________________
વ્યાખ્યાન
૨૯
હાય છે તેથી જુદીજ જાતના શહેર બહારના મુલક હતા. ખેતી આવશ્યક હાવાથી ખેડાયલા એ મુલક હતા પણુ વસ્તી તેમાં નહેતી. જમીનદારા શહેરાના નિવાસી હતા. તેઓ તેમની જમીન પર દેખરેખ રાખવા જતા, તે વારંવાર તેમની સાથે કેટલાક ગુલામાને લેતા જતા; પણશહેરાની બહારના અત્યારે જે આપણે મુલક કહીએ છીએ, જે આછી લોકેાની વસ્તી, કેટલીક વાર છૂટાછવાયા રહેઠાણામાં, કેટલીક વાર ગામડાઓમાં, દરેક સ્થળે શહેરાની બહારના મુલકની ભૂમિને આચ્છાદિત કરે છે તેના જેવું તેા બધું પ્રાચીન ઇટાલીમાં લગભગ અજ્ઞાત હતું, જોવામાંજ નહોતું આવતું.
તે
જ્યારે રેશમની સત્તા ફેલાઈ ત્યારે તે કેવી રીતે ? ઇતિહાસ તપાસે ને તમને માલૂમ પડશે કે રામન લોકેાએ શહેરાના પરાજય - કર્યાં અથવા તા શહેરી સ્થાપ્યાં, શહેરાનીજ વિરુદ્ધ તે લઢતા ને શહેરાનીજ સાથે સલાહસંધિ કરતા, ને સંસ્થાના સ્થાપતા તે પણ તેઓ શહેરામાંજ સ્થાપતા. રામનએ કરેલા દુનિયાના પરાજયને ઇતિહાસ તે માત્ર સંખ્યાબંધ શહેરાના પરાજયના તે સ્થાપનાના ઇતિહાસ છે. રામન સત્તાના ફેલાવા પૂર્વ તરફના દેશ પર થયા ત્યાં આવું ખરાખર નથી જોવામાં આવતું, પણ આપણે યુરોપના સુધારા વિષે વિચાર કરવાના હોવાથી પૂર્વ તરફ શું બન્યું તે તપાસવાની આપણી અભિલાષા નથી.
પશ્રિમ વિષેજ વિચાર કરીશું તેા જે ખાખત વિષે મેં તમારૂં ધ્યાન ખેંચ્યું તે આપણને સર્વત્ર દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. ગાલ ( ફ્રાન્સ ) માં ને સ્પેનમાં શહેરા સિવાય બીજું ભાગ્યેજ તમે જોશા, શહેરાથી જરા દૂર જશે! કે મુલક બધા ભેજ તે જંગલેાથી ઢંકાયલા જેશે. શમન સત્તાની સ્મારક વસ્તુ, રામનાએ બંધાવેલા રસ્તાઓ વિષે વિચાર કરેા. આપણને એક શહેર ને ખીજા શહેર સાથે જોડતા મેટા રસ્તાએ બાંધેલા માલૂમ પડે છે, દેશની અંદરની જુદી જુદી દિશામાં જે નાના નાના રસ્તાઓ ગામડાંઆને જોડી દેનારા હાલમાં જોવામાં આવે છે, તે તે વખતે જાણવામાં નહાતા, મધ્યકાલીન યુગેા પછી દેશમાં ફેલાવવામાં આવેલા અસંખ્ય ગામ
