________________
મનુષ્ય પોતાના દિલને ચાહે તેમ કરી શકતા હાય,ને તેના સમાજના અન્ય બન્ધુના કરતાં સત્તા પણ વિશેષ ન ભાગવતા હોય; છતાં એ સમાજમાં સામાન્યતઃ રસ પડે. એવી ઘેાડીજ વસ્તુઓ હાય, થોડાજ પ્રજાકીય વિચારી હાય, થોડીજ સામાજિક પ્રવૃત્તિ હોય. સંક્ષેપમાં ધારા કે અન્યાન્યના પર ખીલકુલ અસર કર્યાં વગર, અન્યાની સહાયતાની ખીલકુલ મદદ લીધા વગર, મનુષ્યા માત્ર જન્મે ને ચાલ્યા જાય ને તેમની શક્તિએ સમાજને કંઈ લાભ કર્યાં વગર ક્ષય પામતી જાય. આ સ્થિતિ જંગલી લેાકેાની સ્થિતિ છે. આમાં સ્વતંત્રતા ને સમાનતા છે, પણ સુધારા તે ખરેખર નથીજ. આવા સિદ્ધાન્તા આપણે ઉપરાઉપરી કલ્પી શકીએ. પણ હું ધારું છું કે સુધારાના સાધારણ રીતે રૂઢ ને સ્વાભાવિક અર્થ શું છે તે સમજાવવાને આપણે ઠીક વિચારે એકઠા કર્યાં છે.
મારી દર્શાવેલી સ્થિતિમાંથી એકે સ્થિતિ જનસમાજની સાધારણ બુદ્ધિને સુધરેલી લાગતી નથી. કારણ ? મને એમ ભાસે છે કે સુધારામાં અગત્યનું તત્ત્વ પ્રગતિનું કે ઉન્નતિનું છે. સુધારાના વિચાર સાથે ઉન્નતિના માર્ગમાં આગળ પ્રયાણ કરતા, પેાતાની સ્થિતિ બદલવાને મથી રહેતા સમાજના વિચાર આવે છે. મને લાગે છે કે સુધારાના વિચારમાં પ્રગતિના કે ઉન્નતિના વિચાર મુખ્ય છે. આ પ્રગતિ તે શું છે ? આ ઉન્નતિ તે શું છે ? આ સમજવુંજ અઘરામાં અઘરૂં છે.
સુધારાના વિચારમાં નાગરિક જીવનની પરિપૂર્ણતાનો ને સામાજિક ઉન્નતિને વિચાર સ્પષ્ટતાથી માલૂમ પડે છે. પણ શું આટલુંજ બસ છે ? શું સુધારામાં આથી વધારેનો સમાવેશ નથી થતે ? અથવા જુદી રીતે પૂછીએ તેા મનુષ્યા વ્યવસ્થા ને શારીરિક સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરે એટલે શું થયું ? આવા સંકુચિત વિચાર આપણે તિરસ્કારને પાત્ર ગણીએ છીએ. સહેજ વિચારતાંજ લાગે છે કે સુધારાના અર્થ આથી વધારે વસ્તી છે, વધારે ગુંચવણભરેલો છે, માત્ર સામાજિક સંબંધોની પરિપૂર્ણતા ને સામાજિક સુખસંબંધના કરતાં એમાં વિશેષ અર્થ સમાયલા હોય છે. ઇતિહાસ, લેાકમત, ને સામાન્યતઃ પ્રચલિત અર્થ આ નૈસર્ગિકી બુદ્ધિની તરફેણમાં છે.
'
