________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ તરફ વહેમ, તિરસ્કાર, ને શત્રુતાની નજરથી સુદ્ધાં જોતા હતા; પણ લેકો ને લશ્કરના સિપાઈઓ એની તરફમાં હતા. એના દાખલાથી જેટલી ફ્રાન્સના આ યુદ્ધોની લોકપ્રિયતા જણાઈ આવે છે તેટલી બીજા કથાથી દેખાતી નથી.
ક્રાન્સના લોકોમાં પ્રજાત્વના અંકુરો આ પ્રમાણે સુરવા માંડયા. વેલેઈને રાજ્યના સમય સુધી ફ્રાન્સમાં યૂડલ પદ્ધતિ બળવાન હતી; ફ્રેચ પ્રજા, ફ્રેંચ વિચારો ફ્રેંચ દેશાભિમાન એવું કશું હજુ સુધી હતું જ નહિ. વેલોઈના સમયથીજ ફ્રાન્સના લોકેની એક પ્રજા અસ્તિત્વમાં આવી ફેંચ લેકેને પોતાના શત્રુ સામે લડાઈઓ કરવી પડતી હોવાથી તે લડાઈઓને જ સમયે તેમનામાં અને ભાવ ફુર્યો; પણ હાલમાં તેમનામાં જોવામાં આવે છે તેવા રાજકીય પવનની હજી આશા રાખવાને સમય આવ્યો નહોતો. એ સમયે ફ્રાન્સ દેશમાં ઐક્ય માત્ર નામનું જ હતું, પ્રજાનું નાક જાળવી રાખવા પૂરતું જ હતું, ને પ્રજાકીય સંમતિ પ્રમાણેના પિતાના રાજા પ્રતિ પ્રેમભાવને આધારેજ રહ્યું હતું, અને તે બધું બહારના શત્રુને દેશમાં દાખલ ન થવા દેવાના હેતુથી જ હતું. આ પ્રમાણે નતિક ઉન્નતિના દષ્ટિબિન્દુથી દાન્સ ચઢતું જતું હતું તેજ વખતે એની રાજકીય ઉન્નતિ પણ વધતી હતી, રાજ્ય વ્યવસ્થિત થતું, વિસ્તીર્ણ થતું, ને બળવત્તર થતું હતું. અત્યાર સુધી જે જુદાં જુદાં પરગણું ગણાતાં હતાં તે હવે ફ્રાન્સ એવા એક નામ નીચે આવવા માંડયાં હતાં, સાતમા ચાર્લ્સના વખતમાં અંગ્રેજ લોકોને હાંકી કાઢવામાં આવ્યા ત્યાર પછી અગાઉના એમનાથી વસાયેલાં બધાં પરગણ, નોર્મન્ડિ, ઍગોમૈઈ, સુરેન, પાઈ, સેન્ટીજ વગેરે ક્રાન્સના તાબા નીચેજ ચોક્કસ આવ્યાં. દસમા લુઈના રાજ્યમાં દસ પરગણાં કાન્સમાં જોડાયાં; રૂસિલોન, કરડેન, બર્ગન્ડિ, ફ્રાન્સ, કેત, પિકાર્ડિ, આર્ટીઇ, પ્રવેન્સ, મેન, અજુ, ને પચે. આઠમા ચાટર્સ ને બારમા લુઈના રાજ્યમાં, અનનાં એક પછી બીજા આ રાજાઓ સાથે થએલાં લગ્નને લીધે, આપણા હાથમાં બ્રિટનિ આવ્યું આમ એકે સમેયે, એક જ જાતના સંજોગોમાં ફ્રાન્સની નૈતિક ને રાજકીય ઉન્નતિ થતી હતી.