________________
૧૦૬
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ
ધાર્મિક સમાજે મુખ્યત્વે નક્કી કરેલા વિસિાથ લોકોના કાયદા અને ખીજી વૈદેશિક પ્રજાના કાયદાઓમાં જે તફાવત જોવામાં આવે છે તે મૈં તમને દર્શાવ્યા હતા. ન્યાય ને સત્યના સંશાધનમાં ખ્રિસ્તિ સમાજનું પદ્મ ઉચ્ચતર છે તેમ લાગ્યા વિના રહેતુંજ નથી. ઉદ્દાહરણ તરીકે વિસિાથ પ્રજા સેાગતના કેવા ઉપયાગ કરતી હતી તે તપાસેા તે તરત તેમની વિવેકબુદ્ધિ તમને જણાઈ આવશેઃ
r
કેસની સમજણ પડે તેટલા માટે ન્યાયાધીશે સાક્ષીઓને પ્રથમ સવાલો પૂછવા, ને પછી લિખિત પુરાવા તપાસવા, કારણ કે આમ કરવાથી સત્ય વધારે નિશ્ચિતતાથી શોધી કઢાય ને સેગન નાખપને ન અપાય. સત્યનું અન્વેષણ કરવું હાય તેા દરેક પક્ષના લિખિત પુરાવા ચાકસાઈથી તપાસવા જોઇએ, તે ગમે તે વખતે સેાગન લેવાની પક્ષકારાની કરજ તેમના પર અણુધારેલે વખતે આવી પડે. જ્યારે કોઈ પણ લિખિત પુરાવા, કે જો કંઈ સત્ય શેાધાય તેવા ચોક્કસ પુરાવા ન હોય ત્યારેજ ન્યાયાધીશે સાગન ખવડાવવા. ''
ફેાજદ્વારી બાબામાં ગુન્હા ને તેમની સજાને સંબંધ બુદ્ધિ ને નીતિને અનુસરીને રાખવામાં આવ્યા છે. અન્ય સ્થળાએ નુકસાનના પ્રમાણમાં ગુન્હાનું ગામ્ભીર્ય સ્વીકારવામાં આવતું જણાય છે, ને આર્થિક પ્રતિકારના રૂપમાંજ સજા ફરમાવી સંતાષ કરવામાં આવે છે. વિસિાથ લેાકેામાં ધાર્મિક વિચારાની સત્તાને ખળે ગુન્હાનું ખરૂં ને નૈતિક સ્વરૂપ જોવામાં આવે છે, તે ગુન્હાનું ખીજ તેના ઈરાદામાં ગણવામાં આવે છે. ગુન્હા એછાવત્તાના પ્રમાણના ક્રમા, કેવલ અજ્ઞાનપૂર્વક મનુષ્યહત્યા, સપ્રમાદ મનુષ્યહત્યા, કાદીપ્ત મનુષ્યહત્યા, સંકલ્પપૂર્વક કે સંકલ્પરહિત મનુષ્યહત્યા, એમ આધુનિક સમયની પેઠેજ અપરાધના ક્રમેા જુદા જુદા પાડવામાં આવે છે, તે સમજાવવામાં આવે છે, તે શિક્ષા પણ આ ક્રમને અનુસરીનેજ એછીવત્તી રાખવામાં આવે છે. વળી વૈદેશિક પ્રજામાં માણસાની ઉંચીનીચી પદવી પ્રમાણે ગુન્હાનું ગામ્ભીર્ય ગણાતું તે પણ કાઢી નાખવામાં
