________________
૨૨૪ યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ લાગી હશે તેના કરતાં પણ હવે એ આપણને વધારે ધ્યાન ખેંચે એવી લાગશે.
કેવલ પસત્તા, અનિયત્રિત કૃપસત્તાની પદ્ધતિ ચૌદમા લઈને, હાથ નીચે ફ્રાન્સમાં વિકાસ પામતા પહેલાં તે પાંચમા ચાર્લ્સને બીજા ફિલિપના હાથ નીચે સ્પેનમાં વિકાસ પામી હતી. તે જ પ્રમાણે સ્વતંત્ર વિચારની પદ્ધતિ અઢારમા સૈકામાં ફ્રાન્સમાં દાખલ થતા પહેલાં સત્તરમા સૈકામાં ઇંગ્લંડમાં દાખલ થઈ હતી. તેમ છતાં દુનિયા પર એ બે પદ્ધતિએ રાજ્ય ચલાવ્યું તે સ્પેન ને ઇંગ્લંડમાંથી નહતું, ત્યાં તે તે બે પદ્ધતિઓ દેશમાંજ ભરાઈ રહી હતી. એના રાજ્યને કે એની સત્તાને વિસ્તાર વધે તે માટે એ બને ફ્રાન્સમાં દાખલ થઈ. ત્યાંથી બીજા દેશો પર તે અસર કરે એ આવશ્યક હતું; અનિયત્રિત નૃપસત્તા ને સ્વતંત્ર વિચાર આખા યુરોપમાં પ્રવને ત્યાર પહેલાં તે ફ્રાન્સમાં પ્રવતે તે આવશ્યક હતું. દાસની બાબતેનું આવું ચેપી સ્વરૂપ અગાઉ કરતાં આ સમયે સૌથી વધારે સ્પષ્ટ રીતે માલૂમ પડતું હતું.
સત્તર ને અઢારમા સૈકામાં યુરોપ પર કરેલી ફ્રાન્સની અસર જુદા જુદા સ્વરૂપમાં જોવામાં આવે છે. સત્તરમા સૈકામાં યુરોપ પર ફ્રાન્સની રાજ્યશાસનપદ્ધતિની અસર થઈ હતી, ને સામાન્ય સુધારા પર પણ એની આગળ પડતી અસર કરી હતી. અઢારમા સૈકામાં ફ્રાન્સ દેશજ, ફ્રાન્સની સામાજિક સ્થિતિ જ અગત્યની અસર કરતી હતી. પહેલી બાબતમાં ચૌદમે લઈ ને એની કચેરી, ને પાછળથી ક્રાન્સ ને ત્યાંનો લોકમત લેકે પર રાજ્ય કરતાં હતાં ને તેમનું ધ્યાન ખેંચતાં હતાં.
આ પ્રકારની અસર બરાબર સમજવાને માટે પહેલાં સત્તરમા સૈકાની જાન્સની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ને પછી અઢારમા સૈકાની ત્યાંની સામાજિક સ્થિતિને બરાબર અભ્યાસ કરે જોઈએ.
ચૌદમા લઈને રાજ્ય વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ, ને યુરોપમાં એની સત્તા ને અસરને ખ્યાલ આણી તેનાં કારણે શેધીએ છીએ તે
