________________
યુરોપના સુધારાના ઇતિહાસ.
સુરાપમાં સુધારાની પ્રગતિ વધારે વિશાળ તે સંપૂર્ણ થઈ છે. સમાજનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વા–ધાર્મિક ને રાજકીય બાબતેા. નૃપસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ, ને પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ સાથે સાથે નહિ પણ એકની પછી ખીજી એ પ્રમાણે વિકાસ પામી છે. દરેક સિદ્ધાન્ત, દરેક તત્ત્વને વારાફરતી આગળ પડતો ભાગ મળ્યા છે.
૨૨૨
ફ્રાન્સના ને ઇંગ્લેંડના મધ્યકાલીન યુગ સરખાવા, એ ખેના અગીઆર, ખાર, ને તેરમા સૈકાના ઇતિહાસ સરખાવા. તમને જણાશે કે આ સમયે ફ્રાન્સમાં ડ્યૂડલ પદ્ધતિ સૌથી વધારે બળવાળી હતી ને નૃપસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિ અને પ્રજાસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિના સિદ્ધાન્ત જાણે લેખામાંજ નહોતા. ઇંગ્લેંડ તરફ જીએ; ત્યાં ફ્યૂલ અમીરી વર્ગ બળવાન હતેા ખરા, તાપણુ તેનીજ સાથેજ નૃપસત્તા ને પ્રજાસત્તા પણ બળવાન ને અગ ત્યનાં હતાં.
જેમ ફ્રાન્સમાં ચૌદમા લુઇના વખતમાં તેમ ઇંગ્લંડમાં નૃપસત્તાક લિઝાબેથના વખતમાં ક્રૂત્તેહવંત રીતે પ્રવર્તી. પણ તેને કેટલી બધી સાવચેતી લેવી પડતી હતી! એક વાર ઉચ્ચવર્ગના લોકો તરફથી તા ખીજી વાર પ્રજાવર્ગ તરફથી એને કેટલા બધા અંકુશમાં રહેવું પડતું હતું ! ઇંગ્લેંડમાં પણ દરેક પદ્ધતિ ને દરેક સિદ્ધાન્તની સત્તા ને તેના વિજયના દિવસ જુદા જુદા આવતા હતા, પણ યુરોપમાં જેટલા સંપૂર્ણ રીતે ને એકલા તેનેજ વિજયના સમય જેમ આવતા તેમ કદાપિ નહિ; જેને વિજય મળતા તેને પેાતાના પ્રતિસ્પર્ધીઓની હાજરી પણ સહેવી પડતી, ને તેને તેને હિસ્સા પણ ભાગવવા દેવા પડતા હતા.
આ એ સુધારાઓની પ્રગતિમાં ફેરફાર જોવામાં આવે છે તેની સાથે તે એ દેશના ઇતિહાસમાં પણ લાભ તે ગેરલાભ પરિણામતા જોવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે, એમાં શક નથી કે સમાજનાં જુદાં જુદાં તત્ત્વા સાથે સાથે ઉન્નત થયાં તેને લીધે ઇંગ્લંડ સમાજના સુધારાનેા અન્તિમ ઉદ્દેશ યુરેાપ કરતાં વધારે જલદીથી પ્રાપ્ત કરી શક્યું; એ ઉદ્દેશ એકદમ
