________________
વ્યાખ્યાન છે.
૧૧૧ ને પાખંડમતેને એણે પૂરેપૂરા નાબુદ કર્યા હતા. ખ્રિસ્તિ ધર્મમાં નહિ માનનારાઓના રોમના ધર્માધ્યક્ષની પદવી ધારણ કરનાર છેલ્લો શહેનશાહ ઝેશીઅન હતો. એ ચોથા સૈકાને અને તે મરી ગયો. તેમજ પાખંડમતાનુયાયી એરિયન લોકો જેવાની સામેનું ખ્રિસ્તિ સમાજનું યુદ્ધ પણ જાણે અત્તે આવ્યું હોય એમ લાગતું હતું. તેથી ખ્રિસ્તિ સમાજના બે મોટા વેરીઓ સામે એ ફાવવા પામ્યો. આજ સમયે રોમન મહારાજ્યની પડતી થતી ને વૈદેશિક પ્રજીઓના તાબામાં આવતો એ સમાજ પિતાને જોવા લાગે. પડતી ઘણી જબરી હતી. ખ્રિસ્તિ સમાજના લોકોને એ મહારાજ્યને માટે કેવી પ્રબળ લાગણી હોવી જોઈએ તે તમે હેલથી કલ્પી શકે તેમૂ છે. આને લીધે જ જે કંઈ એ મહારાજ્યને નાશ થતાં છતાં પણ ટકી રહેવા પામ્યું.શહેરી રાજ્યપદ્ધતિ અથવા મ્યુનિસિપલ (નગરજનસત્તાક) પદ્ધતિ ને નિરંકુશ સત્તા--એ બેને જબરો વળગી રહેતો એ સમાજ આપણે જોઈએ છીએ. વળી જ્યારે વૈદેશિક પ્રજાઓને ખ્રિસ્તિ ધર્મમાં એ ફેરવી રહ્યો, ત્યારે મહારાજ્યની સત્તા વૈદેશિક રાજાઓને રેમને શહેનશાહ બનવા અને રોમન મહારાજ્યનો ખ્રિસ્તિસમાજ સાથે જે પ્રકારનો સંબંધ હતો તે કરવા એણે પ્રયત્ન કર્યા. પંચમાંથી છઠ્ઠા સૈકાઓની વચમાં ધર્માધ્યક્ષનું કામને ખ્રિસ્તિ સમાજની સામાન્ય સ્થિતિ આ પ્રકારની હતી.
આ પ્રયત્ન ફત્તેહમંદ થઈ શકે તેમ નહોતું; વૈદેશિક લોકોમાંથી ફરીથી રેમન સમાજ ઉભું કરી શકાય તેનાં સાધનો નહોતાં. નાગરિક સમાજની પડે ખ્રિસ્તિઓનો ધર્મસમાજ પણ જંગલી સ્થિતિમાં આવી પડયો. આ એની બીજા પ્રકારની સ્થિતિ હતી. આઠમા સૈકાના ધાર્મિક તવારીખકારોનાં લખાણે જે કોઈ પૂર્વને સમયનાં લખાણ સાથે તપાસશે તો તેને ઘણો તફાવત માલૂમ પડશે. રેમન સુધારાનું પડીભાગેલું દરેક ચિતેની ભાષા પણ-અદૃશ્ય થયું હતું; દરેક વસ્તુ જાણે વૈદેશિક સ્થિતિમાં પડી હોય એમ લાગતું હતું. એક તરફથી વૈદેશિક લોકો ધર્મગુરુઓ ને ધર્માધ્યક્ષ થવા ધર્મસમાજમાં દાખલ થયા, ને બીજી તરફથી ધર્માધ્યક્ષએ જંગલી
