________________
વ્યાખ્યાન સાતમું.
૧૨૯ વારાફરતી થતો હતો એટલું જ નહિ, પણ સલાહશાન્તિ થઈ ગઈ હોય એમ જણાતું હતું પછીએ, અને કરાર મુજબ એકબીજાના હકોની સનદો સોગનપૂર્વક કબૂલાયા પછી સુદ્ધાં તે તોડવામાં આવતી ને તેને ઈનકાર કરાતા હતું. આ વિગ્રહમાં થતી ઉથલપાથલોમાં રાજાઓ ઘણે ભાગ લેતા. રાજસત્તા વિષે ખાસ બોલતાં આ બાબત વિષે હું વિશેષમાં બોલીશ. પ્રજાવ અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કર્યા તેના સંબંધમાં રાજસત્તાએ કરેલી અસરની ઘણી સ્તુતિ કરવામાં આવે છે; તે સ્તુતિ કદાચ ઘણી અણઘટતી રીતે વધારે છે અને કેટલીક વખત એ અસરની કિંમત ઓછી આંકવામાં આવે છે, ને કેટલીક વખત તેને ઈનકાર કરવામાં આવે છે. હાલ તે હું માત્ર એટલેજ કહીશ કે એ સત્તા વારંવાર વચમાં પડતી હતી. કેટલીક વાર નગરોની બહારે ને કેટલીક વાર અમીરની; ઘણી વાર એણે વિરોધી ભાવ ભજવ્યા છે; કેટલીક વાર એક નિયમ સ્વીકારી તે કેટલીક વાર બીજે સ્વીકારી એણે માથું ઘાવ્યું છે. એના ઉદેશે ને કાર્યો એણે વારંવાર બદલ્યાજ કર્યો છે. પણ સમગ્ર રીતે જોતાં એણે ઘણી અસર કરી છે, ને તે, નઠારા કરતાં સારી વધારે કરી છે.
આવી રીતની ઉથલપાથલો થતી હતી ને વરેવાર સનદો તોડવામાં આવતી હતી તેમ છતાં નગરો બારમા સૈકામાં અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય પૂરેપૂરાં પ્રાપ્ત કરી શક્યાં હતાં. એક સૈકા સુધી આખું યુરોપ ને ખાસ કરી કાન્સ બંડથી ઉકળેલું રહેતું હતું. તેમાં વધારેઓછી, ડીવત્તી લાભકારક સનદોથી હવે શાતિ પ્રસરી ગઈ. નગરસભાઓએ ડીવત્તી સહીસલામતી સાથે એ હકો ભગવ્યા, પણ છેવટે ભગવ્યા ખરા. આ પ્રમાણે એ હક સાબીત થયા.
હવે આ મોટા બનાવથી ફેરફાર શું થયા ને નગરની સ્થિતિમાં તેની શું અસર થઈ તે જોવા આપણે પ્રયત્ન કરીએ.
પ્રથમ તે શરૂઆતમાંની રાજ્યની સ્થિતિ પર અસર કશી ન થઈ જે બન્યું તે બધું સ્થાનિક હતું.
