________________
૨ ૩૦.
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ, કાન્સ દેવને રાજ્યસત્તાની સ્થિતિ લુઈના રાજ્યને અન્ત આ પ્રકારની હતી; દરેક જાતની પ્રવૃત્તિવાળ સંપત્તિમાં વધતે સમાજ ને તેની સાથે સ્થિર ને અક્કડ થઈ ગએલું-લે કોની પ્રવૃત્તિઓને બંધબેસતું ન થઈ શકે એવું રાજ્ય.
અઢારમા સૈકામાં મુખ્ય બાબત સ્વતંત્ર વિચારની હતી, તે મારે ભાગ્યે જ કહેવાની આવશ્યકતા છે. તે વિષે મારી તરફથી તમે આગળ સાંભળ્યું જ છે. કેટલીક બાબતો વિષે બહુ ઓછું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે તે વિષે બોલ્યા વિના મારે કહેવાનું હું સમાપ્ત નહિ કરું.
પહેલી બાબત એ છે કે અઢારમા સૈકાના સુધારાના ઇતિહાસમાં રાજ્યો વિષે આપણે લગભગ નહિ જેવું સાંભળીએ છીએ, ને મનુષ્યના વિચારસ્વાતંત્ર્ય વિષે આપણે મુખ્ય-વે કરીને સાંભળીએ છીએ. ચૌદમાં લુઈનું રાજ્ય ઘણું ઉત્સાહી હતું છતાં બીજી રીતે જોતાં રાજ્યનું શાસન એના વ્યક્તિત્વને ઉત્સાહ બાતલ કરતાં તદન મિલ જેવું હતું. પ્રવૃત્તિ માત્ર પ્રજાવર્ગમાં જઈને વસી હતી. નૈતિક દૃષ્ટિથી પ્રજાજ સત્તા ધરાવનાર હતી, ને નૈતિક સત્તા તેજ ખરી સત્તા છે.
બીજી બાબત અઢારમા સૈકા વિષે મારું લક્ષ ખેંચે છે તે સ્વતંત્ર વિચાર તરફ સર્વત્ર વલણ જોવામાં આવે છે તે છે. સત્તરમાં સૈકામાં સ્વતંત્ર વિચાર સંચિત ને નાના ક્ષેત્રમાં પ્રવર્તતા હતા; કેટલીક વાર તે ધાર્મિક વિષયને વિષે થતા હતા, તો કેટલીક વાર ધાર્મિક ને રાજકીય વિષયોને વિષે સામટા થતા હતા, પણ બધાજ વિષયોમાં તેની સત્તા ધુસી નહોતી. પણ અઢારમા સૈકામાં સ્વતંત્ર વિચારનું લક્ષણ તેની સાર્વત્રિક્તા, કે સર્વ દેશીયતા હતું; ધર્મ રાજકીય બાબતે, તત્ત્વજ્ઞાન, મનુષ્ય ને સમાજ, નૈતિક ને લૌકિક બાબતે એ બધી જ બાબતે અભ્યાસ, શંકા, ને નિયમ કે પદ્ધતિની બાબતો કે તેના વિષય તરીકે ગણાતી હતી. પ્રાચીન વિજ્ઞાન અસ્વીકાર્ય થયું હતું, નવું વિજ્ઞાન અસ્તિત્વમાં આણવામાં આવ્યું હતું.
આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિનું એક ખાસ સ્વરૂપ હતું, ને તે કદાચ દુનિયાના
