________________
૧૪૮
યુરેપના સુધારાને ઈતિહાસ થામાં શા માટે જવું? ફિલિપ ઓગસ્ટસ ઈચ્છા વિરુદ્ધ ધાર્મિક યુદ્ધમાં જોયે; બીજું શું વધારે સ્વાભાવિક હોઈ શકે તેમ હતું ? એને કાન્સના રાજા બનવું હતું. લોકોને વિષે પણ તેમજ હતું. દ્રવ્ય પ્રાપ્ત કરવાના જીવનમાર્ગ તેમની નજર આગળ ખુલ્લા થયા; સાહસે કરવાનું છોડી દઈ કામ કરવામાં તેઓ ગુંથાયા. રાજાઓને માટે સાહસની જગ્યા રાજનીતિ કે યુક્તિપ્રયુક્તિઓ પૂરી પાડતી હતી; લોકોને માટે તે જગ્યા મોટાં મોટાં કામ પૂરાં પાડતાં હતાં. સમાજના એકજ વર્ગને હજી સાહસ ખેડવાને શાખ સ્વ હતું. આ વર્ગ ફ્યુડલ સમયના અમીરી કુટુંબના વંશજોને હતું, કારણ કે તેઓ રાજ્યવિવૃદ્ધિને વિચાર કરી શકે એવી સ્થિતિમાં નહતા, ને કામ કે મહેનતને માટે તેમને અભિરુચિ નહોતી. તેથી તેઓ તેમની જૂની સ્થિતિ ને રીતિને વળગી રહેતા હતા. તેથી તેઓ ધાર્મિક સોમાં જતા હતા તેમ જવાનું તેમણે ચાલુ રાખ્યું, ને એ યુદ્ધો ફરીથી જીવન્ત થાય તેને માટે તેમણે પ્રયત્ન કર્યા.
ધાર્મિક યુદ્ધોની મેટી ને ખરી અસરે મારા માનવા પ્રમાણે આ પ્રમાણેની છે. એક બાજુ તરફથી વિચાર વિસ્તીર્ણ થયા, મન બન્ધનયા થયું ને સ્વાતંત્ર્ય આવ્યું; ને બીજી બાજુ તરફથી બધી જાતની પ્રવૃત્તિઓને માટે વધારે વિસ્તીર્ણ ક્ષેત્ર ખુલ્લું મુકાયું, મનના વ્યાપારની વસ્તુઓની વિવૃદ્ધિ થઈ. આ બેને લીધે સ્વતંત્રતા ને રાજકીય ઐક્ય વધારે પ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થયાં. માણસની સ્વતંત્રતા ને સમાજના એકીકરણને તેમણે સહાયતા આપી. પૂર્વમાંથી તેમણે આણેલાં સુધારાનાં સાધનો વિષે ઘણું પૂછવામાં આવે છે. એમ કહેવાય છે કે હોકાયંત્ર (અથવા પાસ), મુદ્રણ ને દારૂગે –ચૌદમા ને પંદરમા સૈકાની યુરોપની ઉન્નતિ સાધનારી શેમાંની મુખ્ય શૈધે પૂર્વમાં જાણીતી હતી, ને તેથી ધાર્મિક યુદ્ધ લડવા જનારાઓએ એ વસ્તુઓ ત્યાંથી આણી હેય તેમ છે. કેટલેક દરજજે આ ખરું છે. પણ આમાંનું કેટલુંક વિવાદગ્રસ્ત છે. જેને માટે મતભેદ નથી તે પાર્મિક યુદ્ધની એક તરફથી લોકોનાં મન પર અસર, ને બીજી તરફથી
