________________
૧૨૬
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ, ઓ પર અમીરે ને તેમના અનુયાયીઓ હમેશ હુમલા કરતા. ઉદ્યોગ જે વખતે ફરીથી શરૂ થતા હતા તે જ વખતે સહીસલામતી પણ ઓછી થતી હતી. પિતાની મહેનતનું ફળ માણસ ભોગવી ન શકે, તેમાં જે કંઈ અંતરાયરૂપ થઈ પડે તેના કરતાં બીજા કશાથી માણસ વધારે ઉશ્કેરાત નથી.
દશમા સૈકામાં નગરની આ પ્રકારની સ્થિતિ હતી. તેમનામાં બળ વધ્યું હતું, તેમનું અગત્ય વધ્યું હતું, તેમનામાં દ્રવ્ય વધ્યું હતું, ને રક્ષણ કરવાની તેમની વસ્તુઓ પણ વધી હતી. તે જ વખતે તેમનું રક્ષણ પણ ઘણું વધારે આવશ્યક થઈ પડયું હતું, કારણ કે એજ બળ, એજ વસ્તુઓ, એજ દ્રવ્ય અમીરની ઈર્ષાનાં કારણે થઈ પડ્યાં હતાં. ઉપરાંત, સતત વિરોધની સફલતાને ચૂડલ પદ્ધતિએ ઠીક દૃષ્ટાંત આપ્યો હતે; કારણ કે સુવ્યવસ્થિત રાજ્યપદ્ધતિથી એક માણસ અનેકને તાબામાં રાખે એવું ચિત્ર બીલકુલ એ સંસ્થામાં આવતું નહોતું, એમાં તે દરેક માણસ બીજાના કાબુમાં નહિ રહેવા મથતે તેનું ચિત્ર રજુ થતું હતું. આનો દાખલો લઈ પિતાની દુર્બલતા હોવા છતાં નગરેએ અમીર વર્ગ સામાં બધી દિશાઓમાં બંડ ઉઠાવ્યાં.
આ બનાવ બરાબર યારે થવા પામ્યો તે નક્કી કરવું કઠણ છે, સાધારણ રીતે એમ કહેવાય છે કે સામાન્ય પ્રજાને અગીઆરમા સૈકામાં સ્વતંત્રતા ને અધિકાર બક્ષવામાં આવ્યાં, પણ બધા મોટા બનાવોને વિષે એમ જોવામાં આવે છે કે ફત્તેહ આવતાં પહેલાં ઘણા પ્રયત્નો નિષ્ફળ થાય છે. અગણિત શ્રમને અન્તજ, તે માણસ પિતાની જાતનું પણ સ્વાર્પણ કરે છે, ને ત્યારે જ ઈશ્વર એને મદદ કરે છે, ને છેવટે એની ઈસિત વસ્તુ સફળ થાય છે. પ્રજા સ્વાતંત્ર્યની બાબતમાં આમજ બન્યું. આઠમા ને નવમા સૈકામાં અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાને લેકેએ કરેલા ઘણાએ પ્રયત્ન નિષ્ફળ નીવડ્યા; તેમ છતાં એટલુંએ ખરું છે કે એ બધાએ પછીની બીના પર અસર કરી, સ્વાતંત્ર્યને માટેનો લેકોને જુસ્સો ફરીથી પ્રોત્સાહિત કર્યો, ને અગીઆરમા સૈકાના મોટા બંડને માર્ગ તૈયાર કર્યો.
બંડ એ શબ્દ હું જાણી જોઈને વાપરું છું. અગીઆરમા સૈકામાં
