________________
૧૮
વ્યાખાન પહેલું. આગળ રજુ કરવાની મારી ઇચ્છા હતી ખરી, પણ હાલમાં હું વિષય સંકુચિત રાખું છું, સામાજિક સ્થિતિના ઈતિહાસ વિષે જ હું અન્વેષણ કરવા ચાહું છું.
મન સત્તાની પડતી થઈ તે વખતે યુરેપના સુધારાને અરણેય હતા, એ સુધારાનાં તે વખતનાં તરના અન્વેષણથી આપણે આપણું વિચારનું કામ શરૂ કરીશું. તે પ્રખ્યાત પડતીના વખતની સામાજિક સ્થિતિનો આપણે અભ્યાસ કરીશું. તે વખતના સમાજનું ચિત્ર આપી તેને માત્ર આબેહુબ આપણે ખડે નહિ કરીએ, પણ તે વખતના સુધારાના તને સાથે સાથે મુકી જોઈશું, અને તે કહી રહ્યા પછી તે તો ત્યાર પછીના પંદર સૈકામાં ધીમે ધીમે કેવી રીતે વિકસિત થયાં તે આપણે તપાસીશું.
હું ધારું છું કે આ બાબતને આપણે થોડાજ અભ્યાસ કરીશું તે આપણને માલૂમ પડશે કે સુધારા હજી પરિપકવ સ્થિતિમાં નથી, દુનિયાને જે જે ઉદ્દેશ સાધવાના છે તે તે હજી સાબિત થયા નથી. ઉન્નતિના માર્ગમાં સમાજ ને સુધારા જેકે ઘણા આગળ વધ્યા છે તો એ હજી તેમને ઘણું બાકી રહ્યું છે. પણ આ વિચારથી આપણી આધુનિક સ્થિતિ વિષે મનનથી જે આનંદ, જે શાન્તિ આપણને મળે છે તે કંઈ ઘટશે નહિ. છેલ્લા પંદર સૈકાઓના ચુરેપના સુધારાના અણીના વખત વિષે હું જેમ જેમ સમજાવવાનો પ્રયાસ કરતો જઈશ તેમ તેમ છેક આપણે વખત સુધી મનુવ્યની સ્થિતિ બાહ્ય તેમજ આન્તર બાબતમાં કેવી દુઃખી, કેવી કષ્ટજનક થઈ છે તે તમને માલૂમ પડશે. આ બધા યુગમાં જેટલું બહારથી તેટલું અંદરથી મનુષ્યના આન્તર જીવનને દુખ સહેવું પડ્યું છે, તમે જોશે કે કદાચ પહેલી જ વાર હાલના વખતમાં મનુષ્યના આન્તર જીવનમાં શક્તિનું સામ્રાજ્ય સ્થપાયું છે. સામાજિક જીવન વિષે પણ એજ સ્થિતિ જોવામાં આવે છે. છતાં આપણું સુખ ને આપણું સુધારાના વિચારમાં મશગુલ ન થઈ જઈએ તે વિષે આપણે સાવચેત રહેવું જોઈએ; તેમ નહિ કરીએ તો અભિમાન ને આલસ્યને શરણે જવાની આપણે બે ગંભીર ભૂલ કરીશું.
