________________
યુરેપના સુધારાનો ઇતિહાસ. લડાતાં તે વિરુદ્ધ હજાર કારણો અપાય, પણ તેમ છતાં અગાઉ જે લડાઈઓ લડાતી તેના કરતાં તેમાં ઘણી વધારે વાસ્તવિક્તા જોવામાં આવતી હતી. ધૂન કે માત્ર જીતના હેતુથી તે લડાઈઓ લડાઈ નહતી, કંઈક ગંભીર હેતુ તેમાં સમાયેલો હતો; ક્યાં તે કંઈક સ્વાભાવિક મુલકી હદ પિતાના મુલક સાથે જોડી દેવાના હેતુથી તે લડાતી, કે એકજ ભાષા બોલનારી પ્રજાને એક તાબામાં આણવાને લડાતી, કે પાસેના રાજ્યવિરુદ્ધ પિતાના દેશના બચાવ માટે જોઈએ એવો મુલકને ભાગ લેવા ખાતર લડાતી હતી. આમ ચૌદમા લુઈની લડાઈમાં કંઈક રાજકીય હેતુ સમાયલે માલૂમ પડે છે.
લડાઈ ઓ મૂકી બીજા રાજ્ય સાથેના સંબંધની એની રાજ્યનીતિ તપાસીશું તો આપણને એમજ માલૂમ પડશે. એક તરફથી ચૌદમે લુઈ પત્તા સર્વત્ર સ્વતંત્ર કરવા માગતે તે, ને બીજી તરફથી પ્રજાસ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાન્તને ત્રીજો વિલ્યમ ટેકો આપતો તે બે વચ્ચે યુદ્ધ ચાલતું હતું તે વિષે હું અગાઉ બોલી ગયો છું. આ બે જણના વાવટા નીચે જુદાં જુદાં રાજ્યોની સત્તાઓ વહેંચાઈ ગઈ હતી તે તમે જોયું છે. પણ આપણે અત્યારે જેમ સમજી શકીએ છીએ તેમ આ હકીકતો તે વખતે સમજાઈ નહોતી. જેઓ તે પ્રવૃત્તિમાં રોકાયા હતા તેનાથી તે છૂપી ને તેમને અજ્ઞાત હતી. હાલન્ડના રાજ્ય, ને તેના મિત્ર ચાદમાં લુઈની વિરુદ્ધ લડતા હતા તેનું ગુપ્ત પરિણામ સ્વતંત્ર પસત્તા હાંકી કઢાવી તેને બદલે રાજકીય ને ધાર્મિક સ્વાતંત્રયને સ્થાપિત કરવાનું હતું. પણ ખુલ્લી રીતે સવાલ આમ અનિયત્રિત સત્તા ને સ્વતંત્રતા વચ્ચોને વ્યક્ત થયો નહોતો. ઘણી વાર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે અનિયત્રિત સત્તાને પ્રસાર કરે એ ચૌદમા લુઈની બીજા રાજ્યોની સાથેની રાજ્યનીતિને હેતુ હતો; પણ તે હું માનતો નથી. એની રાજ્યનીતિમાં આ બાબતે અગત્યનો ભાગ લીધે નથી, માત્ર એના અન્તના સમયમાં તેમ હતું. ચૌદમા લુઈનો ઉદ્દેશ ફ્રાન્સની સત્તા વધારવી, યુરેપમાં ફ્રાન્સનું અગત્ય વધારવું પ્રતિસ્પથી સત્તાઓને હલકી પાડવી, ને ટુંકામાં કહીએ
