ને સંગીતશાસ્ત્ર સુદ્ધાં-ધર્મશાસ્ત્રમાં આવી જતી હતી.
આ પ્રમાણે મનુષ્યની સર્વ પ્રકારની વિચારપ્રવૃત્તિઓમાં ધાર્મિક બાબત અગ્રસ્થાન ભગવતી હોવાથી, ધાર્મિક સત્તાએ ઐહિક બાબતો પર
