________________
૨૪ : યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ હતી એટલી ત્વરાથી નહિ, તેઓ કઈક વિચિત્ર ત્વરાથી, એની અવનતિ થઈ. એમ લાગે છે કે ગ્રીસના સુધારાઓની ઉત્પાદક શકિત શિથિલ, બળહીન થઈ હતી ને સુધારાઓને જાગ્રત કરવાને તેના જેવી અન્ય શક્તિ અસ્તિત્વમાં આવી નથી. : અન્ય સ્થળે, ઉદાહરણ તરીકે ઈજીપ્ટ ને હિંદુસ્થાનમાં, એકજ નિયમથી નિર્ણત થતા આવા સુધારાની સરળતાનું જુદું પરિણામ આવ્યું છે; સમાજની સ્થિતિ સ્થાયી થઈ ગઈ છે. સરળતાએ શુષ્ક સમાનરૂપતા આણી છે; દેશને કંઈ નાશ નથી થયો, સમાજ કંઈનાશ નથી પામે, પણ તે ઉત્સાહરહિત, સ્થાયી, ને જાણે કરી કે ઠીંગરાઈ ગયો હોય તે થે છે. - સર્વ પ્રાચીન સુધારાઓના વખતમાં નિયમને બાને, ને જુદા જુદા રૂપમાં જે જુલમ થએલો જોવામાં આવે છે તેનું કારણ પણ ઉપલુંજ છે. સમાજ પર એકજ સુધારાનું સર્વ શક્તિમાન રહેતું, ને તે તત્વ બીજા કોઈ પણ તત્વને હરીફાઈમાં ટકવા નહેતું દેતું. જુદી જાતનું દરેક વલણ દબાવી દેવામાં આવતું હતું.
આ પ્રારની સુધારાની એકતવપ્રધાનતા, આ પ્રકારની સુધારાની સરળતા સાહિત્ય અને બુદ્ધિના ક્ષેત્રમાં પણ સરખી જ રીતે પ્રવર્તમાન છે. થોડા સમય પહેલાં યુરોપમાં ફેલાવવામાં આવેલા હિંદુસ્થાનના સાહિત્યના સ્મારક ભંડારાથી કોણ અજ્ઞાત છે? તે બધામાં એકસરખાપણું ન જોવામાં આવે એ અશકય છે; એક જ બાબતનાં તે બધાં પરિણામરૂપ છે, એકજ વિચારના આવિર્ભાવરૂપ છે. ધર્મ કે નીતિનાં પુસ્તકો, ઐતિહાસિક પુરાણ, નાટકોને વર્ણનાત્મક કાવ્યો, એ સર્વેમાં એકસરખાપણું જોવામાં આવે છે. બનાવે ને સંસ્થાઓમાં જે પ્રકારની શુષ્ક સમાનરૂપતા જોવામાં આવે છે તેજ પ્રકારની માનસિક, કૃતિઓમાં પણ જોવામાં આવે છે. ગ્રીસમાં પણ મનુષ્યબુદ્ધિના પરિપૂર્ણ ખીલવટના સમયમાં સુદ્ધાં, સાહિત્ય બળવાન રહે છે.
- આધુનિક યુરોપના સુધારાની સ્થિતિ તદન જુદી જ છે. વીગતેમાં ઉતર્યા વગર, એ તપાસી જુઓ, તે વિષેનાં તમારાં સ્મરણો એકઠાં કરે.' તરતજ તમને એ સુધારામાં વિવિધતા, અનિયમિતતા, અશાંતતા માલૂમ
