________________
૧૪૪
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ, રીકા સુદ્ધાં કરે છે. તેથી એ બે સમયે વચ્ચે વિચારમાં કેટલે બધે ફેર હશે તે તમે જોઈ શકે તેમ છે.
ધાર્મિક યુદ્ધની પહેલી જ ને મુખ્ય અસર આમ વિચારસ્વાતંત્ર્ય આણવાની, વિચાર વિસ્તીર્ણ ને ઉદાર થાય તેમ કરવાની હતી. ધર્મપના નામે ને બળથી શરૂ થએલાં ધાર્મિક યુદ્ધોએ ધાર્મિક વિચારોની યોગ્ય ને કામની અસર કાઢી નાંખી એમ તે હું નહિ કહું, પણ એ વિચારોની મનુષ્યના મન પર સંપૂર્ણ—અન્ય વિચારોની પ્રતિબંધક ને સર્વોપરિ સત્તા જે હતી તે કાઢી નંખાવી. નિ:સંદેહ, તદન નહિ ધારેલી એવી આ અસર ઘણાં કારણોને લીધે થઈ હતી. પહેલું કારણ તે ધાર્મિક યુદ્ધમાં લડવા જનારાઓની નજરે પડેલા દેખાવની નૂતનતા, વિશાલતા, ને વિવિધતા–એ બધામાં વસેલું હતું જેમ પ્રવાસીઓને બને છે તેમ તેમને પણ થયું. સામાન્ય રીતે એમ કહે વામાં આવે છે કે પ્રવાસ કરનારાઓનું મન વિકસિત થાય છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રજાઓ, આચાર, ને ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાય જેવાની ટેવથી વિચારે વિસ્તીર્ણ થાય છે, ને બુદ્ધિ જાના દુરાગ્રહો, એકપક્ષી વિચારોના બંધનમાંથી વિમુક્ત થાય છે. ધાર્મિક યુદ્ધ કરવાને નીકળી પડેલા પ્રવાસીઓને વિષે પણ એવું જ બન્યું. જાત જાતની જુદી જુદી ઘણી વસ્તુઓ ને પિતાનાથી જુદા આચારવિચારે જોવાથી તેમનાં મને પણ બંધનમુક્ત ને ઉન્નત થયાં. તેઓ પણ પિતાનાથી માત્ર જુદા જ નહિ, પણ વધારે આગળ વધેલા, બે સુધરેલા દેશના સંબંધમાં આવ્યા; એક ગ્રીક લેકના, ને બીજો મુસલમાન લેકિના. ગ્રીક લેકે જો કે નબળા થઈ ગએલા, અગાઉના કરતાં બગડેલા, ને પડતી દશામાં આવેલા હતા છતાં આ પ્રવાસીઓના મન પર તેમણે એક વધારે સુધરેલી, શિષ્ટ, ને જ્ઞાનવાળી પ્રજા તરીકે પિતાની છાપ પાડી એમાં કઈ શક નથી. મુસલમાન પ્રજાને વિષે પણ એવું જ હતું. ધાર્મિક યુદ્ધમાં ગએલા લેકએ પિતાને વિષે મુસલમાનો પર કેવી છાપ પાડી તે બાબતમાં જૂના તવારીખમાં જતાં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. મુસલમાન લેક પહેલાં તેમને જંગલી, તદન અશિષ્ટ, અતીવ કૂર ને ઘણું જ અજ્ઞ પ્રજા જેવા
