________________
૧૮ -
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ,
ધાર્મિક પરિવર્તનને પવન દાખલ થવા પામ્યું નહતો ને જ્યાં શરૂઆતમાં જ તેને દબાવી દેવામાં આવ્યો હતો, ત્યાંને ઈતિહાસ આપણે જોઈએ. આપણને માલૂમ પડે છે કે માણસના મન પરનાં બધૂનનું ત્યાં વિમોચન થયું નથી. સ્પેન ને ઈટાલિ, એ બે મોટા દેશો આ સાબીત કરશે.
જ્યારે યુરોપના જે દેશના ઇતિહાસમાં રેફર્મેશન અગત્યને ભાગ લેતું હતું, ત્યાં છેલ્લા ત્રણ સૈકામાં માણસની બુદ્ધિએ અગાઉ કદાપિ નહિ અનુભવેલી એવી પ્રવૃત્તિ ને સ્વતંત્રતા અનુભવવા માંડી હતી, ત્યારે તેજ સમયમાં જે દેશમાં એ સુધારા દાખલ થયા નથી ત્યાં બુદ્ધિ નિર્માલ્ય ને જડ થઈ ગઈ હતી. આમ સીધી ને ઉલટી રીતની સાબીતી એકજ વખતે સાથે સાથે ઈતિહાસ તપાસતાં આપણે કરી છે કે, તે બન્ને પરથી એક જ અનુમાન પર આવીએ છીએ.
વિચારને જો, ને ધાર્મિક બાબતમાં અનિયંત્રિત સત્તાને બહિકાર એ બે રેફર્મેશનનાં મુખ્ય લક્ષણો, એની થએલી અસરનું સામાન્ય પરિણામ, ને એના ભવિષ્યના ઇતિહાસમાં મુખ્ય હકીકત છે.
હકીકત એ શબ્દો હું ખાસ વાપરું છું. રેકશનના ઇતિહાસમાં માણસના મન પરનાં બધુનેનું વિમોચન તે કંઈ સિદ્ધાન્ત નહોતે પણ એક હકીકત હતી, તે કંઈ ધારણ નહોતી પણ એક પરિણામ હતું. આ બાબ તમાં હું ધારું છું કે ધાર્યા કરતાં રેફર્મેશને વધારે ઉદેશ સાધ્યો હતો. બીજાં ઘણાં પરિવર્તને જ્યારે પોતે ધારેલા ઉદેશો સાધવામાં પાછળ પડી જાય છે, જ્યારે તેમાં આવતાં પરિણામે ધારણાઓ કરતાં ઘણાં ઉતરતાં હોય છે ત્યારે રેફર્મેશનનાં પરિણામે ધારણાઓ કરતાં ચઢી ગયાં. એ પરિવર્તન યોજનામાં હતું તેના કરતાં બનવામાં ચઢીઆ, નીવડયું. એણે જે કાર્ય સાધ્યું તેને પૂર્વથી એને ખ્યાલ નહોતે, ને તેમ કરવાનું તે કહેતું પણું નહોતું.
એના શત્રુઓ એની સામે વારવાર શું વાંક કાઢે છે? એનો અવાજ બંધ કરવાને એનાં ક્યાં પરિણામો તેઓ દાઢમાં લે છે ?
