________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. આ માણસના મનમાં ઉત્પન્ન થતી હોવી જોઈએ ! એ કઈ કઈ પણ એના ઉપરના પ્રતિનિધિ તરીકેની કે આપેલી સત્તા વાપરતો નહોતે. એના મંડળમાં એને કોઈ બરોબરીઓ પણ નહોતો. એની ઈચ્છા પર કોઈ પણ બહારને અંકુશ નહોતો. પિતાનું બળ પહોંચી શકે ને નિડરપણે વાપરી શકે તેટલી સત્તાવાપરવાને એને વધે નહોતે.
મહત્વનું, છતાં બહુ ઓછું નજરમાં આવેલું, ચૂડલ પદ્ધતિનું એક બીજું પરિણામ આપણે જોઈશું. ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેનાર કુટુંબના ચેતનમાં શા પ્રકારના ફેરફાર થયા તે વિષેની એ વાત છે.
જુદી જુદી જાતની કુટુંબની પદ્ધતિઓ વિષે આપણે વિચાર કરીએ. પ્રથમ તે બાઈબલ ને પૂર્વ દેશનાં પુસ્તકમાં જેના દાખલા આપણે વાંચીએ છીએ એવી કુલપતિસત્તાક કુટુંબપદ્ધતિ અથવા કુટુંબના મુખ્ય વડીલની સર્વ સત્તા નીચે રહેનાર કુટુંબની પદ્ધતિ જુઓ. એ પદ્ધતિ પ્રમાણે રહેતું કુટુંબ ઘણું મેટું હોય છે. મુખ્ય પુરુષ-કુલપતિ એ કુટુંબમાં એનાં છોકરાંઓ, પાસેના સંબંધીઓ, એની સાથે રહેનારાં દૂરનાં બધુઓ, ને બધા નોકર સાથે રહેતો. માત્ર એ બધાંની સાથે એ રહેતો એટલું જ નહિ પણ એનું કામકાજ, એને ધંધે, ને એનું જીવન પણ તેમની બધાની સાથે સામાન્ય, એક જ પ્રકારનું હતું.
એક બીજા પ્રકારની કુટુંબપદ્ધતિ પણ જોવામાં આવે છે સ્કોટલૅન્ડ ને આયર્લેન્ડમાં એ પ્રવર્તે છે! આ, ટોળીની અથવા સંઘની પદ્ધતિ છે. ઘણે ભાગે યુરેપના મોટા ભાગે આ પદ્ધતિ એક વાર અનુભવી છે. કુલ પતિની સત્તા નીચે રહેનાર કુટુંબની પદ્ધતિથી આ પદ્ધતિ જુદી છે. સરદારને તેના હાથ નીચે વસનારાઓની સ્થિતિની વચમાં આ પદ્ધતિ પ્રમાણે ઘણો કેર હોય છે. એ બધા એક જ પ્રકારનું જીવન જીવતા નથી, મોટો ભાગ ખેતી ખેડે છે. ને સેવા કરે છે, ને સરકાર આળસુ ને યુદ્ધકુશળ હોય છે. પણ એ બધાની ઉત્પત્તિ એક જ હોય છે, એકજ નામ તેઓ ધારણ કરે છે, તેમના સંબધિઓ, ને જૂના પરાક્રમોનાં સ્મરણ એક જ હોય છે, ને તેથી
