________________
૧૭૩
વ્યાખ્યાન દસમું. હતી તેને લીધે જ એ દેશના લોકે એક પ્રજા થઈ શક્યા નથી. એમનું એવું કહેવું છે કે થોડા થોડા લોકોના જથાઓમાં એ દેશના ટુકડા પડી ગયા હતા, ને તેઓ આવેશથી એટલા બધા દેરવાતા હતા કે તેમનું એકીકરણ અશક્ય હતું. એ લોકો ખેદ કરે છે કે યુરોપના બીજા ભાગની પેઠે ઇટાલિમાં જોહુકમીની રાજ્યપદ્ધતિ થઈ નહોતી, કારણ કે તે થઈ હોત તો તેને બળે તેઓ એજ્યભાવવાળી એક પ્રજા બનત, ને બાહ્ય પ્રજાઓથી તદ્દન સ્વતંત્ર બનત. આ પરથી જણાય છે કે સૌથી સારામાં સારા સંજોગોમાં પણ પ્રજાસત્તાક રાજ્યબંધારણ ઉન્નતિ, ટકાવ, કે વૃદ્ધિના અંશથી રહિત હતું અને પ્રજાસત્તાક સામાજિક બંધારણ ઇટાલિમાં આટલું ઓછું અલ્પાયુષી નીવડયું, તો પછી યુરોપના બીજા ભાગોમાં એ નિષ્ફળ ગયું તે હેજે સમજી શકાય તેવું છે, કારણ કે ઇટાલિમાં તો એ સૌથી વધારે બળવાન હતું.
હવે મિશ્રિત બંધારણ કરવાના પ્રયત્ને તપાસીએ. તમે બધા યુરોપના જુદા જુદા દેશોની કેટલીક રાજસભાઓના નામથી વાકેફ છે; કાન્સની
સ્ટેટ-જનરલ, સ્પેન ને પોર્ટુગાલની કેટે, ઇંગ્લંડની પાર્લામેન્ટ, ને જર્મનિની ડાએટ આ જુદી જુદી સભાઓ કેવી રીતે બનેલી છે ને તેમાં ક્યાં
ક્યાં તો સત્તા ભોગવે છે તે પણ તમે જાણે છે. એ બધી સભાઓ મિશ્રિત બંધારણોના નમુનારૂપ છે; તેમાં ફડલ અમીરી વર્ગ, ધર્મગુરુઓ, ને મધ્યમ વર્ગના લોકો એકત્રિત થવાના ઉદ્દેશથી એકઠા થતા ને રાજ્ય ચલાવવા પ્રયત્નો કરતા હતા. એ બધી સભાઓનાં નામ જુદાં જુદાં છે, તો એ વલણ ને ઉદેશ એકજ છે.
આ પ્રયત્નના નમુના તરીકે આપણને બધાને સૌથી વધારે રસ ઉત્પન્ન કરે ને જાણીતી એવી આપણી સ્ટેટ-જનરલને હું તપાસીશ. આપણને સૌથી વધારે જાણીતી એમ હું કહું છું ખરો, પણ મને ખાત્રી છે કે સ્ટેટજનરલ, એ શબ્દ તમારા મનમાં કેટલાક માત્ર ઝાંખા ને અપૂર્ણ વિચારો ઉત્પન્ન કરતે હશે. ફ્રાન્સની સ્ટેટ-જનરલમાં નિયમિત કે નિશ્ચિત શું હતું.
