________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૧૪૩
જાણે એક નવું ચેતનજ તેઓ પ્રાપ્ત કરતા હોય તેમ થયું. આ ચેતન વધારે વિસ્તીર્ણ હતું, વધારે વિવિધતામય હતું, ને કેટલીક વાર તેમાં અગાઉના વૈદેશિક જીવનનું સ્વાતંત્ર્ય સાંભરી આવતું, અને કેટલીક વાર એક ભવ્ય ભવિષ્યનું રેખાદર્શન થઈ આવતું. એ પ્રકારને યુરોપના લોકોને તેનો અનુભવ થતો હતો.
બારમા સૈકાનાં ધાર્મિક યુદ્ધોનાં ખરાં કારણે મારા ધારવા પ્રમાણે આ મુજબ છે. તેરમા સૈકાને છેડે આમાંનું એકે કારણ રહ્યું નહોતું. લોકો ને જનસમાજ એવાં બદલાઈ ગયાં હતાં કે હવે એશિયા પર યુરોપના લકોને ચઢાઈ કરવાનું નૈતિક કે સામાજિક કારણ રહ્યું નહતું. શરૂઆતના તવારીખકારો ને બારમા સૈકાના અન્તના ને તેરમા સૈકાના તવારીખકારોનાં લખાણો સરખાવે. પહેલાંના લેખકોને ધાર્મિક યુદ્ધોને માટે જેસ્સો હતા, ને તેથી તેમનાં લખાણમાં તેમને ઝેમ જોવામાં આવશે. તેની જ સાથે તેઓ સંકુચિત મનના હતા એમ પણ માલૂમ પડશે. પાછલા લેખકોનાં પુસ્તકો ઉઘાડે. તેમનાં લખાણ તમને આધુનિક લખાણોની પેઠે વિશાળ દષ્ટિબિન્દુથી લખાએલાં માલૂમ પડશે. પહેલાંના તવારીખકારે મુસલમાન લોકોને માત્ર તિરસ્કારને જ પાત્ર ગણાવે છે. ખુલ્લુંજ છે કે તેઓ એ લેકને વિષે કંઈજ જાણતા નહોતા; માત્ર ધાર્મિક વૈર સિવાય તેમને વિષે અન્ય કોઈ રીતનો વિચાર એ લેખકો રાખતા નહોતા. કોઈ પણ જાતના સામાજિક સંબંધનાં પણ ચિહ્ન આપણને જડતાં નથી. એ લેખકે માત્ર તેમને ધિક્કારતા ને લડાઈ કરતા; એટલે જ તેમને સંબંધ હતો. પછીના તવારીખકારો મુસલમાન લેકેને માટે તદન જુદી જ રીતે બેલે છે. કેઈ પણ જોઈ શકે છે કે જે કે તેઓ તેમની સાથે લઢે છે છતાં તેમને રાક્ષસ જેવા ગણતા નથી, કેટલેક દરજજે તે લેખકો તેમના વિચારો સાથે સમભાવ રાખે છે, ને તેમની સાથે અમુક સંબંધ ને સમભાવ પણ સ્વીકારે છે. મુસલમાન ને ખ્રિસ્તિ લેકના આચારવિચાર સરખાવવા સુધી પણ તેઓ જાય છે, ને મુસલમાન લોકોને દાખલો લઈ ખ્રિસ્તિઓ પર
