________________
વ્યાખ્યાન સાતમુ
૧૩૫
સલામતી પાછી મેળવવા જ્યારે ખંડા ઉઠાવ્યાં, ત્યારે રાજ્યસત્તા પાછી પ્રાપ્ત કરી. આમ થવાનું કારણ કોઈ પણ પ્રકારની રાજ્યનીતિની પદ્ધતિ સંબંધી વિચાર અમલમાં મુકવાને કંઈ હેતુ કે આત્મગૌરવ દર્શાવવાના કંઈ હેતુ નહાતા. માત્ર અમીર વર્ગની સામે ટક્કર ઝીલી શકાય એ હેતુથીજ નગરજનેએ કામચલાઉ લશ્કર ઉભું કરવાના હક, લડાઈ ને ચલાવવાને માટે કર નાખી શકાને હક, ને પોતાના સરદારા ને મૅજિસ્ટ્રેટા પાતેજ પસંદ કરી શકવાને હક પેાતાની મેળેજ ધારણ કરી લીધા હતા. આ પ્રમાણે શેમની પડતી પછી નગરસભાઓએ ખાએલી રાજ્યસત્તા નગરામાં પાછી આવી. નગરા પાછાં સર્વોપરિ સત્તા ધરાવતાં થયાં. તેમણે પ્રાપ્ત કરેલા સ્વાતંત્ર્યનું રાજ્યસંબંધી વ્યાવહારિક સ્વરૂપ આવું છે.
આ સર્વોપરિ સત્તા સંપૂર્ણ રીતે નગરાને પ્રાપ્ત થઈ હતી એમ માની લેવાનું નથી. કેટલીક વાર અમીર જાતે નગરમાં મૅજિસ્ટ્રેટ નીમવાનેા હક ધરાવતા હતા, તેા કેટલીક વાર મહેસુલ લેવાના એને હક જળવાઈ રહ્યો હતા, તે કેટલીક વાર એને અમુક ચોક્કસ દાણ આપવામાં આવતું હતું, કેટલીક વાર આવી બહારની સત્તા રાજાનાજ હાથમાં રહેલી જોવામાં આવતી હતી.
નગરા ચૂડેલ પતિની અસર નીચે આવી ગયા પછી તેમાં આશ્રિતા ને અધિકારી વર્ગના ભાગ જોવામાં આવતા હતા. જમીનદાર અમીરવર્ગ ડ્યૂલ પદ્ધતિ પ્રમાણે આશ્રિતા પર જે સત્તા ભગવતા હતા, તે સત્તા કેટલેક અંશે નગરાએ હવે પ્રાપ્ત કરી. ચૂંડલ પદ્ધતિ પ્રમાણેના નગરજનેાના હકા, તે જમીનાર અમીરવર્ગ સામે અંડેામાં ફાવી જે અધિકાર ને સ્વાતંત્ર્ય મેળવતા તે હકે! જુદી જુદી જાતના હોવાથી ગુંચવણ ઉત્પન્ન થઈ.
નગરાની આન્તર વ્યવસ્થા અગાઉ કેવા પ્રકારની હતી તે આ પ્રમાણે આપણે જોયું. બધા રહેવાસીએ મળીને નગરની સભા બનતી. નગરમાં વસનારા બધાં લેાકેાને શપથ લેવા પડતા, ને તેવા બધા માણસાને ઘંટાના નાદથી સામાન્ય સભામાં ખેલાવવામાં આવતા. ત્યાંજ તે મૅજિસ્ટ્રેટા પસંદ કરતા.
