________________
વ્યાખ્યાન પડેલું.
ઘણા વધારે સકુચિત હોય છે, ને શબ્દોના પ્રચલિત અર્ધી કરતાં ઘણા આછા યથાર્થ હોય છે. સમાજની સામાન્ય બુદ્ધિએ સ્વીકારેલા સુધારા શબ્દના અર્થને અભ્યાસ કરવાથી સુધારાનું આપણને વધારે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે. એ શબ્દનું વૈજ્ઞાનિક લક્ષણ આપવાના પ્રયાસથી ગમે તેટલા વધારે ચોક્કસ અર્થ આપણે જાણીશું, તેાએ એટલું જ્ઞાન આપણને નહિ પ્રાપ્ત થાય. પહેલેથી અમુક સિદ્ધાન્તા તમારી સમક્ષ રજુ કરવાનો યત્ન કરી આ અન્વેષણ હું શરૂ કરીશ. અમુક જાતની કેટલીક સામાજિક સ્થિતિએ હું વર્ણવીશ, તે તે સ્થિતિ એક સુધરતી પ્રજાની હોઈ શકે કે કેમ તે વિષે સ્વાભાવિક રીતેજ આપણને શું માલૂમ પડે છે તે આપણે જોઈશું, ને લાકે જેને સુધારા કહે છે તે સ્થિતિ એ સમાજમાં છે કે નહિ તેની ખાત્રી કરીશું.
u
પ્રથમ જેનું ખાદ્ય જીવન સરળ હોય ને શારીરિક સપત્તિમાંજ જેઓ નિમગ્ન હેાય એવા લેકાનું ઉદાહરણ લે; તે કર બહુ ઓછા આપે છે, તે મુશ્કેલીએમાંથી મુક્ત છે, ને તેમની ખાનગી બાબતામાં તેમને યોગ્ય ન્યાય આપવામાં આવે છે. સંક્ષેપમાં તેમનુ અહિક જીવન તદ્દન સુખી ને સુખથી નિયમિત છે. પણ તેનીજ સાથે આ લેાકેાનું માનસિક ને નૈતિક ચેતન ખાસ નિર્મલ ને શિથિલ અવસ્થામાં રાખવામાં આવ્યું છે; એ ચેતન પીડિત રાખવામાં આવ્યું છે એમ તેા હું નહિ કહું, કારણ કે પીડાની લાગણી એ લાકે સમજી શકે તેમ નથી, પણ મનેાવિકાસજ નહિ થવા દેવામાં આવ્યા હાવાથી સંકુચિત રાખવામાં આવ્યું છે એમ કહીશું. આવી વસ્તુસ્થિતિના દાખલા ન મળે તેમ નથી. અમીરાના હાથમાં રાજ્યતંત્ર હાય એવાં ઘણાંએ ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યેા થઈ ગયાં છે, તેમાં લેાકેાને ઘેટાંનાં ટાળાં જેવાં ગણવામાં આવ્યા છે, ને તેમનું સારૂ રક્ષણ કરી તેમને સંસારમાં સુખી કરવામાં આવ્યા છે, પણ નૈતિક કે માનસિક પ્રવૃત્તિમાં તેમને ઉત્તેજિત કરવામાં આવ્યા નથી. શું આ સુધારા છે ? શું આવા લોક સુધરતા ગણાશે ?
વળી ખીજો એક કલ્પિત સિદ્ધાંત તપાસે. એક પ્રજા એવી ધારા કે
