________________
૩૪
યુરાપના સુધારાનો ઇતિહાસ.
ખળજ ઐકયનું પણ સાધન નીવડયું, ખ્રિસ્તિ ધર્મ તરફથી આધુનિક સુધાસમાં કયાં તત્ત્વા આવ્યાં તે જોવાને માટે તે વખતના ખ્રિસ્તિ ધર્માની નહિ પણ ખ્રિસ્તિ સમાજની સ્થિતિનું અવલોકન કરવું જોઈ એ. ત્યારે ખ્રિસ્તિ સમાજ તે વખતે શી સ્થિતિમાં હતા તે જોવું જોઈ એ.
જ્યારે હમેશ લૌકિક દૃષ્ટિબિન્દુથી આપણે વિચારીએ છીએ, ને જ્યારે ખ્રિસ્તિઓના ધાર્મિક પન્થ તરીકે નહિ, પણ માત્ર એક સમાજ તરીકે આપણે ખ્રિસ્તિ ધર્મ તરફ વિચારીએ છીએ, ત્યારે ખ્રિસ્તિ ધર્મના આરમ્ભથી તે પાંચમા સૈકા સુધી એ ધર્મમાં થએલાં પિરવતાની ખુદ ત્રણ અવસ્થા એક પછી એક આપણી નજરે પડે છે.
છેક શરૂઆતમાં ખ્રિસ્તિ સમાજ એકસરખા વિચારા, ને એકસરખી ભાવના ધરાવનારા લોકોના એક સમુદાય તરીકે આપણી નજરે પડે છે. છેક શરૂઆતના ખ્રિસ્તિઓ એકસરખા ધાર્મિક વિચાર તે મતેમાં આનંદ લેવાને એકચિત્ત થએલા માલૂમ પડે છે. તેમનામાં અમુક ચાક્કસ મતા, અમુક નિયમા, અમુક પ્રકારનું શાસન, કે અમુક શાસન કરનારા ધર્મગુરુઓની વ્યવસ્થા આપણે જોતા નથી.
અલબત કોઈ પણ સમાજ ગમે તેટલે બાલ્યાવસ્થામાં હોય, ગમે તેવા નબળા ખધારણવાળા હોય તેાએ તે નીતિના પ્રાત્સાહક ખળ વિના રહી શકતા નથી. જુદા જુદા ખ્રિસ્તિ સમુદાયમાં ધર્મ સમજાવવાનું, શિખવવાનું, ને ફેલાવવાનું કામ કરનારા માણસો હતા ખરા. પણ અમુક પ્રતિ સર કામ કરનારા ધર્મશાસકે નહાતા ને અમુક પ્રકારનું નિશ્રિત ધર્મશાસન નહેાતું. ખ્રિસ્તિ સમાજની આરમ્ભક સ્થિતિમાં માત્ર એક પન્થ ને અમુક ભાવના ધરાવનારા મનુષ્યા સમાજજ અસ્તિત્વમાં હતા.
થતાં
જેમ જેમ એ સમાજની વૃદ્ધિ થતી ગઈ તેમ તેમ તેમાં અમુક પ્રકારના મતા, અમુક નિયમા, અમુક શાસને, અમુક શાસનગુરુ ગયાં. શાસનગુરુઓમાં કેટલાક માત્ર ધર્મગુરુઓ બનતા, કેટલાક અનાયાના સેવા; આ છેલ્લા, ગુરુ ગરીને મદદ કરવાનું ને તેમને સદાવ્રત આપવાનું કામ કરવા
