________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજુ. વિચારોમાં હોય છે, ને વખત જતાં જેમ જેમ એ દઢ થતી જાય છે તેમ તેમ બહારની દુનિયામાં પણ એ પ્રવેશ પામે છે, ને તેને વિષે પણ આપણે નીતિના દષ્ટિબિન્દુથી વિચાર કરીએ છીએ. જે યુગને હવે આપણે અભ્યાસ કરવાનો છે તેમાં રાજ્યની જુદી જુદી પદ્ધતિઓ બળ ને અસત્યથી સ્થાપિત થઈ એવા વિચારો પ્રવર્તતા આપણે જોઈશું; તમે દરેક સ્થળે બળ ને અસત્ય ધીમે ધીમે સુધરતાં જોશે, ને તેને બદલે સુધરેલા સમયમાં તમને ન્યાય ને સત્ય માલૂમ પડશે.
બીજી બાબત, કહેવાતા વૈદેશિક પ્રજાઓના અમલ નીચે અથવા જંગલી યુગના લક્ષણ વિષેની છે. યુરોપના સુધારાનાં બધાં તો યુરોપમાં આ સમયે હતાં ખરાં, પણ તેમાનું એકે સર્વોપરિ નહોતું. દુનિયામાં કોઈ પણ સામાજિક સ્થિતિ આગળપડતી હોય છે, ત્યારે તેને ઓળખી કાઢવાનું કામ એવું અઘરું નથી. દશમા સૈકા આગળ આવી પહોંચતાં આપણને કોઈ પણ પ્રકારની શંકા વગર ફયલ પદ્ધતિ આગળ પડતો ભાગ લે છે એમ માલૂમ પડશે. સત્તરમા સૈકામાં નૃપતંત્રની પદ્ધતિ પ્રવર્તે છે એમ કહેતાં આપણે અચકાઈશું નહિ. ફલૅન્ડર્સ શહેરની શાસનપદ્ધતિ, ને ઇટાલિની લેકમતાનુયાયી રાજ્યશાસનપદ્ધતિ જોઈશું તે આપણે તરત જ તેમાં પ્રજાસત્તાક પદ્ધતિનું સામ્રાઓ દર્શાવી શકીશું. સમાજમાં કોઈ પણ એક તત્ત્વનું બળ આગળપડતું હોય તે તેને વિષે ભુલથાપ ખવી એ અશક્ય છે.
જંગલી યુગનું ખાસ લક્ષણ એ છે કે તે સમયમાં બધાંજ સુધારાનાં તોને ગુંચવાડો હતો, બધીજ પદ્ધતિઓની બાલ્યાવસ્થા હતી, ને એવી સામાન્ય અવ્યવસ્થા હતી કે તેમાં થતા વિગ્રહને વિષે પણ વ્યવસ્થા નહોતી કે તે પણ સ્થાયી નહોતો. આ સમયની સામાજિક સ્થિતિનાં જુદાં જુદાં રૂપે તપાસીને હું તમને બતાવી શકીશ કે કોઈ પણ સ્થળે સામાન્ય અથવા સ્થાપિત થએલી એકે પદ્ધતિ કે એકે નિયમ જડવો અશક્ય છે. બે બાબતોને વળગી રહીને આ વિષે હું કહીશ; લેકોની સ્થિતિ, ને સંસ્થાની સ્થિતિ. માત્ર આટલાથી આખા સમાજનું શિવ ચીતરી શકાશે.
