________________
વ્યાખ્યાન સાતમું.
'૧૩૧ નથી. એ વર્ગ ભવિષ્યમાં જે ભાગ ભજવ્યો તે સમજવાને માટે આ ઇતિહાસ જાણવો આવશ્યક છે. જ્યાં સુધી એ વર્ગમાં મૅજિસ્ટ્રેટ કે સાક્ષનો સમાવેશ થયે નહોતો, ત્યાંસુધી જે પ્રકારનું અગત્ય એણે સોળમા સૈકામાં મેળવ્યું તે પ્રાપ્ત કર્યું નહતું. એ વર્ગની ચઢતીપડતીની બરાબર સમજુતી મેળવવી હોય તે નવા નવા ધંધાઓ, નવી નવી સામાજિક સ્થિતિઓ, ને નવા નવા વિચારો જે ઉદ્ભવ્યાં તેને બરાબર ખ્યાલ મેળવો જોઈએ. બારમા સૈકામાં તો મેં કહ્યું તેમ મધ્યમ વર્ગમાં નાના નાના વ્યાપારીઓ, જમીનદારે, ને ઘરધણીઓનો સમાવેશ થતો હતો. યુરોપના મધ્યમ વર્ગની અહીં આપણે આરંભક સ્થિતિ જોઈ શકીએ છીએ.
સામાન્ય પ્રજાવ સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત કર્યું, ને નગરજનોએ અધિકાર મેળવ્યા તેની ત્રીજી મોટી અસર એ થઈ કે જુદા જુદા વર્ગોમાં સ્પર્ધા ને વિગ્રહ ઉત્પન્ન થયાં. આ વાત આધુનિક ઇતિહાસમાં ઘણો અગત્યને ને મોટે ભાગ લે છે. સમાજના જુદા જુદા વર્ગોની સ્પર્ધથીજ આધુનિક યુરોપની ઉન્નત થવા પામી છે. મેં અગાઉ જેમ કહ્યું છે તે પ્રમાણે અન્ય સ્થળોએ આ સ્પર્ધા ને આ વિગ્રહનું જુદું જ પરિણામ આવ્યું હતું. દાખલા તરીકે, એશિયામાં એક વર્ગ સંપૂર્ણ રીતે વિજય મેળવતો ને આબાદ થતો. વર્ગને બદલે જ્ઞાતિઓની વ્યવસ્થા ઉભવી, ને સમાજનું ચેતન નષ્ટ થયું—એ જડ થઈ ગયે. ઈશ્વરની કૃપાથી યુરોપમાં આમાંનું કશું બન્યું નહિ. એ વગ અન્ય વર્ગ પર વિજય મેળવવા કે તેને દબાવી દેવા ફત્તેહમાન થે નથી. એ વિગ્રહ જડતા ને સ્થિરતાનું કારણ ન બનતાં પ્રગતિ આણવાને સાધનરૂપ બને છે; આમ અંદર અંદરની સ્પર્ધાથી કલહ કે યુદ્ધ ન થવા પામતાં ઐક્ય ને પ્રગતિ સાબિત થયાં છે, ને અન્ને યુરોપની ઉન્નતિમાં ને પ્રજાકીય ઐક્ય કરવામાં આ બધું ઘણું ફળદાયી નીવડ્યું છે.
જે પરિવર્તન વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તેની દેખીતી ને સામાજિક અસરે આ પ્રમાણેની છે. એની નીતિ પર કેવી અસર થઈ, નાગરિક જનોના આન્તર જીવન પર શી અસર થઈ ને આ નવી સ્થિતિમાં
