________________
વ્યાખ્યાન અગીઆરણ્યુ
૧૭૮
પણ એ પેાતેજ હોય છે; એની પાતાની બુદ્ધિ ને સ્વતંત્રતા જેમ જેમ ખીલે છે તેમ તેમ એ ફળીભૂત થાય છે. એક મેટા સચાની કલ્પના કરેા. ધારા કે એની કુંચી-એને બરાબર ચલાવનાર મુખ્ય વિચાર એકજ જણની પાસે. એકજ જણના મગજમાં છે. વળી ધારા કે એ સંચાના જુદા જુદા ભાગા જુદા જુદા કામદારાના કાણુમાં છે, તે બધા એક ખીજાથી છૂટા ને અજ્ઞાન છે, તે એકંઢરે કામ શું કરવાનું છે કે જુદા જુદા કામદારાનાં કામેાના ચાક્કસ સરવાળેા છેવટે શું છે તેનાથી તેએ અજાણ્યા છે, તેમ છતાં દરેક પેાતાનું એકલાનું કામ કુશળતાથી તે સ્વતંત્રતાથી કરે છે. દૈવની યાજના પશુ એવીજ છે; માણસની મારફતે તેનું કાર્ય પણ તે એવીજ રીતે કરાવે છે. સુધારાના ઇતિહાસમાં એ મુખ્ય ખાખતે! જે લેવામાં આવે છે તે આજ પ્રમાણે સાથે રહે છે; એક તરફથી એ ઇતિહાસ દૈનિર્ણીત છે તે વિદ્યા તે મનુષ્યની બુદ્ધિને આધીન નથી તે બાબત, તે ખીજી તરફથી માનુષી બુદ્ધિ ને સ્વત ંત્ર વિચારાએ એમાં જે હિસ્સા આપ્યા છે તે ખાખત. પંદરમા સૈકાના ઇતિહાસના બરાબર ખ્યાલ આણવા માટે આપણે અનાવાનું વર્ગીકરણ કરીશું. પ્રથમ આપણે રાજકીય બાબતેા તપાસીશું. પછી નીતિસંબંધી ખાખતા જોઈશું. રાજકીય બાબતેને ખ્યાલ આવા માટે યુરોપનાં મેાટા મેટા દેશેાના આ સૈકાના ઇતિહાસનું હું જલદીથી અવલાકન કરી જઈશ.
.
હું ફ્રાન્સથી શરૂઆત કરીશ. ચૌદમા સૈકાના છેલ્લા અડધા ને પંદરમાને પહેલેા અડધા ભાગ ફ્રાન્સના લોકો ઇંગ્લંડ વિરુદ્ધ પ્રજાકીય યુદ્ધેામાં રાકાયા. ઇતિહાસ તરફ સ્હેજ નજર કરતાં જણાશે કે ફ્રાન્સના જુદા જુદા લોકે આ યુદ્ધોને લીધે એક થઈ જતા હતા. જૉન આક્ર્ આર્કના ઇતિહાસથીજ આ યુદ્ધોને સમયે થએલી પ્રજાની એકતા સાબીત થાય છે. જૉન આર્ આર્કનું અસ્તિત્વ પ્રજાકીય અય ને ઉત્સાહનાજ પરિણામરૂપે હતું. લેાકેાની ભાવનાઓ, વિચારા, તે ઇચ્છાથીજ એની વીરતા ઉત્સાહિત થઈ ટકી રહેતી હતી. રાજ્યના અમલદારા તે લશ્કરના સરદારા એના
