________________
વ્યાખ્યાન પહેલું.
૭ બનાવો તપાસ; એની સંસ્થાઓ, એને વ્યાપાર, એને ઉધોગ, એના સંગ્રામ, એની રાજ્યની સર્વે વીગતે વિષે વિચારે. જ્યારે આ સર્વે વિષે સામટે વિચાર કરીશું, સર્વેને સંબંધ જોઈશું, તેમની તુલના કરીશું, ત્યારે પ્રજાના સુધારામાં આ બધી બાબત એ છે ભાગ લીધે છે, ને તેના પર શી અસર કરી છે તે આપણે જેવું પડશે. આ પદ્ધતિથી આપણે એ બનાવે વિષે માત્ર સંપૂર્ણ વિચાર કરી શકીએ છીએ એટલું જ નહિ પણ તેમની
ખરી અગત્ય જાણી શકીએ છીએ; આ બનાવ જાણે નદીઓ છે, ને તેને વિષે આપણે પૂછીએ છીએ કે સમુદ્રમાં એ નદીઓ કેટલું પાણી પૂરું પાડે છે ? કારણ કે સુધારે એ એક જાતનો ઉદધિ છે, એમાંજ પ્રજાની સંપત્તિ છુપાયેલી હોય છે, અને એ સમુદ્રના મોજાંઓ ઉપરજ પ્રજાના જીવનનાં ત, ને તે જીવનને ટેકવી રાખનારી શક્તિઓ એકઠી થાય છે. આમાં એટલું તે સત્ય છે કે તિરસ્કારને પાત્ર, હાનિકર, ને પ્રજાઓને દુઃખદાયી બનાવો, ઉદાહરણ તરીકે આપખુદી સજ્યસત્તા, જે સુધારાના કામમાં કંઈ પણ હિસ્સો આપે ને તેને એક પગલું આગળ ભરાવે, તે અમુક હદ સુધી આપણે તેમને ક્ષન્તવ્ય ગણીએ છીએ, તેમનાથી થએલી હાનિ વિસરી જઈએ છીએ, ને તે ખરાબ છે એમ ભૂલી જઈએ છીએ; સંક્ષેપમાં, જ્યાં
જ્યાં સુધારો થએલો આપણે જોઈએ છીએ, પછી તે ગમે તે પ્રકારના બનાવોમાંથી જન્મ પામ્યું હોય, ત્યાં ત્યાં તેને માટે આપ પડેલે ભોગે ભૂલી જવાને આપણે લલચાઈએ છીએ.
વળી કેટલાક બનાવો એવા હોય છે કે તેમને આપણે સામાજિક કહી ન શકીએ. એ બનાવો છૂટક હોય છે, ને સામાજિક કરતાં આત્મિક ઉન્નતિને ઉદ્દેશીને તે વધારે હોય છે, જેવા કે ધાર્મિક પન્થો, તાત્વિક વિચાર, વિજ્ઞાન, સાહિત્ય, ને કળાઓ. આ બધી બાબતો મનુષ્યની નૈતિક ઉન્નતિ ને એની માનસિક અભિસચિને અનુકૂળ પડે તેવી છે, અને એમનો ઉદેશ મનુષ્યની સામાજિક ઉન્નતિ કરતાં આત્મિક ઉન્નતિ આણવાનો વધારે હોય છે. પણ આ બધી બાબતોને એ વિચાર સુધારાના સંબંધમાં વારંવાર કરાય છે.
