________________
યુરોપના સુધારાનો ઇતિહાસ, વખતની સામાજિક સ્થિતિના રેગો કાઢી નાખવા માટે એ ધમે કઈ પણ મન્થન કર્યું નહોતું. છતાં કે નહિ કહે કે ખ્રિસ્તિ ધર્મ શરૂ થયો તે વખત, સુધારાનો એક અણીને વખત હ ? એમ હતું તેનું કારણ શું? કારણ એ હતું કે એ ધમે મનુષ્યનું આખ્તર જીવન, એના મતે, એની ભાવનાઓ બદલી નાંખ્યાં; કારણ એ હતું કે એ ધમે મનુષ્યની નૈતિક ને માનસિક બાબતોને નવું જીવન અર્પે. '
એક બીજી જાતને પણ અણીને વખત આપણે જોયો છે. એ અણની વખતે મનુષ્યનું આખ્તર જીવન નહિ પણ મનુષ્યની બાહ્ય સ્થિતિમાં પરિ. વર્તન થાય છે, એ વખતે સમાજમાં ફેરફાર થઈ તેમાં નવું ચેતન આવે છે. ઇતિહાસ તપાસે ને તમને માલૂમ પડશે કે સુધારાની ઉન્નતિમાં મેં દર્શાવિલી બે બાબતોમાંથી એક કે બીજીએ અસર નહિ કરી હોય એવો એકકે અગત્યનો બનાવ જોવામાં નહિ આવે.
પણ બીજો પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે સુધારાને માટે વ્યક્તિઓની ઉન્નતિ ને સમાજની ઉન્નતિ એ બને આવશ્યક છે, કે શું બેમાંથી એક હશે તે એ સુધારો થય ગણાશે
આ સવાલનું નિરાકરણ કરવામાં ત્રણ જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિન્દુઓથી જોઈ શકાય. આપણે સુધારાના બને તો વિષે ઉંડો વિચાર કરીએ, ને તેથી જ જોઈએ કે એ તો ગાઢ સમ્બન્ધ ધરાવે છે કે નહિ, ને એક બીજાને માટે આવશ્યક છે કે નહિ. ઇતિહાસમાં અન્વેષણ કરી આપણે શોધી શકીએ કે એ તો એક બીજાથી નિરાળાં પ્રાદુભૂત થયાં છે કે નહિ, કે હમેશ એ તો વચ્ચે કાર્યકારણ સમ્બન્ધ છે કે કેમ. છેવટે આ બાબતમાં લેકેનું સાધારણ માનવું શું છે, સામાન્ય બુદ્ધિથી આપણને શું લાગે છે તે આપણે તપાસી શકીએ. સૌથી પહેલો હું સામાન્ય બુદ્ધિ વિષે બોલીશ.
કોઈ પણ દેશની સ્થિતિમાં જ્યારે કંઈ મોટો ફેરફાર થાય છે, સંપત્તિ ને શક્તિને જ્યારે મે વિકાસ થાય છે, સમાજસંપત્તિના ફેલાવામાં મોટું પરિવર્તન થાય છે, ત્યારે એ સર્વેને એક વિરોધી પક્ષ ઉભે થાય છે. કેટલાક લેકે એને સામે થનારા નીકળે છેઆવી સ્થિતિ અનિવાર્ય
