________________
વ્યાખ્યાન ચૌદમું.
૨૨૮ નથી કે જે સત્તા આવી પ્રબળ હતી તેની આટલી બધી જલદીથી પડતી કેમ થઈ ? યુરેપમાં આવો ભાગ ભજાયા પછી, પછીના સૈકામાં એમાં વિરોધ, નિર્બળતા, ને શિથિલતાના અંશ કેમ આવ્યા ? એ હકીકત તો બધાને કબૂલ કરવી જ પડે તેવી છે. સત્તરમા સૈકામાં ફ્રાન્સનું ટાળ્ય યુરેપના સુધારાને ટોચે હતું; અઢારમામાં એ અદશ્ય થયું, અને હવેથી ફ્રાન્સના રાજ્યથી જુદો પડેલે માત્ર ફ્રાન્સનો સમાજ યુરેપના સુધારાની પ્રગતિમાં અગ્ર સ્થળ પર રહ્યો હતો.
અનિયત્રિત સત્તાની ઘણી જ અનિષ્ટતા ને તેનું અનિવાર્ય પરિણામ આજ છે. ચૌદમા લઇની રાજ્યપદ્ધતિના દોષોની વિગતેમાં હું ઊતરવાને નથી એના રાજ્યથી થએલો ફાયદો મેં તમને દર્શાવ્યો છે તે હું ગણતરીમાં લઈશ. પણ આ રાજ્યમાં અનિયત્રિત સત્તાના સિદ્ધાન્ત સિવાય બીજે એકકે સિદ્ધાન્ત હસેજ નહિ, ને બીજા કશા પર તેને આધાર પણ હતો જ બહિ, એટલી જ હકીકતને લીધે એની પડતી વધારે જલદીથી ન થવી જોઈએ તેટલાજ માટે થઈ. ફ્રાન્સની પ્રાચીન સંસ્થાઓ બધી કયારનીએ નષ્ટ થઈ ગયા જેવી હતી, ને લુઈએ તેમને પૂરેપૂરી નાશ પમાડી દીધી. નવી સંસ્થાએ તેમને બદલે સ્થાપવાની એણે દરકાર ન રાખી; તેમ કરવામાં એને અડચણ નડત ને અડચણ એને જોઈતી નહોતી. જે ઘણું ધ્યાન ખેંચે એવું તે વખતે બધું જણાતું હતું તે માત્ર સ્વેચ્છી-એની સ્વેચ્છા હતી, ને એકહથ્થી સત્તા જે જે કામ કરી શકતી હતી તે હતું. ચૌદમા લુઈનું રાજ્ય એક મેટ બનાવ હતું, ઘણો બળવાન ને આકર્ષક, પણ તેનાં બી, તેને પાયો બીલકુલ હજ નહિ. સ્વતંત્ર સંસ્થાએ રાજ્યની કુશળતા સાથે તેના ટકાવને પણ સાધનરૂપ હોય છે. જ્યારે અનિયત્રિત સત્તા ટકી શકી છે, ત્યારે તે દેશની ખરી સંસ્થાઓને બળેજ ટકી શકી છે. લુઈના રાજ્યમાં તે નહોતી. ફ્રાન્સમાં આ સમયે રાજ્યનાં અગ્ય પગલાં વિરુદ્ધ દેશને, કે સમયની અનિવાર્ય સત્તા વિરુદ્ધ રાજયને બચાવે એવું કશું સાધન નહોતું. આમ લુઈનું રાજ્ય પિતાનો જ અન્ત આણતું આપણે જોઈએ છીએ.
