________________
૬૪
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. સુધારાની બાબતમાં તેની ઘણી જબરી અસર થાય છે. બધા મોટા ફેરફારથી સામાજિક સ્થિતિમાં આ પ્રકારના ફેરફાર થાય છે, ને આ બાબત ધ્યાનમાં લેવી જરૂરી છે.
ફયૂડલ પદ્ધતિ સ્થપાઈ તેથી આવો એક મેટ ફેરફાર થયો. આખા મુલકમાં વરતીની વહેંચણી બદલાઈ ગઈ. અત્યાર સુધી જમીનના માલીકે ક્યાં તે શહેરમાં બેસી રહેતા કે જ્યાં તે દેશમાં અમુક અમુક ટુકડીઓમાં ભટકતા ફયૂડલ પદ્ધતિને પરિણામે આ લેકો પોતપોતાના જુદા સ્થાનમાં ઘણે દૂર દૂરને અન્તરે જુદા જુદા રહેતા થયા. સુધારાની બાબતમાં આનાથી કેવો ફેરફાર થાય તે તમે તરત સમજી શકશે. શહેરની જિંદગી કરતાં ગામડાંઓની જિંદગીની અગત્ય વધી, પ્રજાકીય મિલ્કત કરતાં ખાનગી મિતની પણ અગત્ય વધી.
સુધારાના ઇતિહાસમાં આ પ્રકારના સમાજનો શો હિસ્સો છે તે આપણે તપાસીએ. પ્રથમ તે સાદામાં સાદી, શરૂઆતની ચૂડલ પદ્ધતિનાં મૂળ તત્ત્વો વિષે આપણે વિચાર કરીએ. એકજ જમીનદાર એના નાના સરખા સંસ્થાનમાં એના આશ્રિતવર્ગ સાથે કેવો સંબંધ રાખતો તે આપણે જોઈએ.
એક છૂટીછવાયી ઉંચી જમીન પર એ એનો વાસ કરે છે, ને તે વાસ સહીસલામત ને મજબુત બનાવવાની એ સાવચેતી રાખે છે. ત્યાં આગળ જેને એ એને કિલ્લો કહે છે એવો બચાવ થાય તેવો એ પિતાને મુકામ નાખે છે. અને એ કોની સાથે ત્યાં રહે છે? પિતાનાં બૈરા છોકરાઓ સાથે. જેઓ જમીનના માલીક થવા ન પામ્યા હોય તેવા કેટલાક સ્વતંત્ર માણસો પણ કદાચ એના મિત્રે થઈ એની સાથે ખાતાપીતા હોવાથી ત્યાં રહે છે. એના કિલ્લાની અંદર રહેનારાઓમાં આ બધા આવી જાય છે. એની આસપાસ એક નાનું સરખું આશ્રિતવર્ગનું સંસ્થાન વસે છે. એ આશ્રિત એની જમીનની ખેતીનું કામ કરે છે. આ આશ્રિતવર્ગમાં એક ધાર્મિક સમાજ સ્થપાય છે. તેથી ત્યાં ધર્મગુરૂની પણ આવશ્યકતા થાય છે. તેથી તે
