________________
૨૨
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ સ્થળની પરિસ્થિતિને હું વળગી રહ્યા નથી, પણ માત્ર તાવિક દષ્ટિબિન્દુથી સુધારે તે શું તેનેજ મેં વિચાર દર્શાવ્યું છે. યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ વિષે હું આજે બોલીશ; પણ વ્યાખ્યાન કરતાં પહેલાં, આ સુધારાના અમુક બાહ્ય લક્ષણે વિષે હું તમને સામાન્ય માહીતી આપવા ઈચ્છું છું. એ લક્ષણો હું તમને એવાં સ્પષ્ટ આપવા માગું છું કે આ સુધારો દુનિયાના બીજા સુધારાઓથી તદ્દન જુદે જ પડી જાય. આટલે હું પ્રયાસ કરીશ, આથી વિશેષનું હું કરી શકું તેમ નથી; પણ એ પ્રયત્ન વિષે હું નિશ્ચયપૂર્વક કહી શકું. બાકી વધારેને માટે તે યુરોપના સમાજની સ્થિતિને મારે એ આબેહુબ ખ્યાલ આપ જોઈએ કે તમે તરતજ તે વર્ણન તે વખતનું ખરેખરૂં ચિત્ર છે એમ કબૂલ કરે. પણ આવી ફત્તેહ મને મળશે એમ હું જુલાત નથી.
યુરેપના આધુનિક સુધાઓની પૂર્વે થઈ ગએલા એશિઆ કે ગ્રીસ કે રોમ આદિ અન્ય સ્થળોના સુધારા વિષે વિચાર કરીશું ત્યારે તે સુધારાઓમાં જોવામાં આવતી સરળતા ભાગ્યે જ આપણું લક્ષ નહીં બેચે. એ સુધારાઓ એકજ બનાવ, એકજ વિચારમાંથી ઉદ્ભવેલા જોવામાં આવે છે. કોઈ એમ પણ કહી શકે કે સમાજ એકજ મુખ્ય નિયમને વળગી રહ્યો છે, ને તે નિયમથીજ તે સમાજની સંસ્થાઓ, તેના રીતરિવાજે, તેના જુદા જુદા પો, તેની સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિ નિર્ણત થાય છે.
ઉદાહરણ તરીકે ઈજીપ્ટમાં આખા સમાજમાં ધાર્મિક નિયમો પ્રધાનપદ ભેગવતા હતા. ઈજીપ્તના રિવાજે, ઈજીપ્ટની સ્મરણીય બાબતે, ને ઇજીપ્ટના સુધારાને જે કંઈ શેષ ભાગ જોવામાં આવે છે તે બધામાં એ નિયમનું રાજ્ય ચાલતું હતું. હિંદુસ્થાનમાં પણ એજ બનાવ તમારા જેવામાં આવશે, ધાર્મિક નિયમોનું એકલાનું જ ત્યાં પણ હજી લગભગ સામ્રાજ્ય છે. અન્ય સ્થળે તમને બીજા નિયામક તત્વ માલૂમ પડશે—જેમકે સર્વોપરિ જ્ઞાતિનું બળ; અહીં આગળ સમાજ પર બળને જ નિયમ કાબુ રાખશે. અન્ય સ્થળે સામાજિક સુધારામાં પ્રજાસત્તાક બળનું તમને પ્રાધાન્ય જણાશે; એશિઆ